سهل‌انگاری در نماز یعنی؛ آنهایی که از نمازشان غافلند اهتمامی به امر نماز ندارند و از فوت شدنش نگران نیستند چه این که به کلّی فوت شود و چه این که بعضی از اوقات فوت گردد و چه این‌که وقت فضیلتش از دست برود و چه این‌که ارکان و شرایطش و احکام و مسایلش را ندانسته نمازی باطل بخواند.

«فویل للمصلین الّذین هم عن صلاتهم ساهون؛[1] پس وای بر نمازگزاران آنهایی که در نمازشان سهل انگارند.» در این سوره نخست پیغمبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را مخاطب قرار داده و اثرات شوم انکار روز جزا را در اعمال منکران بازگو می‌کند.

در سومین وصف این گروه، می‌فرماید: (فویل للمصلین؛ وای بر نمازگزاران.) همان نمازگزارانی که نماز خود را به دست فراموشی می‌سپرند:

۱: نه ارزشی برای آن قائلند.

۲: و نه به اوقاتش اهمیتی می‌دهند.

۳: و نه ارکان و شرایط و آدابش را رعایت می‌کنند.

مفهوم‌شناسی ساهون

«الذین هم عن صلاتهم ساهون.» ساهون از ماده (سهو) در اصل به معنی خطائی که از روی غفلت سرزند، خواه در فراهم‌کردن مقدماتش مقصر باشد یا نه، البته در صورت اوّل معذور نیست، و در صورت دوّم معذور است، ولی در اینجا منظور سهو توام با تقصیر است. باید توجه داشت که نمی‌فرماید در نمازشان سهو می‌کنند چون سهو در نماز به هر حال برای هر کس واقع می‌شود، بلکه می‌فرماید: از اصل نماز سهو می‌کنند و کل آن را به دست فراموشی می‌سپرند.

روشن است این مطلب اگر یک یا چند بار اتفاق بیفتد ممکن است از قصور باشد، اما کسی که پیوسته نماز را فراموش می‌کند و آن را به دست فراموشی می‌سپارد، پیدا است که برای آن اهمیتی قائل نیست و یا اصلاً به آن ایمان ندارد و اگر گه‌گاه نماز می‌خواند از ترس زبان مردم و مانند آن است. در این که منظور از (ساهون) در اینجا چیست؟ علاوه بر آنچه در بالا گفتیم تفسیرهای دیگری نیز کرده‌اند، از جمله این که منظور تاخیر‌انداختن نماز از وقت فضیلت است. و با این که منظور اشاره به منافاتی است که نه برای نماز ثوابی معتقد بودند و نه برای ترک آن عقاب.

البته جمع میان این معانی ممکن است هر چند تفسیر اول مناسب‌تر به نظر می‌رسد. به هر حال وقتی فراموش‌کنندگان نماز شایسته ویل هستند آنها که به کلی ترک نماز گفته و تارک الصلوه هستند چه حالی خواهند داشت؟!

مجموعه‌ای از صفات رذیله که در هر کس باشد نشانه‌ بی‌ایمانی و پستی و حقارت او است آمده، و قابل توجه این که همه‌ آنها را فرع بر تکذیب دین، یعنی جزا یا روز جزا قرار داده است. تحقیر یتیمان، ترک اطعام‌گرسنگان، غفلت از نماز، ریاکاری، و عدم‌همکاری با مردم حتی در دادن وسائل کوچک زندگی این مجموعه را تشکیل می‌دهد.

و به این ترتیب افراد بخیل و خودخواه و متظاهری را منعکس می‌کند که نه پیوندی با (خلق) دارند و نه رابطه‌ای با (خالق) افرادی که نور ایمان و احساس مسؤولیت در وجودشان نیست نه به پاداش الهی می‌اندیشند و نه از عذاب او بیمناکند.[2] [3] [4]

دیدگاه صاحب‌المیزان

صاحب‌المیزان می‌فرماید: آنهایی که از نمازشان غافلند اهتمامی به امر نماز ندارند و از فوت شدنش نگران نیستند چه این که به کلّی فوت شود و چه این که بعضی از اوقات فوت گردد و چه این‌که وقت فضیلتش از دست برود و چه این‌که ارکان و شرایطش و احکام و مسایلش را ندانسته نمازی باطل بخواند.

در آیه شریفه تکذیب‌گر روز جزا به چنین نمازگزارانی تطبیق شده چون حرف (فاء) که بر سر جمله آمده می‌فهماند جمله مزبور نتیجه تکذیب روز جزاء است و می‌رساند چنین نمازگزارانی خالی از نفاق نیستند چون تکذیب روز جزاء تنها به این نیست که به کلّی آن را منکر شود، کسی هم که تظاهر به ایمان می‌کند و نماز مسلمانان را می‌خواند امّا طوری می‌خواند که عملاً نشان می‌دهد باکی از روز جزاء ندارد او نیز روز جزاء را تکذیب کرده.

