از مساجدِ دوره تُغلقيه در شمال شهر دهلى. گفته‌اند كه مسجد خيركى را خان‌جهان‌جانان شاه، وزير فيروز شاه تغلق (حك : 752ـ790)، بنا كرده است (محمدعلى، ص 57؛ حسن، ج 3 و 4، ص 126)، اما هيچ كتيبه يا كتاب تاريخى براى اثبات آن در دست نيست (ولش و كران ، ص 138).

اين مسجد دو طبقه و از نوع بناهاى سنگى با پوشش گچ است كه با گذشت زمان، گچها تيره شده‌اند و نما سفيدى خود را از دست داده است (حسن، همانجا). مسجد خيركى مربع شكل، به ضلع 52 متر و با طرح چليپايى، به گونه‌اى ساخته شده كه چهار صحنِ مجزا در وسط آن قرار گرفته‌اند (محمدعلى، ص 57ـ:58 شكل 11؛ ولش و كران، ص 133، 137، شكل 5). در هريك از چهار گوشۀ بنا نيز يك منار گنبددار، به ارتفاع 45 متر، بنا شده‌است (رجوع کنید به حسن، همانجا).

اين مسجد در وسط سه ضلع شمالى، جنوبى و شرقى، داراى يك ورودى بيرون‌نشسته و حجيم و گنبددار است. در طرفين هر ورودى، مناره‌اى استوانه‌اى شكل به بنا متصل است. اين وروديها، مانند بيشتر مساجد هند، پلكان دارند. درگاه شرقى، ورودى اصلى مسجد است و مناره‌هاى آن، برخلاف مناره‌هاى مدخلهاى شمالى و جنوبى كه سه طبقه‌اند، چهار طبقه است. اين ورودى در مقابل محراب قرار دارد. محراب در وسط ضلع غربى مسجد است و در واقع فضايى مشابه وروديهاست، با اين تفاوت كه از بيرون مسدود است (رجوع کنید به ولش و كران، ص 137ـ138، شكل 5). بر ديوار بيرونى مسجد، جز جانب غربى كه محراب است، در هريك از دو طرف وروديها، هفت طاق‌نماى عميق كار شده است. نماى طبقۀ دوم نيز همين طاق‌نماها را دارد، اما با عمق كمتر. طاق‌نماهاى طبقۀ دوم پنجره‌هايى با پوشش مشبك سنگى دارند (رجوع کنید به محمدعلى، همانجا).

مسجد خيركى بر روى يك طبقه زيرين به نام تَه‌خانه قرار دارد كه براى ايجاد شكوهمندى بنا و فضاى خنك در تابستان ساخته شده و محل استراحت نمازگزاران يا استفاده به عنوان كارگاه بوده است. اين محوطه سه متر ارتفاع دارد (آلفيرى ، ص 45).

طبقۀ دوم، يا فضاى اصلى مسجد، 22 متر ارتفاع دارد. طراحى آن شامل 25 مربع مساوى به ضلع نُه متر است. چهار مربع آن، كه به شكل چليپا قرار گرفته‌اند، به صحنهاى روباز اختصاص دارند. مسجد خيركى شامل پانزده فرش‌اندازِ عمود بر ديوار قبله است و محراب نيز در مقابل فرش‌انداز وسط (هشتم) قرار گرفته است. طاقگانهاى مسجد بر 180 ستون مدور و شصت ستون چهارگوش تكيه دارند. ستونها در رديفهاى سوم، ششم، نهم و دوازدهم از هر طرف، دوتايي‌اند كه در گوشه‌هاى حياطها، ستونها دو جفت (يعنى چهارتايى) مي‌شوند. پوشش سقف اين مسجد شامل 81 گنبد كوچك در نُه گروه نه‌تايى است. با احتساب گنبدهاى وروديها و بالاى محراب، اين مسجد 85 گنبد دارد كه شيوه‌اى نو در اين دوره بوده است (ولش، ص 139؛ حسن، همانجا؛ ساهاى، ص 30؛ آلفيرى، ص 45).

مسجد خيركى، با شباهت بسيار به مسجد كلان از همين دوره، ويژگيهاى بارزى دارد، همچون وروديهاى بيرون‌نشسته كه در آنها منار و ورودى تركيب شده‌اند و اين شيوه نخستين‌بار در آرامگاه غياث‌الدين تغلق ديده شده است؛ دو طبقه بودن؛ تعدد صحنها و پنجره‌ها؛ و منارهايى كه در چهار طرف بنا، ظاهرى قلعه‌مانند به آن بخشيده‌اند (مارتين، ص 269؛ محمدعلى، ص 59).

منابع :

(1) احمدرجب محمدعلى، تاريخ و عمارة المساجد الاثريه فى الهند، قاهره 1418/1997.

(2) Bianca Maria Alfieri, Islamic architecture of the indian subcontinent, london, 2000;

(3) Zaµar haían Monuments of Delhi, ed. J.A. page, Delhi 1997;

(4) Gary Martin, "Indian subcontinat", in Architeeture of the Islam world: its history and noial meaning, London, 1978;

(5) surendra sahai, Indian arehiteeture Islamic perisd 1192-1857, New Delhi 2004;

(6) Anthony Weleh and Howard Crane, "The Tughlugs: Manter builders of the Delhi sultanate", in Muqarnas, vol.1, New Hoven and London, 1983.

/ اكرم ارجح /