دانستنن نهان و ملکوت نماز، تنها یک پیشنهاد اخلاقی نیست؛ بلکه به گفتة امیرمؤمنان (ع) ، نماز، بدون دانستن تأویل آن، ناقص است و نمازگزار را به منزل مقصود نمی­رساند. "جابربن­عبدالله انصاري" نقل می­کند: حضرت علی (ع)  به فردی فرمودند: ‌"اي مرد، آيا تأويل نماز را مي‌شناسي؟" عرض كرد: آقاي من، آيا نماز تأويلي جز عبادت دارد؟ حضرت (ع)  فرمودند: "آري، به­خدا سوگند... تأويل و تفسير دارد و همۀ اينها، نشانۀ تعبّد و بندگي است". مرد گفت: اينها را به من بياموز. آن جناب بعد از بيان تأويل اجزای مختلف نماز فرمودند: "كسي كه تأويل نمازش را اين­گونه نداند، نمازش كمبود دارد و ناقص است".^[1]

سر در لغت و اصطلاح

سِرّ: در لغت به معنای پنهان کردن مطلبی در دل می­باشد^[2]. در اصطلاح، "سرّ" آنچه را گویند که به عالم ملكوت و درون و باطن عبادت مربوط مي‌شود. از آن، تعبیر به راز، غیب، ملکوت، نهان، باطن، گنجینه و تأویل نیز می­شود.

منابع شناخت اسرار

راه رسیدن به این رازهای نماز، روایات معتبر اهل­بیت (ع)  و مراجعه به گفته­های عالمان اخلاق و اهل­معنا است که ایشان نیز این مطالب را با توجه به آیات و روایات بیان کرده­اند.

یادآوری این نکته نیز ضروری است که اگر از منابع به­دست آوردن اسرار نماز، [برخی] كشف و شهود را نیز بر می­شمارند، منظور کشفی است که از آمیزۀ تمثّل شیطانی یا نفسانی خالص باشد و مخالفتی با نقل و اصول عقلی نداشته باشد. اهل کشف، برای آن میزان مخصوصی دارند که کشف را با آن می­سنجند؛ همان­گونه که اهل نقل و روایات را برای نقل، میزانی است که نقل را با آن می­سنجند.^[3]

راه رسیدن به اسرار نماز

دست یافتن به اسرار نماز، تنها با مطالعة اسرارِ بیان شده میسر نمی­شود؛ بلکه نمازگزار بايد پس از شناخت نماز و هدف والاي آن، جان را به آداب نماز و صفات صاحبان اسرار بيارايد تا به تأويل دست يابد. مثال آن، قرآن است. همان­گونه كه ظاهر قرآن را جز آن كسي كه پاك باشد، نمي‌تواند مسّ كند، باطن آن را جز پاکان، مسّ نمي‌كند: "لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُون"^[4]. نماز نیز اين­گونه است؛ یعنی به باطن آن نمی­رسد، جز چشم پاكي كه از آلودگي مبرّاست و دستی که به گناه نرسیده است و شکمی که از حلال تغذیه می­شود.

غسل در اشک زدم که اهل طریقت گویند           پاک شو اوّل و پس دیده بر آن پاک انداز^[5]

به بیانی دیگر رسیدن به ملکوت و اسرار نماز، کمک گرفتن از آداب نماز است که این آداب مانند رعايت اخلاص و حضور قلب، همان علت­هاي آماده­ساز و اسباب كمك­رسان در رسيدن به پاره‌اي از اسرار نماز است؛ زیرا جهت رسيدن به باطن نماز، خاطر پاك و درون صاف نیاز است و این با رعایت آداب حاصل می­گردد. بنابراین غیر خالص که همان شرک و ناپاك است؛ "إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَس"^[6]، راهی به اسرار و باطن نماز ندارد.

ضمن اینکه برای رسیدن به اسرار نماز، باید مراقب موانع رسیدن به اسرار نماز بود. باید دانست آنچه در نماز و خارج از نماز مورد نهی خداوند واقع شده است مانع دستیابی به راز نماز می­باشد. چه نهیی که دلالت بر حرمت دارد و چه نهیی که دلالت بر کراهت دارد.