■ جوشن‌كبیر
دعایی منقول از پیامبر اكرم صلی‌اللّه‌علیه‌و آله‌وسلم در یكصد بند، حاوی هزار و یك نام و صفت خدای متعال. در كتابهای حدیثی شیعه دو دعا با نامهای جوشن كبیر و جوشن صغیر وارد شده است.
دعای جوشن كبیر را، كه كفعمی در المصباح (ص 247ـ260) و البلدالامین (ص 544 ـ 558) نقل كرده است، امام سجاد علیه‌السلام از پدر خود امام حسین علیه‌السلام و ایشان از امام علی علیه‌السلام و ایشان نیز از پیامبر اكرم نقل كرده‌اند. بنا بر این روایت، در یكی از غزوات كه پیامبر زرهی سنگین پوشیده بودند و آن زره جسم ایشان را اذیت می‌كرد، جبرئیل نازل شد و ضمن اعلام سلام خدا بر پیامبر، خواندن این دعا را به جای پوشیدن آن زره به پیامبر توصیه كرد و گفت كه این دعا امان پیامبر و امت اوست (رجوع کنید به همو، 1405، ص 246، حاشیه). بنا بر این روایت، هركس این دعا را هنگام خروج از خانه‌اش بخواند خدا او را حفظ می‌كند و ثواب بسیار به او می‌دهد و هركس آن را بر كفنش بنویسد از عذاب [قبر] مصون می‌ماند و هركس آن را اول ماه مبارك رمضان بخواند خدا به او درك فضیلت شب قدر را روزی می‌دهد و نیز هركس آن را سه بار در این ماه بخواند، در طول زندگی‌اش در امان خدا قرار می‌گیرد (همان، ص 246ـ 247، حاشیه). در ادامه حدیثی كه كفعمی بنا بر آن، این دعا را از پیامبر نقل كرده، آمده كه امام حسین علیه‌السلام فرموده است پدرم امام علی علیه‌السلام من را به حفظ كردن و بزرگداشت این دعا و نوشتن آن بر كفن او و تعلیم آن به نزدیكان و ترغیب آنان به خواندن این دعا سفارش كردند (همان، ص 248، حاشیه) و لذا در كتابهای فقهی شیعه به استحباب نوشتن این دعا بر كفن اشاره شده است (برای نمونه رجوع کنید به بحرانی، ج 4، ص 49؛ كاشف‌الغطاء، ج 1، ص150؛ طباطبائی، ج 2، ص 189؛ نجفی، ج 4، ص 229ـ230). البته ابن‌طاووس (ص 227ـ232) تمام مطالب مربوط به نزول جبرئیل و اعطای این دعا به پیامبر و ثواب خواندن و نوشتن آن بر كفن را در باره دعای جوشن صغیر نقل كرده (نیز رجوع کنید به مجلسی، بحارالانوار، ج 78، ص 331ـ332) و بدین سبب این اختلاف به كتابهای فقهی (مثلاً نجفی، همانجا) نیز راه یافته و مجلسی (ج 78، ص332) برای رفع اختلاف گفته كه این سخنان از افزوده‌های ابوطالب ابن‌رجب در حاشیه كتاب ابن‌طاووس بوده است و ناسخان آن را به داخل متن برده‌اند.
عالمان شیعه به استحباب خواندن این دعا در شبهای قدر نیز اشاره كرده‌اند (رجوع کنید به همو، زادالمعاد، ص 216؛ قمی، ص 151)؛ ازاین‌رو، خواندن این دعا در شبهای قدر بین شیعیان رواج دارد.
این دعا یكصد بند دارد و هر بند حاوی ده «اسم» از اسمای خداست، به‌جز بند 55 كه یازده اسم خدا در آن آمده است؛ بنابراین، درمجموع، این دعا حاوی هزار و یك «اسم» خدای متعال است (رجوع کنید به كفعمی، 1405، ص 247ـ 260، قس ص 248، حاشیه، كه این دعا را حاوی هزار اسم دانسته است).
در این دعا، بیشتر نامهای خدا و تعبیرات دیگر از قرآن گرفته شده است و آنها به گونه‌ای در كنار یكدیگر قرار گرفته‌اند كه علاوه بر موزون و مسجع بودن، در بیشتر موارد، اسما و صفات از لحاظ حروف پایانی نیز یك شكل و مشابه‌اند (رجوع کنید به همان، ص 247ـ 260).
