■ جزیرة الخضراء(2)
جزیره‌ای كه بنا بر ادعای برخی، امام دوازدهم شیعیان عجل‌اللّه تعالی فرجه‌الشریف و فرزندانش در آن سكونت دارند و در فارسی به جزیرة خضراء مشهور است. ظاهراً گزارش این جزیره برای نخستین بار در رساله‌ای تألیف مجدالدین فضل‌بن یحیی طیبی، از مردم واسط و از شاگردان علی‌بن عیسی اربلی (در باره شرح‌حال او رجوع کنید به حرّعاملی، ص 217ـ 218) آمده است. این رساله را آقابزرگ طهرانی به خط مؤلف آن دیده و از آن نسخه‌برداری كرده (ج 5، ص 106) و مجلسی، بی‌كم‌وكاست، در بحارالانوار (ج 52، ص 159ـ 174) درج كرده است.
طبق این رساله، فضل‌بن یحیی در 699 در شهر حلّه، از شخصی به نام زین‌الدین علی‌بن فاضل مازندرانی داستان سفرش به اندلس را شنیده است. زین‌الدین در این سفر، كه از دمشق آغاز كرده و پس از درنگ در مصر، راهی اندلس شده است، پس از حوادثی كه برایش روی می‌دهد به سرزمینی به نام جزایر شیعیان (جزائر الرافضة ) می‌رود و پس از مدتی درنگ در آنجا، همراه كشتیهایی كه آذوقه مردم آن سرزمین را آورده بودند، راهی جزیره خضراء می‌شود، جزیره‌ای كه بحر ابیض گرداگرد آن را فرا گرفته بوده و دشمنان بدان دست نمی‌یافته‌اند. او جزیره خضراء را زیباترین سرزمینی معرفی می‌كند كه تا آن روز دیده بوده است و مردم آنجا را با اوصافی نیكو می‌ستاید. علی‌بن فاضل در آنجا با عالمی دینی به نام سید شمس‌الدین محمد، كه نسبش با پنج واسطه به امام زمان می‌رسد و نایب اوست، آشنا می‌شود و از محضر درس او استفاده می‌كند. سید شمس‌الدین خودش با امام زمان ارتباط مستقیم ندارد، اما هر صبح جمعه به محل با شكوهی می‌رود و از آنجا امام را زیارت می‌كند و پس از آنكه دو ركعت نماز می‌گزارد، در آنجا ورقه‌هایی می‌یابد كه مسائل و احكام مورد نیاز مردم روی آن نوشته شده است. علی‌بن فاضل مسائلی چون حكم نماز جمعه در عصر غیبت، كیفیت نزول و جمع‌آوری قرآن و اینكه چرا برخی آیات قرآن با آیات قبل و بعد به ظاهر بی‌تناسب می‌نماید، رؤیت امام در عصر غیبت، زمان و نشانه‌های ظهور آن حضرت را از سیدشمس‌الدین می‌پرسد و پاسخهای او را در كتابی به نام الفوائدالشمسیةگرد می‌آورد. وی تصریح می‌كند كه كتاب را فقط برای شیعیان خالص نوشته است. سید شمس‌الدین به این پرسشِ علی‌بن فاضل كه من از شیعیان مخلص امام‌زمانم، پس چرا او را ندیده‌ام، پاسخ می‌دهد كه تو در طول همین سفر، بدون اینكه متوجه باشی، دوبار امام زمان را دیده‌ای و سپس زمان و مكان دیدارها را برای او بازگو می‌كند و علی‌بن فاضل نیز آنها را به یاد می‌آورد.
علی‌بن فاضل سرانجام به امر سید شمس‌الدین با همان كشتی كه آمده بود، باز می‌گردد و از آنجا برای گزاردن حج، عازم مكه می‌شود و سرانجام به عراق می‌رود و در نجف مجاور می‌شود.
پیش از مجلسی، قاضی نوراللّه شوشتری (متوفی 1019)، به مناسبت ذكر برخی مكانها، به جزیره خضراء و همین داستان اشاره كرده و اظهار داشته كه شهید اول این حكایت را از زین‌الدین مذكور روایت كرده و با خط خود نوشته بوده است. قاضی نوراللّه، سپس ذكر كرده كه یكی از معاصرانش به نام شمس‌الدین‌محمدبن اسداللّه شوشتری به خواسته شاه‌طهماسب صفوی، كتابی در بیان حكمت و مصلحت غیبت تألیف كرده، و رساله جزیرة الخضراء را نیز در آن [ به فارسی ] درج نموده است (ج 1، ص 78ـ79). آقابزرگ طهرانی (ج 5، ص 106) احتمال داده است كه این ترجمه فارسی همان ترجمه‌ای باشد كه به نام محقق كركی (متوفی 940) در هند چاپ شده است ( رجوع کنید به همان، ج 1، ص 109، ج 4، ص 93ـ94).
داستان دیگری را بیاضی (ج 2، ص 264ـ266) از كمال‌الدین انباری در 543 نقل كرده كه از برخی جهات شبیه ماجرای جزیره خضراست. خلاصه آن چنین است: انباری در مجلسی حضور داشت كه عون‌الدین یحیی بن هُبَیره، وزیر المقتفی‌باللّه عباسی، در مذمت مذهب شیعه سخنی گفت. در این هنگام مردی كه مورد احترام وزیر بود، اجازه خواست در باره شیعیان حكایتی نقل كند كه خود شاهد بوده است. او گفت: من و پدرم به قصد تجارت از باهیه كه شهری بسیار بزرگ بود با كشتی عازم سفر شدیم. آنگاه، به جزایر سرسبزی رسیدیم كه ناخدای كشتی نیز تا آن زمان به آنجا نرفته بود و نام آن را نمی‌دانست. مردمان این جزایر بهترین آداب و رسوم اجتماعی را داشتند و در راستی و امانت و دیانت بی‌همتا بودند. راوی داستان كه از چندین شهر در این جزایر دیدن كرده بوده است، حاكمان این شهرها را به ترتیب طاهر، قاسم، ابراهیم و هاشم نام می‌برد و می‌گوید كه همه آنان خود را از فرزندان صاحب‌الامر می‌دانستند (برای مشروح این داستان رجوع کنید به نوری، ص 213ـ 220).
