نخستین کتاب مستقل دربارة علوم قرآنی تألیف بدرالدین محمدبن بهادر زرکشی * (745ـ794). پیش از زرکشی ، برخی از علما در ضمن متون تفسیری ، و به طور حاشیه ای در تفاسیر و جوامع حدیثی خود، دربارة دانشهای قرآنی مطالبی آورده بودند، مانند حوفی نحوی (متوفی 330) که در کتاب البرهان خود مطالبی مختصر دربارة آن نقل کرده بود، اما زرکشی با استفاده از منابع مختلف ، از جمله کتابهای تفسیر، ادب ، فقه و تاریخ ، به گونه ای بی سابقه به تألیف کتابی مستقل دربارة علوم قرآنی پرداخت (زرکشی ، چاپ مرعشلی و دیگران ، ج 1، مقدمه ، ص 54، 71ـ72).

این کتاب ، که چکیده ای از آرای محققان متقدم است و به زبان عربی تألیف شده ، مشتمل است بر: مقدمه ، دو فصل ، و 47 باب . فصل اول دربارة کلیات تفسیر، مانند انواع تفسیر، و فصل دوم دربارة علوم قرآنی و منشأ آن است که بر مبنای نظریات مختلف علما، وجوه گوناگونی دربارة آن مطرح شده است . سپس 47 باب ، هر یک در بیان یکی از انواع علوم قرآنی ، آمده که عبارت است از: شناخت سبب نزول ؛ ارتباط آیات با یکدیگر؛ فاصلة آیات ؛ وجوه و نظایر؛ علم به آیات متشابه ؛ علم به آیات مبهم ؛ دربارة سرآغاز سوره ها؛ دربارة پایان سوره ها؛ دربارة شناخت آیات مکّی و مدنی ؛ شناخت نخستین قسمتی که از قرآن نازل شد؛ چگونگی نزول قرآن ؛ گردآوری قرآن و صحابة حافظ قرآن ؛ شناخت تقسیم بندی قرآن بر حسب سوره ها و ترتیب سوره ها، آیات و تعداد آنها؛ شناخت نامهای قرآن ؛ آنچه در قرآن به «لغت » (گویش ) غیرحجازی است ؛ آنچه در قرآن از لغات غیرعربی است ؛ شناخت غریب القرآن ؛ شناخت تصریف ؛ شناخت احکام ؛ شناخت لفظ یا ترکیب نیکوتر و فصیحتر؛ تفاوت کردن الفاظ بر اثر زیاد یا کم شدن ؛ وقف و ابتدا؛ شناخت توجیه قرائات ؛ علم به رسم الخط قرآنی ؛ فضایل قرآن ؛ خواص قرآن ؛ آیا در قرآن قسمتی بهتر از دیگری است ؟؛ آداب تلاوت قرآن ؛ آیا جایز است که در نوشتار، نامه و سخنرانی ، قسمتی از آیات قرآن به کار رود؟؛ امثال قرآن ؛ احکام قرآن ؛ جدل در قرآن ؛ ناسخ و منسوخ قرآن ؛ توهم اختلاف در قرآن ؛ شناخت محکم و متشابه ؛ حکم آیات متشابهی که دربارة صفات خداوند است ؛ اعجاز قرآن ؛ وجوب تواتر قرآن ؛ یاری سنّت در فهم قرآن ؛ شناخت تفسیر قرآن ؛ شناخت وجوب در مخاطبات ؛ بیان حقیقت و مجاز قرآن ؛ کنایه و تعریض ؛ اقسام معنای کلام ؛ تعدادی از اسلوبهای بلاغی قرآن ؛ و شناخت ابزار و ادواتی که مفسر به آن نیاز دارد.

مؤلف در هر یک از این مباحث ، ابتدا تاریخچة پژوهش آن را بیان ، و خود آن را تعریف می کند، سپس به بررسی دیدگاه علما دربارة آن مبحث می پردازد و از کتابها و دانشمندان بسیاری نقل قول می کند، از جمله از کشاف و اساس البلاغة زمخشری ، المفردات راغب ، تاریخ طبری ، امالی سید مرتضی ، و اسباب النزول واحدی (همان ، ج 1، مقدمه ، ص 72ـ76، 81). او میان آرای علما، مناظره ای غیابی به وجود می آورد، سپس از بحثها نتیجه گیری می کند و سرانجام نظریة خود را می گوید و اِشکال عقاید علمای پیش از خود را با استدلالهای ادبی ، تفسیری ، فقهی و حدیثی مطرح می سازد و گاهی ذیل عنوان «فصل » به مطالب حاشیه ای یا شرحهای اضافی می پردازد تا سخن را تکمیل کند. وی به تناسب بلندی و کوتاهی مباحث ، برخی از انواع را به فصول و بخشهای گوناگون تقسیم کرده و به چهار نوع واپسین (کنایه و تعریض ، اقسام معنای کلام و ...) تفصیل بیشتری می دهد، ازینرو البرهان از لحاظ ادبی بر دیگر کتب علوم قرآنی امتیاز دارد.

ترتیب منطقی انواع و فصول ، بیان مشروح آرای گوناگون و دلایلِ قائلان به هر رأی و رأی خود مؤلف ، ایجاز و استحکام عبارات ، و نثر ساده از ویژگیهای این کتاب است . در مقابلة متن با منابعی که زرکشی از آنها سود جسته ، دقت و صحت مطالب آن آشکار می شود، زیرا مؤلف با هوشمندی و تسلط بر انواع علوم ، در شناخت انواع سخن ، از دشوار و آسان و نادر و غریب ، و دریافت شاذّ و غیر شاذّ صاحبنظر بوده است (همان ، ج 1، مقدمه ، ص 16(.

از این کتاب در تألیف کتابهای دیگر استفاده شده است ، از جمله سیوطی (849ـ911) آن را در تألیف الاتقان فی علوم القرآن ، اساس قرار داده است . به عقیدة سیوطی ، هر کس پس از زرکشی در زمینة علوم قرآنی تألیفی دارد، بر البرهان تکیه کرده است (همان ، ج 1، مقدمه ، ص 76ـ81؛ حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 240ـ241). کتاب زرکشی پس از الاتقان سیوطی در جوامع علمی متروک ماند و تعداد اندک نسخه های خطی آن نشان دهندة همین مطلب است (زرکشی ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، ج 1، مقدمه ، ص 13ـ14). این نسخه ها در کتابخانه های معتبر نگهداری می شود.

البرهان در چهار جلد، یک بار با تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم در 1376 در مصر، و بار دیگر به تحقیق عبدالقادرعطا در 1408 در بیروت به چاپ رسیده است (مشار، ستون 125).

منابع : مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون ، بیروت 1410/1990؛ محمدبن بهادر زرکشی ، البرهان فی علوم القرآن ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، بیروت 1408/1988؛ همان ، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی ، جمال حمدی ذهبی ، و ابراهیم عبدالله کردی ، بیروت 1410/1990؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی عربی ، تهران 1344 ش .

/ ناهید باقری /