■ جَمْكَران ، مسجد
مسجدی منسوب به امام عصر عجل‌اللّه‌تعالی فرجه‌الشریف در محدوده روستای جمكرانِ شهر قم. این مسجد، كه به‌سبب نزدیكی با روستای مذكور، به مسجد جمكران شهرت یافته است و به سبب انتساب به حضرت مهدی، مسجد صاحب‌الزمان نامیده می شود (میرعظیمی، ص58)، در گذشته به مسجد قدمگاه نیز مشهور بوده است (رجوع کنید به فیض قمی، ج2، ص667). جمكران در گذشته روستای مهمی بوده و نام آن در كتاب تاریخ قم (قرن چهارم) بارها تكرار شده است. به گفته حسن‌بن محمد قمی (ص60ـ61) جمكران اولین روستای قم بوده است كه جم ملك آن را بنا كرد. او همچنین انتساب بنای جمكران را به سلیمان‌بن داوود علیه‌السلام خلاف واقعیت ندانسته و ساخت محله‌ها و بناها و آتشكده‌هایی در این روستا را به شخصی به نام جلین پسر ماكین نسبت داده است.
در متون عصر قاجار به مزارع و محصولات كشاورزی جمكران اشاره شده است (برای نمونه رجوع کنید به كتابچه تفصیل حالات و املاك و مستغلات وقنوات و بلوكات دارالایمان قم ، ص96ـ97).
به گزارش تاریخ قم ، اولین مسجدی كه در قم، پیش از مهاجرت اشعریان از كوفه به این شهر در اوایل قرن دوم، بنا گردید، مسجد قریه جمكران بود كه خَطّاب اسدی آن را بنیان نهاد و در آن به تنهایی نماز می گزارد (قمی، ص38). مدرسی طباطبائی (ج2، ص163ـ164) احتمال داده است كه مسجد جمكران فعلی همان مسجد خطّاب اسدی باشد كه پس از گریز ساكنان غاضریه از قبیله بنی اسد به جمكران، به هنگام قیام مختار در كوفه، توسعه بیشتری یافت.
قول مشهور درباره ساخت مسجد كنونی جمكران به حكایتی برمی گردد كه حاج‌میرزا حسین نوری (1254ـ1320) در كتابهایش، از جمله نجم ثاقب ، با استناد به كتاب تاریخ قم (اثر حسن‌بن محمد قمی) و نیز كتاب مونس‌الحزین فی معرفة الحق و الیقین (تألیف شیخ‌صدوق، متوفی 381)، نقل كرده است. بر طبق این حكایت، حسن‌بن مثله جمكرانی در پی رؤیایی كه می بیند، در سه‌شنبه 17 رمضان 393 به خدمت امام مهدی علیه‌السلام می رسد و در آن جلسه دستورِ ساخت مسجد در مكانی كه برگزیده و در آن نشانه‌هایی قرار داده شده، نماز خاص آن مسجد و قربانی كردن یك بز و انفاق آن بر مردم به او ابلاغ می گردد، سپس سیدابوالحسن، از درآمد زمین مزبور، كه در اختیار حسن‌بن مسلم بوده، به اضافه وجوه حاصل از اراضی رَهَقِ ناحیه اَردَهالِ كاشان، مسجد را، با سقفی از چوب، احداث می كند (نوری، ص294ـ297؛ ناصرالشریعه، ص234ـ237). محققان و علما چندین اِشكال بر این حكایت وارد كرده‌اند، كه از آن جمله است: وفات شیخ‌صدوق قبل از وقوع این حادثه؛ تألیف كتاب تاریخ قم در 378 و نبودِ نسخه‌ای از اصل عربی آن و ذكر نشدن این حكایت در نسخه فارسی آن؛ و اثبات‌نشدن درستی انتساب كتاب مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین به شیخ‌صدوق. برخی نیز به این اِشكالها پاسخ داده‌اند (رجوع کنید به نوری، ص297؛ ناصرالشریعه، ص237ـ239؛ فیض قمی، ج2، ص662ـ 663؛ مدرسی طباطبائی، ج2، ص164؛ نیز رجوع کنید به حاجیتقی، ص55). در عین حال، در دهه‌های اخیر بسیاری از مراجع تقلید و علما برای این مسجد احترام و قداست ویژه قائل شده و برای عبادت در آنجا حضور یافته و عبادت در آنجا را به دیگران نیز توصیه كرده‌اند (رجوع کنید به میرعظیمی، ص53ـ74؛ زندیه، ص77ـ78؛ ویژه‌نامه جمكران، ص4، 20).
