بقعه، مقبره‌اى از قرن هشتم و نهم در شهر قم. این بقعه كه امروز در خیابان پانزده خرداد قرار دارد، در گذشته در خارج شهر، در میان گورستانى در اراضى كُمَرْ و سعدآباد قرار داشت (آقا بابایى و قریشى، ص 121ـ122).

این بقعه به آن سبب كه مدفن چهار تن از نوادگان امام سجاد علیه‌السلام است به چهار امامزاده شهرت دارد و مدتى نیز به نام یكى از خادمان آن، ملاآقا بابا، نامیده می‌شده است (افضل‌الملك، ص 63؛ مدرسى طباطبائى، ج 2، ص 102؛ فیض قمى، ج 2، ص 591).

سنگ‌مزار كنونى، دفن‌شدگان را شاهزاده حسن، شاهزاده حسین، شاهزاده ابراهیم و شاهزاده جعفر، از فرزندان امام زین‌العابدین علیه‌السلام، معرفى می‌كند. مؤلف تاریخ قم، از مهاجرت نوادگان امام سجاد علیه‌السلام به قم خبر داده است (رجوع کنید به ص230). نامبردگان در كتاب تاریخ قم (همانجا) و مدفونین آرامگاه، بنابر قول فیض قمى (همانجا)، عبارت‌اند از: ابومحمد حسن، ابوعلى محمد، ابوطالب محسن، به همراه پدرشان ابوعبداللّه حسین، كه نسبش به امام سجاد علیه‌السلام می‌رسد، بدین‌ترتیب: ابوعبداللّه حسین‌بن علی‌بن عمربن حسن اَفْطَس‌بن علی‌اصغربن امام زین‌العابدین. فقیه محمدى جلالى (ج1، ص500ـ 505) نیز، با استناد به مندرجات كتابهایى چون المجدى فى انساب‌الطالبیینِ عمرى (ص 220) و عمدةالطالبِ ابن‌عنبه (ص 379)، اظهارات عباس فیض را تأیید كرده است (براى دیگر اقوال رجوع کنید به نائینى، ج 2، ص 200ـ201؛ ناصرالشریعه، ص 215).

تاریخ ساخت بنا، بنابر نظر ویلبر (ص 126)، قرن هشتم و در دوره ایلخانى است. تغییر وضع درون بنا به دوره تیمورى و قرن نهم نسبت داده شده است (رجوع کنید به گولومبك و ویلبر، ج 1، ص 403؛ قس هیلن‌برند، ص 335، كه بیرون بنا را معمارى دوره تیمورى و داخل بنا را معمارى دوره ایلخانى می‌داند). فیض قمى (ج 2، ص 592) بناى آن را پیش از عهد صفوى و تزیینات داخلى آن را از دوره شاه طهماسب اول (حك : 930ـ 984) دانسته است. طرح، شكل پوشش، فن ساخت گنبد و مصالح به كار رفته در این مقبره، در مقایسه با دیگر مقابر برجى قم، تعلق بنا را به قرن هشتم یا نهم تأیید می‌كند. فقط ایوان جبهه شرقى در دوره صفوى یا قاجار به آن الحاق شده است، كه احتمال دارد در بازسازى نایب‌الحكومه قم در 1286 احداث گردیده باشد (رجوع کنید به مدرسى طباطبائى، ص 102، پانویس). در دهه 1360ش، نیكوكاران محل، با مشاركت اداره اوقاف قم، بناى هشت ضلعى امامزاده را، بدون رعایت اصول مرمت بناهاى تاریخى، نوسازى كردند.

بناى اولیه امامزاده، مانند اغلب مقابر برجى قم، از بیرون هشت ضلعى و از درون چهار ضلعى با پوشش آجرى بوده (مدرسى طباطبائى؛ ص 102؛ فیض قمى، همانجا) و هر یك از دیوارهاى درونىِ بنا، طاق‌نمایى به عرض سه متر و عمق یك متر با طاقى تیزه‌دار داشته است. ارتفاع این قسمتِ چهار ضلعى شش متر بوده و با كمك گوشوارهایى در كنجها به هشت ضلعى و سپس به گریو شانزده ضلعى تبدیل می‌شده و گنبد دو پوسته گسسته با پوشش درونى نیم كره و پوشش بیرونى شانزده ترك بر آن استوار بوده است. این گنبد در گذشته به كاشیهاى فیروزه‌فامى از عهد صفویه مزین بوده است. فضاى داخلى بنا سفیدكارى ساده‌اى داشته و تنها لچكیها و اِسْپَرِ طاق‌نماها با گچ‌برى مُضَرَّس (دندانه‌دار) از دوره صفویه تزیین شده بوده است (رجوع کنید به فیض قمى، ج 2، ص 592ـ593). در جانب شرقىِ بنا ایوانى از آجر كه ورودى اصلى بنا بوده، قرار داشته كه الحاقى بودن آن در دوره متأخرتر قطعى است (همان، ج 2، ص 593). این ایوان تزییناتى از آجر و كاشى داشته (مدرسى طباطبائى؛ فیض قمى، همانجاها) كه به كاشیهاى هفت رنگ دوره قاجار شبیه بوده است.

