تسلیم در اینجا به معنای سلام نماز می‌باشد که در آخر نماز گفته می‌شود و نماز به پایان می‌رسد. از تسلیم به این معنا در باب صلات بحث شده است.

حکم سلام نماز

در وجوب و استحباب سلام نماز اختلاف است. بسیاری قائل به وجوب هستند. برخی احتمال داده‌اند شاید منظور قائلان به استحباب سلام، استحباب صیغۀ دوم سلام- در صورت جمع بین صیغۀ اوّل و دوم- باشد نه استحباب اصل سلام در نماز. در نتیجه، قول به استحباب با قول به وجوب منافات ندارد و اختلافی در مسئله نخواهد بود. [1]

بنابر قول به وجوب در اینکه تسلیم جزء نماز است یا نه، اختلاف می‌باشد.

بسیاری قول اوّل را برگزیده‌اند، بلکه این قول به همۀ قائلان به وجوب نسبت داده شده است. بنابر قول به استحباب، تسلیم با فقد شرایط نماز همچون طهارت؛ بلکه با وجود موانع آن مانند نجاست لباس، صحیح است.[2]  [3][4]

جزء غیر رکنی بودن سلام نماز

تسلیم- بنابر قول به جزء بودن- جزء غیر رکنی است؛ ازاین‌رو تنها ترک عمدی آن موجب بطلان نماز می‌شود در صورت ترک آن از روی سهو، اگر قبل از انجام دادن عمل منافی با نماز- همچون پشت کردن به قبله یا حرف زدن- و نیز قبل از به هم خوردن موالات یادآور شود باید سلام را تدارک نماید و نمازش صحیح است. در صورت تذکّر بعد از انجام دادن عمل منافی نماز یا به هم‌خوردن موالات، در اینکه نماز باطل می‌شود و اعادۀ آن لازم است یا نه، اختلاف می‌باشد.[5][6]

الفاظ تسلیم

برای سلام نماز دو عبارت ذکر شده است:

۱. «السّلام علینا و علی عباد اللّه الصّالحین.»‌

۲. «السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته.»‌

← اقوال در صور مختلف سلام نماز

در اینکه خروج از نماز و حلال شدن منافیات آن با هریک از آن دو تحقّق می‌یابد و یا تنها با صیغۀ دوم، و یا برعکس و یا با هر دو باهم و یا آنکه با صیغۀ اوّل، خروج از نماز تحقّق می‌یابد و با صیغۀ دوم، منافیات نماز بر نمازگزار حلال می‌گردد، اختلاف است. مشهور میان متأخّران، قول اوّل است.[7] [8]

اختلاف دیگر دربارۀ سلام دوم این است که آیا گفتن «السّلام علیکم» بدون‌ ضمیمۀ «و رحمة اللّه و برکاته» کفایت می‌کند یا نه؟ قول به کفایت منسوب به مشهور است. مقابل آن، دو قول است:

۱. وجوب اضافۀ «و رحمة اللّه».

۲. وجوب اضافۀ «و رحمة اللّه و برکاته».[9]

در اینکه «سلام علیکم» بدون «الف و لام» کفایت می‌کند یا نه، اختلاف است.[10] [11]

عبارت «السّلام علیک أیّها النّبیّ و رحمة اللّه و برکاته» از توابع تشهّد محسوب می‌شود و موجب خروج از نماز نمی‌گردد.[12]

بنابر قول مشهور- که با هریک از دو فراز یاد شده خروج از نماز محقّق می‌شود- هرگاه سلام با صیغۀ اوّل ادا شود صیغۀ دوم مستحب است؛[13] لیکن در اینکه جزء مستحب نماز است یا مستحب نفسی و خارج از نماز، اختلاف است.[14]

هرگاه سلام با صیغۀ دوم ادا شود در اینکه گفتن صیغۀ اوّل بعد از آن مستحب است یا نه، اختلاف می‌باشد.[15]