درباره این مسجد در هیچ‌یك از منابع تاریخی سخنی نیست و تنها منشی قمی (ج2، ص1019)، ضمن وقایع سال 986، در شرح‌حال میرغیاث‌الدین محمد میرمیران نوشته است كه او به هنگام توقف در قریه لَنجَرودِ قم، گاهی در مَقامِ با احترام حضرت امام صاحب‌العصر و الزمان در جمكران اعتكاف می كرد، كه به گفته فقیهی (1378ش ب ، ص171) مقصود از آن مقام، مسجد جمكران است. اطلاع دیگر، مأخود از كتیبه تاریخی مسجد، مشتمل بر شعری با مادّه تاریخ 1167، است كه به تعمیر مسجد در آن سال اشاره دارد (رجوع کنید به مدرسی طباطبائی، ج2، ص164ـ165؛
فیض قمی، ج2، ص669ـ670؛
قس ناصرالشریعه، ص233). ظاهراً در همان زمان راهی درشكه‌رو برای مسجد احداث گردید (رجوع کنید به قریشی، ص66). در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، ساختمان مسجد قدیمی و نیمه‌ویران بود (فقیهی، 1378ش الف ، ص274).
رونق مسجد جمكران در دوران اخیر مرهون توجه آیت‌اللّه محمدتقی بافقی * است. قبل از ایشان فقط بعضی از اهل علم و افراد مطّلع برای شب‌زنده‌داری به مسجد جمكران می رفتند. بافقی هر شب چهارشنبه، به همراه گروهی از طلاب، پیاده به مسجد می رفت و نماز مغرب و عشاء را در آنجا اقامه می كرد و تا اذان صبح در آنجا به عبادت می پرداخت و بدین‌ترتیب، توجه مردم را به این مسجد جلب كرد (فقیهی، 1378ش الف ، ص273ـ274؛
كوچك‌زاده، ص245).
پس از تشكیل نخستین هیئت امنای مسجد در 1349ش، تحت نظارت سازمان اوقاف، توجه بیشتری به این مسجد شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی (1357ش)، شورای مدیریت حوزه علمیه قم اعضای هیئت امنا را معرفی كرد و اداره اوقاف نیز نظارت بر امور مسجد را برعهده گرفت (زندیه، ص80؛
درباره تغییرات بعدی رجوع کنید به ویژه‌نامه جمكران، ص11).
مسجد جمكران هم اكنون با واحدهای گوناگونی (مانند واحد مراسم و تبلیغات، روابط عمومی، كتابخانه، انتشارات و تحقیقات، ثبت كرامات، نذور و هدایا) اداره می شود و سالانه پذیرای حدود پانزده میلیون زائر از سراسر كشور است (رجوع کنید به همان، ص7ـ11).
معماری. به استناد اشاره قاضی احمد قمی و كتیبه مورخ 1167، مسجد پیش از دوران افشاریه ساخته شده است، ولی از ویژگیهای معماری عصر صفوی در مسجد جمكران اطلاعی در دست نیست (رجوع کنید به مدرسی طباطبائی، ج2، ص164؛
فیض قمی، ج2، ص670). برطبق كتیبه مسجد، بنایی كه در 1167 میرزا علی اكبر جمكرانی آن را تعمیر كرد، شامل مسجدی ستوندار به ابعاد 17×5 متر با چهار فرش‌انداز، در جنوبِ صحنی به ابعاد 17×13 متر بوده است (فیض قمی، ج2، ص667) كه در دوران ناصری، حاج علیقلی جمكرانی یك جانب صحن آن را با مبلغ سیصد تومان بنا كرد. علی اصغر خان اتابك در اوایل حكومت مظفرالدین‌شاه (حك: 1313ـ1324) مسجد و صحن را تعمیر كرد و حجره‌ها و ایوانهایی در اطراف صحن و دو آب‌انبار، یكی در صحن و دیگری در خارج از صحن، بنا كرد (ناصرالشریعه، ص233). آیت‌اللّه بافقی نیز تعمیراتی در مسجد انجام داد و در آنجا آب انباری احداث كرد (كوچك‌زاده، ص246). در طی تعمیر مسجد در دوره قاجار، تزئیناتی به بنا افزوده شد كه شامل ازاره كاشیكاری خشتی هفت‌رنگ به ارتفاع 5ر1 متر و تزئیناتی با نقوش اسلیمی با آب طلا و لاجورد در قسمت فوقانی و كتیبه‌ای از كاشیهای خشتی به خط ثلث از سوره جمعه در بخش میانی شبستان مسجد بود. این مسجد دارای چهار محراب پنج تَرْكی با پوشش مقرنس گچی و لچكیهای كاشیكاری شده با كتیبه‌هایی به خط ثلث با عبارت «فَمَنْ صَلّیها فَكَانَّما صَلّی فی البیتِ العتیق» بود. در میان محراب مركزی چاه كوچكی قرار داشت كه دهانه آن با سنگ مرمر میان‌تهی پوشانده شده بود و برخی زائران برای تبرك از درون آن خاك میبردند. در سینه همین محراب قطعه سنگ دیگری از مرمر شفاف قرار داشت كه در میان آن اثر یك قدم بزرگ، به نشان قدمگاه بودن مسجد، حجاری شده بود (ناصرالشریعه، همانجا؛
فیض قمی، ج2، ص667ـ668). در 1350، با اقدام آیت‌اللّه فیض (متوفی 1370) چاه را پُر كردند و سنگ مزبور را كندند، زیرا به اعتقاد ایشان نشان بدعت بود (فیض قمی، ج2، ص668).