سهل‌انگاری از دیدگاه روایات

در تفسیر قمی در ذیل آیه شریفه‌ (ارایت الذی یکذّب بالدّین) آمده، که این آیه درباره‌ ابی‌جهل و کفّار قریش نازل شده و در ذیل آیه شریفه‌: (الذین عن صلاتهم ساهون) آمده که منظور از این جمله کسانی است که به کلّی نماز را ترک کنند، زیرا اگر صرف سهو آدمی را مستوجب ویل سازد، باید همه مستوجب باشند، چون هر انسانی و مسلمانی در نمازش سهو می‌کند، امام صادق (علیه‌السّلام) در ذیل این آیه فرموده: منظور تاخیر نماز از اوّل وقت و بدون عذر است.

و در کتاب خصال از علی (علیه‌السّلام) آمده که در ضمن حدیث چهارصد فرمود: هیچ عملی نزد خدا محبوب‌تر از نماز نیست، پس زنهار هیچ کاری از کارهای دنیا شما را از نماز در اوّل وقتش باز ندارد، برای این که خدای عزّوجلّ اقوامی را به همین جرم مذّمت نموده فرمود: (الذین هم عن صلاتهم ساهون) یعنی کسانی که از در غفلت نسبت به امر نماز و اوقات آن سهل‌انگاری می‌کنند.

در کافی به سند خود از محمّدبن فضیل روایت کرده که گفت: از سخن خداوند عزّوجلّ پرسیدم، که می‌فرماید (الذین هم عن صلاتهم ساهون) فرمود: کسی است که حقّ نماز را ضایع کند. مؤلف: و این مضامین در روایاتی دیگر نیز آمده. و در درّ منثور است که ابن جریز، و ابن ابی حاتم، و بیهقی در کتاب سنن خود، از علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) روایت کرده‌اند که در تفسیر (الّذین هم یراؤون) فرمود: یعنی با نماز خود ریاء می‌کنند.[5]

علی (علیه‌السّلام) و ابن عباس می‌گویند: مراد از این آیه منافقین هستند، آنهایی که امید ثواب ندارند اگر نماز خواندند و اگر هم نخواندند ترس عقاب ندارند، پس ایشانند که از نماز غافلند تا وقت آن بگذرد، آنها هرگاه با مؤمنین باشند از روی ریا و تظاهر می‌خوانند و اگر تنها و با غیرمؤمنین باشند نمی‌خوانند و این قول خدا است «الذین هم یراؤن.» عیاشی به استادش از یونس به عمّار از حضرت ابی عبدالله (علیه‌السّلام) روایت نموده، گوید: از آن حضرت پرسیدم از قول خدا (الذین هم عن صلوتهم ساهون) آیا آن وسوسه شیطان است؟ فرمود: نه هر کس این حالت را پیدا می‌کند و لیکن ساهون فرادی هستند که غفلت از آن می‌کنند و آن را در اوّل وقت انجام نمی‌دهند.

و از ابن اسامه زید شحام روایت کرده که گفت از حضرت ابی عبدالله (علیه‌السّلام) از قول خدا (الذین هم عن صلوتهم ساهون) پرسیدم؟ فرمود: آن شرک نماز و سستی و تکاهل در نماز است.[6]

علاّمه مجلسی در بحار از جامع الاخبار از حضرت رسول (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چنین روایت می‌کند که فرمود: نماز عمود دین است کسی که عمداً نماز را ترک کند دینش را خراب نموده و کسی که نماز را در وقت خود بجا نیاورد داخل می‌گردد در ویل و ویل یک وادی است در جهنّم چنانچه فرمود (ویل للمصلین الذینهم عن صلوتهم ساهون) و روز قیامت اوّل چیزی که از بنده سؤال می‌شود نماز است اگر نماز تمام آورده باشد که هیچ و گرنه می‌اندازند وی را در جهنّم.[7] رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: آن کس که نماز را سبک شمارد در کنار حوض کوثر، روز قیامت (به خدا قسم) با من ملاقات نخواهد کرد.

مراقبت از نماز

والّذین یؤمنون بالآخرة یؤمنون به وهم علی صلاتهم یحافظون؛[8] آنها که به آخرت ایمان دارند به آن ایمان می‌آورند و مراقب نمازهای خویش می‌باشند.

در این آیه می‌گوید کسانی که به روز رستاخیز و حساب و پاداش اعمال ایمان دارند به این کتاب ایمان خواهند آورد و مراقب نمازهای خود خواهند بود. خصوصی‌ترین اوصاف این مؤمنین را بیان نموده و آن این است که در امر نماز و عباداتی که در آن خدا را ذکر می‌کنند محافظت و مراقبت دارند، و این صفت همان است که در سوره مؤمنان در خاتمه صفات مؤمنین ذکر کرده. «و الّذین هم علی صلواتهم یحافظون.»[9] و از این که در همان سوره اوّلین صفت مؤمنین را خشوع است فرمود: «و الّذین هم فی صلوتهم خاشعون.»[10] استفاده می‌شود که مراد از محافظت هم در آن سوره و هم این آیه همان خشوع در نماز و تذلل و تاثر باطنی از عظمت پروردگار در موقع ایستادن در مقام عبودیّت او است گو این که دیگران محافظت را به مراقبت در اوقات نماز تفسیر کرده‌اند.[11]

منبع

سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «نماز و سهل‌انگاری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۵/۷.   

سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «سهل انگاری و ترک نماز»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۵/۷.   

ویکی فقه