ضایع‌کنندگان نماز کسانی هستند که که در طریق گمراهی گام نهاده، خدا را فراموش کردند، پیروی از شهوات را بر ذکر خدا ترجیح دادند جهان را پر از فساد نمودند و سرانجام به نتیجه‌ی اعمال سوء خود در دنیا رسیدند و در آخرت نیز خواهند رسید.

فرزندان ناشایست

«فخلف من بعدهم خلف اضاعوا الصّلوة و اتّبعوا الشّهوات فسوف یلقون غیّاً؛[1] امّا بعد از آنها فرزندان ناشایسته‌ای روی کار آمدند که نماز را ضایع کردند و پیروی از شهوات نمودند و به زودی (مجازات) گمراهی خود را خواهند دید.»

فرزندان ناشایسته نماز را ضایع می‌کنند. سپس از گروهی که از مکتب انسان‌ساز انبیاء جدا شدند و پیروانی ناخلف از آب در‌آمدند سخن می‌گوید و قسمتی از اعمال زشت آنها را برمی‌شمرد و می‌گوید: بعد از آنها فرزندان ناشایسته‌ای روی کار آمدند که نماز را ضایع کردند، و از شهوات پیروی نمودند که به زودی مجازات گمراهی خود را خواهند دید «فخلف من بعدهم خلف اضاعوا الصّلوة‌ و اتّبعوا الشّهوات فسوف یلقون غیّاً.» (خلف) بر وزن برف به معنی فرزندان ناصالح و به اصطلاح (ناخلف) است در حالی که (خلف) (بر وزن صرف) به معنی فرزند صالح است.

این جمله ممکن است اشاره به گروهی از بنی‌اسرائیل باشد که در طریق گمراهی گام نهاده، خدا را فراموش کردند، پیروی از شهوات را بر ذکر خدا ترجیح دادند جهان را پر از فساد نمودند و سرانجام به نتیجه‌ی اعمال سوء خود در دنیا رسیدند و در آخرت نیز خواهند رسید. در این که منظور از (اضاعة صلاْة) در اینجا ترک نماز است و یا تاخیر از وقت آن، و یا انجام دادن اعمالی که نماز را در جامعه ضایع کند؟ مفسران احتمالهای مختلفی داده‌اند، ولی معنی اخیر، صحیح‌تر به نظر می‌رسد.

اهمیت نماز

چرا از میان تمام عبادات روی نماز در اینجا انگشت گذارده شده؟ شاید دلیل آن باشد که، نماز چنان که می‌دانیم سدّی است در میان انسان و گناهان، هنگامی که این سدّ شکسته شد غوطه‌ورشدن در شهوات، نتیجه قطعی آن است.

و به تعبیر دیگر همان گونه که پیامبران، ارتقاء مقام خود را از یاد خدا شروع کردند و به هنگامی که آیات خدا بر آنها خوانده می‌شد به خاک می‌افتادند و گریه می‌کردند این پیروان ناخلف سقوط و انحرافشان از فراموش کردن یاد خدا شروع شد.

از رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) نقل شده:«و تعطیهم طرف الهدایا من الله لمواقیت الصلوة الّتی کانوا یصلون فیها فی الدّنیا؛[2] در ایامی جالب و نخبه از سوی خداوند بزرگ در اوقاتی که در این دنیا نماز می‌خواندند به آنها در بهشت می‌رسد.»

دیدگاه صاحب‌المیزان

صاحب‌المیزان می‌فرماید: معنای جمله (فخلف من بعدهم خلف)، این است که به جای آنان که خدا انعام‌شان کرده بود، و طریقه‌شان خضوع و خشوع برای خدای تعالی بوده همواره با عبادت متوجّه او می‌شدند، قومی آمدند و قائم‌مقام ایشان شدند، که آنچه را از آنان گرفتند یعنی نماز و توجه عبادی به سوی خدای سبحان را ضایع کردند و در آن سهل‌انگاری نموده، بلکه به کلی از آن اعراض نمودند و در عوض شهوات را پیروی کردند، و در نتیجه همان شهوات انسان را از مجاهده در راه خدا و توجه به او مانع گردید.[3] از همین جا روشن می‌شود که مراد به ضایع‌کردن نماز فاسد کردن آن است، به این که در آن سهل‌انگاری و بی‌اعتنایی کنند، و در نتیجه کار به جایی برسد که آن را بازیچه قرار دهند، و در آن دخل و تصرّف نمایند و سرانجام بعد از قبولش به کلّی ترکش کنند، و ضایعش گذارند.

پس این که بعضی‌ها گفته‌اند: مراد به ضایع‌کردن نماز ترک آن است خیلی حرف صحیحی نیست، چون ترک به کلّی را ضایع‌کردن نمی‌گویند. و عنایت در آیه شریفه متعلّق به این نکته است که دین الهی از آن طبقه صالح منتقل به این طبقه که خلف و ناخلف آنها بودند گردید، و حق جانشینی آنان را درباره این اداء نکردند، و آن‌چه را ارث برده بودند ضایع گذاردند در حالی که تنها رکن عبودیّت بود، و در عوض شهوات را که سدّ راه حقّ است پیروی نمودند.[4] از ابی سعید خدری روایت کرده‌اند که گفت: از رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) شنیدم که می‌خواند (فخلف من بعدهم خلف) و می‌فرمود بعد از شصت سال این خلف خواهد آمد (اضاعوا الصّلوة.) آنگاه خلفی پدید می‌آید که قرآن می‌خوانند امّا این قرآن از گلویشان تجاوز نمی‌کند، سه طائفه قرآن می‌خوانند هم مؤمن و هم منافق و هم فاجر.[5]

دیدگاه مجمع‌البیان

مرحوم طبرسی می‌فرماید:« پس از آنها یهودیان به وجود آمدند که مردمی نابخرد و زشت رفتار هستند. مجاهد و قتاده گویند، مقصود دسته‌ای از همین امّت است. اضاعوا الصّلوة.»

محمّد بن کعب گوید: یعنی نماز را ترک کردند. ابن مسعود و ابراهیم و عمر بن عبدالعزیز و ضحاک گویند: یعنی نماز را به تاخیر‌انداختند. از امام صادق (علیه‌السّلام) نیز همین طور روایت شده است. «و اتّبعوا الشّهوات؛ و در راه حرام، ‌ شهوات خود دنبال کردند.» وهب گوید: یعنی، پس از آنها مردمی آمدند که قهوه می‌نوشیدند و قماربازی می‌کردند و دنبال شهوت و لذّت بودند و وظایف خود را ترک و نمازها را تضییع کردند.[6]

منبع

سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «ضایع کنندگان نماز»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۶.   

ویکی فقه