در 1332ش مسجد جمكران به اهتمام سید محمد آقازاده تعمیر و بعضی قسمتهای آن تجدید بنا شد و تالاری در جنوب صحن، با شش ستون از تیرآهن، به طول هفده و عرض چهار متر، احداث گردید كه در واقع همان محوطه ورودی مسجد بود (همان، ج2، ص668، 671). كتیبه تاریخی مسجد با مادّه تاریخ 1167 در همین بنا نصب بود (مدرسی طباطبائی، ج2، ص164؛
فیض قمی، ج2، ص669) كه اكنون در انبار مسجد نگهداری میشود. در بخش شرقی صحن نیز تالاری به عرض چهار و طول سیزده متر، با تزئیناتی از آجرهای تراش و كاشیهای هفت‌رنگ، احداث گردید كه نام بانی (سیدمحمد آقازاده)، و تاریخ 1372 و نام معمار به خط ثلث در آن ذكر شده است. نمای ورود به صحن در این دوران ایوانی آجری با پوشش گچی در سقف و اِسْپَر مزین به كاشی هفت‌رنگ در دو طرف بوده است. در نمای درگاه نیز كتیبه‌هایی با مضامین اهمیت ادای بموقع نماز و تاریخهای 1318 و 1371 وجود داشته است. در قسمت جنوب‌شرقی مسجد گلدسته آجری هشت تركی به ارتفاع هفده متر قرار داشته كه، به استناد كتیبه، در 1318 ساخته شده بوده است (فیض قمی، ج2، ص670ـ672).
هم‌زمان با پیروزی انقلاب اسلامی و افزایش زائران و لزوم گسترش بنا، هسته تاریخی مسجد تخریب شد و با اشراف آیت‌اللّه مرعشی نجفی به شكل مربعی علامت‌گذاری گردید (زندیه، ص78) كه با سنگفرش جداگانه‌ای با نوار سیاه و سفید مشخص شده است.
پس از آن، با خریداری زمینهای كشاورزی اطراف مسجد، چهل هكتار زمین در اختیار مسجد جمكران قرار گرفت كه 5ر5 هكتار آن به محوطه و صحن اصلی اختصاص یافت (همانجا). در وضع موجود، مسجد دارای شش ورودی به صحن، از شش جهت، است كه درِ شمال شرقی آن در محور شبستان اصلی مسجد قرار دارد و در طرفین آن دو مناره عظیم بتونی با قاعده مربع و ساقه هشت وجهی در پنج طبقه و به ارتفاع 85 متر بر اساس طرح جدید (رجوع کنید به ادامه مقاله) در حال ساخت است. بنای جدید مسجد، مسجد مَقام نامیده می شود. ایوان ورودی این مسجد، تماماً مزین به كاشیهای معرق در بدنه و لچكیها و مقرنس‌كاری در سقف است و از طریق سه ورودی، یكی در مركز و دو ورودی در هریك از طرفین به شبستان راه دارد. مناره‌های طرفین این ایوان، با ارتفاع شصت متر، نیز مزین به كاشی معرق و به شكل چندوجهی در قسمتهای تحتانی، مدوّر در ساقه و گلدسته‌ای در قسمت فوقانی است. شبستان اصلی (در حدود 100 ، 1 مترمربع) به شكل هشت ضلعی و دارای سه ورودی در جبهه شمالی و دو ورودی در جبهه جنوبی است. این شبستان دارای هشت ستون هشت وجهی مزین به كاشیهای معرق و مقرنس‌كاری است كه گنبد مسجد با سازه‌ای فلزی بر فراز آن استوار شده است. در ساقه گنبد 23 پنجره مشبك فلزی با شیشه‌های الوان تعبیه شده است كه نور شبستان را تأمین میكنند. سطح داخلی گنبد سراسر مزین به كاشیهای معرق با تلفیق آجر است. طوق زیر پنجره‌ها كتیبه‌ای به خط ثلث با آیاتی از سوره دهر است. سطح خارجی گنبد شَلْجَمی شكل بنا نیز با كاشیهای فیروزه‌ای پوشیده و با كتیبه‌های تهلیل و ترنجهای تزئینی، با ذكر یا مهدی ادركنی در داخل آن، تزئین شده است. ازاره داخلی مسجد تا ارتفاع 80ر1 متر با سنگ مرمر پوشیده شده و بقیه قسمتهای بدنه داخلی تا زیرسقف مزین به كاشیكاری با تلفیق آجر است. محراب نیز تماماً كاشیكاری شده و در سقف مقرنس‌كاری دارد. شبستانهای غربی و شرقی هركدام با چهارهزار مترمربع زیربنا در دو طبقه در حال اتمام‌اند. قسمتهای داخلی این شبستانها آیینه‌كاری شده است و هریك از شبستانها دارای دو گنبد قرینه با بتون مسلح‌اند.