گفتن «السّلام علیک أیّها النّبیّ و رحمة اللّه و برکاته» بنابر قول مشهور مستحب است نه واجب. [16]

واجبات در تسلیم

بنابر قول به وجوب و جزء نماز بودن تسلیم، رعایت همۀ شرایط و واجبات نماز- از طهارت گرفته تا رو به قبله بودن، به زبان عربی خواندن، آرامش داشتن بدن و نیز نشسته بودن- در تسلیم نیز واجب است.[17]

آداب تسلیم

نشستن به حالت تورّک و گذاردن دستها بر روی رانها در حال تسلیم، مستحب است.[18]

بنابر قول جمعی، بلکه قول منسوب به مشهور، کسی که [[|فرادا]] نماز می‌گزارد مستحب است در سلام آخر با گوشۀ چشم به سمت راست خود اشاره کند و در نماز جماعت، امام با صورت خود به طرف راست و مأمومین با صورت خود ابتدا به سمت راست و سپس با سلام دیگری به سمت چپ- در صورت وجود مأموم در آن سمت- اشاره کنند.[19]

در مقابل، جمعی دیگر حکم جماعت و فرادا را یکی دانسته و نحوۀ اشارۀ‌ نمازگزار را به گوشۀ چشم اختصاص نداده‌اند، بلکه اشاره به طرف راست را به هر نحو- خواه به گوشۀ چشم یا به صورت یا بینی و یا غیر آن- به‌گونه‌ای که منافات با استقبال نداشته باشد، جایز دانسته‌اند؛[20][21]

لیکن دربارۀ مأموم اختلاف کرده‌اند که آیا نحوۀ اشارۀ وی همانند امام است[22] یا اشارۀ مأموم، التفات به سمت راست و چپ با صورت است، به مقداری که از قبله منحرف نشود؟[23]

نشستن به نحو اقعاء در حال تسلیم کراهت دارد. [24]

سرِ سلام نماز

امام رضا ع  دربارة سلام نماز چنین می­فرمایند: "سلام موجب خارج شدن نمازگزار از حالت نماز است و به­جاي آن، تكبير يا تسبيح قرار داده نشده است. زيرا سخن گفتن مخلوق با ورود به نماز حرام است و توجه به خالق براي او لازم است. رهاسازي نماز و انتقال از حال نماز با آغاز كلام مخلوق، يعني سلام صورت مي‌گيرد".^[25] یعنی: ورود به نماز با حرام شدن سخن گفتن با غیر خدا، شروع می­شود و خارج شدن از نماز، با حلال شدن سخن گفتن با دیگران محقق می­شود.

امام خمینی ره در این­باره می­فرماید:

بدان كه عبد سالك چون از مقام سجود كه سرّ او "فنا" است، به خود آمد و حالت صحو و هوشياري براي او دست داد و از حال غيبت از خلق به حال حضور رجوع كرد، سلام دهد به موجودات. سلام كسي كه از سفر و غيبت مراجعت نموده. پس در اوّل رجوع از سفر، سلام به نبي اكرم دهد؛ زيرا كه پس از رجوع از وحدت به كثرت، اول حقيقت، تجلّي حقيقت ولايت است ـ "نحن الاولون السابقون". پس از آن، به اعيان ديگر موجودات به طريق تفصيل و جمع توجه كند. كسي كه در نماز غايب از خلق نبوده و مسافر الي الله نشده، براي او سلام حقيقت ندارد و جز لقلقة لسان نيست. پس ادب قلبي سلام، به ادب جميع صلاة است و اگر در اين نماز ـ كه حقيقت معراج است ـ عروجي حاصل نشده و از بيت نفس خارج نشده، سلام براي او نيست. نيز در اين سفر، اگر سلامت از تصرفات شيطان و نفس امّاره بود و در تمام اين معراج حقيقي، قلب را علّتي [بیماری] نبود"سلام" او حقيقت دارد و الّا "لا سلام له"!^[26]

منبع

فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۲، ص۴۷۶-۴۷۹.

سایت ویکی فقه