در سالهای اخیر، مؤلفی عراقی به نام ناجی نجار، كتابی در باره جزیره خضراء نوشت و آن را با مثلث برمودا تطبیق داد. علی‌اكبر مهدی‌پور این كتاب را با عنوان جزیره خضراء و تحقیقی پیرامون مثلث برمودا ، همراه با افزوده‌هایی، به فارسی ترجمه كرد. جعفر مرتضی عاملی بر این كتاب نقد نوشته و علاوه بر اینكه سند و محتوای روایت را نقد كرده، تطبیق جزیره خضراء را بر مثلث برمودا ناروا دانسته است (برای توضیح بیشتر رجوع کنید به عاملی، ص 221ـ236). كتاب دیگری كه سند و محتوای داستان جزیره خضراء را با تفصیل بیشتر نقد كرده و اشكالات این حكایت را نمایانده و به نقد نظریه انطباق جزیره خضراء بر مثلث برمودا پرداخته، كتابی است در بررسی دیدگاههای محمدتقی شوشتری، جعفر مرتضی عاملی، ابراهیم امینی و دیگران كه ابوالفضل طریقه‌دار با عنوان جزیره خضرا: افسانه یا واقعیت؟ تدوین و در باره آن تحقیق كرده است (برای تفصیل نقد نظریه انطباق جزیره خضراء بر مثلث برمودا در این كتاب رجوع کنید به طریقه‌دار، ص 47ـ109، 163ـ174).
شیخ‌جعفر كاشف‌الغطاء (ص 69) این داستان را از ساخته‌های داستان‌سرایان معرفی می‌كند كه برخی از اخباریها آن را از كتابهای مهجور و ساختگی نقل كرده‌اند. او مضمون و مفاد داستان را مخالف اصول پذیرفته شده شیعه و گفتار عالمان دانسته است (همان، ص70). برخی از معاصران، مانند آقابزرگ طهرانی (ج 5، ص 105)، سید محمدعلی قاضی طباطبائی (جزایری، ج 2، ص 69، تعلیقه قاضی طباطبائی)، محمدتقی تستری (ص 146ـ152) و سید محمد صدر (ص 76ـ 88) نیز به نقد سند و محتوای این داستان پرداخته‌اند.
علی‌اكبر غفاری (ص 114) اصل حكایت جزیره خضراء را مربوط به یكی از فرزندان‌اسماعیل، پسر امام صادق علیه‌السلام، می‌داند كه با امام زمان هم‌لقب و دوازدهمین نسل از علی علیه‌السلام بود (نیز رجوع کنید به حسن‌زاده آملی، ج 2، نكته 990). به نظر می‌رسد عراقیانی كه از آن سرزمین دیدن كرده‌اند، به سبب تشابه نام و كنیه و لقب او با حضرت مهدی، تصور می‌كردند او همان مهدی است كه نامش در روایات آمده و حاكمان آن جزایر فرزندان او هستند.
منابع:
(1) آقابزرگ طهرانی؛
(2) علی‌بن محمد بیاضی، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، چاپ محمدباقر بهبودی، [ تهران ] 1384؛
(3) محمدتقی تستری، الاخبار الدخیلة، چاپ علی‌اكبر غفاری، تهران 1390؛
(4) نعمت‌اللّه‌بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، بیروت 1404/1984؛
(5) محمدبن حسن حرّعاملی، امل الا´مل ، چاپ احمد حسینی، بغداد [ 1965 ]، چاپ افست قم 1362 ش؛
(6) حسن حسن‌زاده آملی، هزارویك نكته ، [ تهران ] 1364 ش؛
(7) نوراللّه‌بن شریف‌الدین شوشتری، مجالس المؤمنین ، تهران 1354 ش؛
(8) محمد صدر، تاریخ الغیبة الكبری، بیروت 1402/1982؛
(9) ابوالفضل طریقه‌دار، جزیره خضرا: افسانه یا واقعیت ؟، قم 1377 ش؛
(10) جعفر مرتضی عاملی، دراسة فی علامات الظهور و الجزیرة الخضراء، قم 1412/1992؛
(11) علی‌اكبر غفاری، «تصحیح و تحقیق متون حدیثی»، علوم حدیث، سال 5، ش 1 (بهار 1379)؛
(12) جعفربن خضر كاشف‌الغطاء، الحـقّ المبین فی تصویب رأی المجتهدین و تخطئة الاخباریین، چاپ محمدكاظم روحانی، در گنجینه بهارستان: مجموعه 11 رساله در فقه و اصول ، به‌كوشش حسنعلی علی‌اكبریان، تهران: كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1381 ش؛
(13) مجلسی؛
(14) حسین‌بن محمدتقی نوری، جنة المأوی فی ذكر من فاز بلقاء الحجة علیه‌السلام، أو، معجزته فی الغیبة الكبری، در مجلسی، ج 53.
/ علی‌اكبر ذاكری /