مسجدی معروف به مسجد مرمر، كه فضای داخلی آن با مرمر سبز پوشانده شده، به مسجد مقام متصل است (همانجا).
مجموعه مسجد جمكران دارای چند حسینیه، بازارچه، زائرسرا، ساختمان اداری و غیره است. براساس طرح مصوب 1382ش، 250 هكتار برای مجموعه مسجد جمكران در نظر گرفته شده است كه از این مقدار 400 ، 29 مترمربع به مسجد با پنج شبستان اختصاص مییابد و بقیه شامل صحن و ساختمانهای اداری و خدماتی و ملزومات دیگر خواهد بود. در این مرحله، جز مسجد مقام، تمام ساختمانهای قبلی تخریب خواهد شد؛
تا پایان سال 1384ش، هفده هزار مترمربع از آنها تخریب و هشت هزار مترمربع بنای جدید به جای آنها احداث شد.
منابع:
(1) علاوه بر تحقیقات مؤلف؛
(2) محمد حاجی تقی، «سیر تاریخ فقها و محدثان قمی (2)»، نامه قم، سال1، ش3 و 4 (پاییز و زمستان 1377)؛
(3) حسن زندیه، «مسجد جمكران»، مسجد، ش25 (فروردین و اردیبهشت 1375)؛
(4) علی اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم: بخش اول از تاریخ جامع قم ، قم 1378ش الف ؛
(5) همو، «قم در مسیر تاریخ (4)»، نامه قم ، ش7 و 8 (پاییز و زمستان 1378 ب )؛
(6) عباس فیض‌قمی، كتاب گنجینه آثار قم ، قم 1349ـ1350ش؛
(7) جواد قریشی، راهنمای مصوّر قم و جمكران ، قم 1382ش؛
(8) حسن‌بن محمد قمی، كتاب تاریخ قم ، ترجمه حسن‌بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران 1361ش؛
(9) كتابچه تفصیل حالات و املاك و مستغلات و قنوات و بلوكات دارالایمان قم ، در قم‌نامه: مجموعه مقالات و متون درباره قم، [ گردآوری ] حسین مدرسی طباطبائی، قم: كتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، 1364ش؛
(10) محمدرضا كوچك‌زاده، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، قم 1380ش؛
(11) حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاكان: آثار و بناهای قدیم محدوده كنونی دارالمؤمنین قم، قم 1355ش؛
(12) احمدبن حسین منشی قمی، خلاصة التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران 1359ـ 1363ش؛
(13) جعفر میرعظیمی، مسجد مقدّس جمكران تجلیگاه صاحب‌الزمان علیه‌السلام ، قم 1383ش؛
(14) محمد حسین ناصرالشریعه، تاریخ قم ، چاپ علی دوانی، تهران 1383ش؛
(15) حسین بن محمد تقی نوری، كتاب نجم‌الثّاقب [ نجم ثاقب] : مشتمل بر احوال امام غائب حضرت بقیة اللّه صاحب العصر و الزمان عجل‌اللّه تعالی فرجه‌الشریف ، قم 1412؛
(16) ویژه‌نامه جمكران، قم: مسجد مقدّس جمكران، 1384ش.
/ كاظم عرب /