در بازسازى دهه 1360ش، اسپرهاى (دیوارهاى غیر باربر) بنا در چهار ضلع داخلى و به تبع آن، ایوان تاریخى، تخریب شد و رواقى مستطیل‌شكل و محصور به بنا اضافه گردید كه از طریق طاق‌نماهاى تخریب شده، به ضریح و فضاى مركزى ارتباط یافته است. بدین ترتیب، طاق‌نماى شمالى و جنوبى رو به رواق محصور جدید، و طاق‌نماى جبهه غربى به كفش‌كن، كه ورودى اصلى بنا از خیابان است، اتصال یافته است. همچنین ایوان ستون‌دار جدیدى، در جانب شرقى، بنا شده است.

در این بازسازى، تمامى جرزها و فضاهاى داخلى، از كف تا مركز گنبد، با سنگهاى مرمر و نماى خارجى با آجر سه سانتى پوشش یافته است. ضریحى از سنگ مرمر با پنجره‌هاى مشبك فولادى، جانشین ضریح قدیمى گردیده و گنبد خارجى نیز با كاشیهاى معرق فیروزه‌اى، با كتابه‌هایى از لفظ جلاله اللّه و نامهاى پنج تن آل عبا علیهم‌السلام تزیین شده است.

در استان قم، دو بناى دیگر نیز به نام چهار امامزاده وجود دارد، یكى در شهر كهَك در جنوب استان قم و دیگرى در قریه فُرْدو. بناى اول بقعه‌اى است كه، به استناد خواب یكى از اهالى، در 1285 ساخته شده و مدفن چهار تن به‌نامهاى عبداللّه، یعقوب، ناصر و محمد است (مدرسى طباطبائى، ج 2، ص183؛ نیز رجوع کنید به فیض قمى، ج 2، ص 738، كه آن را بقعه شاهزاده عبداللّه كهك نامیده است).

بناى دوم، كه آن را مدفن نوادگان شاه چراغِ شیراز می‌دانند (مدرسى طباطبائى، ج 2، ص 196)، ارزش معمارى چندانى ندارد. آثار ارزنده در این بقعه، در منبت‌كارىِ درگاه شمالى و دو صندوق منبت‌كارى زیر گنبد جنوبى متعلق به قبل از دوره صفوى و دو صندوق منبت‌كارى در زیر گنبد شمالى به تاریخهاى 1030 و 1032 است (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 196ـ 200؛ فیض قمى، ج 2، ص 646ـ651).

منابع :

(1) علاوه بر اطلاعات شخصى مؤلف؛

(2) رضا آقا بابایى و حسن قریشى، آثار تاریخى و فرهنگى استان قم، قم 1384ش؛

(3) ابن‌عنبه، عمدةالطالب فى انساب آل ابی‌طالب، بیروت: دارالمكتبة الحیاة، (بی‌تا.)؛

(4) غلامحسین افضل‌الملك، تاریخ و جغرافیاى قم، (تهران ? 1396)؛

(5) علی‌بن محمدعمرى، المجدى فى انساب الطالبیین، چاپ احمد مهدوى دامغانى، قم 1409؛

(6) محمدمهدى فقیه محمدى جلالى، انوار پراكنده: در ذكر احوال امامزادگان و بقاع متبركه ایران، ج 1، قم 1376ش؛

(7) عباس فیض قمى، كتاب گنجینه آثار قم، قم 1349ـ1350ش؛

(8) حسن‌بن محمد قمى، كتاب تاریخ قم، ترجمه حسن‌بن على قمى، چاپ جلال‌الدین طهرانى، تهران 1361ش؛

(9) حسین مدرسى طباطبائى، تربت پاكان: آثار و بناهاى قدیم محدوده كنونى دارالمؤمنین قم، قم 1355ش؛

(10) محمدحسین ناصرالشریعه، تاریخ قم، چاپ على دوانى، تهران 1383ش؛

(11) محمدعلی‌بن حسین نائینى، انوار المشعشعین فى ذكر شرافة قم و القمیین، چاپ محمدرضا انصارى قمى، قم 1381ش؛

(12) دونالد نیوتن ویلبر، معمارى اسلامى ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران 1365ش؛

(13) Lisa Golombek and Donald Newton Wilber, The Timurid architecture of Iran and Turan, Princeton 1988;

(14) Robert Hillenbrand, "The tomb towers of Iran to 1550", Ph.D dissertation, Trinity College, University of Oxford, 1974.

/ كاظم عرب /