عالمان شیعه بر دعای جوشن كبیر شروحی نوشته‌اند (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج 2، ص 66- 67، ج 5، ص 287، ج 13، ص 247ـ248). مشهورترین آنها شرح حاج‌ملاهادی سبزواری *است. سبزواری (ص 43) نوشته است كه خالی بودن این دعا از پرداختن به خواهشها (اغراض) و جلب منفعتها (اعواض) و توجه نكردن زیاد به خود، مشوق وی به شرح این دعا بوده است. شرح سبزواری صبغه‌ای عرفانی و فلسفی دارد. وی در این كتاب، كه براساس بندهای دعا تنظیم شده، به اشعار فارسی و عربی استشهاد كرده و برای مباحث لغوی به كتاب قاموس‌اللغه فیروزآبادی بسیار مراجعه می‌كرده است. او همچنین در موارد مختلف به اقتضای بحث، مباحث فلسفی،عرفانی و كلامی طرح كرده است (همان، مقدمه حبیبی، ص 33).
اما دعای جوشن صغیر را امام كاظم علیه‌السلام از پیامبر اكرم نقل كرده‌اند. پس از آنكه عباسیان حسین‌بن علی، ملقب به صاحب الفخّ، را شهید كردند، موسی الهادی، خلیفه عباسی(حك: 169ـ170)، تصمیم گرفت بزرگان خاندان پیامبر، به‌خصوص امام موسی كاظم علیه‌السلام، را به قتل برساند. علی‌بن یقطین در نامهای این تصمیم را به اطلاع امام رساند. امام نامه را برای بستگان و شیعیان خویش خواندند و نظر آنان را جویا شدند. آنان به امام پیشنهاد كردند كه حضرت خود را مخفی كند؛ اما امام، ضمن خبر دادن از مرگ قریب‌الوقوع موسی الهادی، گفتند كه بر اثر خواندن دعا، جدّ خویش، پیامبر اكرم، را در خواب دیده‌اند و مژده هلاكت دشمن خویش را از ایشان شنیده‌اند. در ادامه روایت آمده است كه جمعی از شیعیان آن حضرت ــ كه بیشتر اوقات با لوحهایی از آبنوس و قلمهای ظریف به محضر امام كاظم می‌آمدند و احادیثی را كه ایشان املا می‌كردند می‌نوشتند ــ این دعا را از قول ایشان كتابت كردند، كه به دعای جوشن صغیر معروف است (رجوع کنید به ابن‌طاووس، ص218ـ 227؛ كفعمی، 1418، ص 453ـ 459؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 91، ص 317ـ327).
این دعا شامل چندین فقره است كه در هر فقره آن بخشی از خطرها، بلایا، مصائب و بیماریهایی یادآوری شده است كه در طول زندگی برای انسانها، به‌طور طبیعی یا در ارتباط با دیگر انسانها، پیش می‌آید و از خدا، كه هریك از آنها را به گونه‌ای از خواننده دعا دفع می‌كند، سپاسگزاری می‌شود. در پایان هر فقره، با فرستادن درود به حضرت رسول و خاندان وی، سپاس الاهی به‌جا آورده می‌شود و از او درخواست می‌گردد كه خواننده دعا را از زمره سپاسگزاران و یادآوران نعمتهای او قرار دهد (همانجاها).
منابع:
(1) آقابزرگ طهرانی؛
(2) ابن‌طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، بیروت 1399 / 1979؛
(3) یوسف‌بن احمد بحرانی، الحدائق الناضره فی احكام العتره الطاهره، قم 1363ـ1367 ش؛
4- هادی‌بن مهدی سبزواری، شرح الاسماء، او، شرح دعاءالجوشن الكبیر، چاپ نجفقلی حبیبی، تهران 1375 ش؛
(5) علی‌بن محمدعلی طباطبائی، ریاض المسائل فی بیان الاحكام بالدلائل، قم 1412ـ1420؛
(6) عباس قمی، كلیات مفاتیح الجنان، با ترجمه فارسی، تهران 1369 ش؛
(7) جعفربن خضر كاشف‌الغطاء، كشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، اصفهان: انتشارات مهدوی، [بی‌تا.]؛
(8) ابراهیم‌بن علی كفعمی، البلدالامین و الدّرع الحصین، چاپ علاءالدین اعلمی، بیروت 1418/1997؛
(9) همو، المصباح، چاپ سنگی [تهران]1321، چاپ افست قم 1405؛
(10) محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت 1403/1983؛
(11) همو، زادالمعاد، [تهران]:سعدی،[بی‌تا.]؛
(12) محمدحسن‌بن باقر نجفی، جواهرالكلام فی شرح شرائع الاسلام، ج 4، چاپ عباس قوچانی، بیروت 1981.
/ محسن معینی /
