گونه ای مجموعة حدیثی . در اصطلاح جامع حدیث ، «جامع » (اسم فاعل از «جمع ») به معنای «گردآورنده »، و «حدیث » در معنای اصطلاحیِ آن به کار رفته

است ( رجوع کنید به حدیث * ). اصطلاحِ جامع حدیث به معنای مجموعه ای از احادیث هم به کار رفته ( رجوع کنید به عِتْر، ص 198) اما در اینجا به کتابی اطلاق می شود که مشتمل بر همة موضوعات و ابواب حدیثی باشد ( رجوع کنید به صالح ، ص 304؛ صباغ ، ص 284). جامع حدیث به صورت جمع ، یعنی «جوامع حدیث »، نیز به کار رفته ( رجوع کنید به طَحّان ، ص 97) و از برخی مجموعه ها که خود از چند جامع تشکیل شده با تعبیر «مجامع » یاد شده است ( رجوع کنید به عتر، ص 204ـ 205).

محدّثان اهل سنّت ، مجموع احادیث ومطالب دینی را در هشت موضوع (عقاید، احکام ، سِیَر، آداب ، تفسیر، فِتَن ، اشراطُالسّاعة و مناقب ) دسته بندی کرده (همان ، ص 198ـ199) و برآن اند که جامع حدیث کتابی است که در بر دارندة همة آنها باشد. اگرچه در باب پاره ای از این عناوین اختلاف نظر وجود دارد (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به طحان ؛ صباغ ، همانجاها).

در کتابهای جامع یا جوامع حدیث ، ترتیب تدوین احادیث بر اساس موضوعات است نه همچون مسندها و معجمها بر اساس اشخاص ( رجوع کنید به صباغ ، ص 284ـ 285). به نظر می رسد تعریف جامع حدیث در کتابهای اهل سنّت از دو جهت جامع و مانع نیست : نخست از حیث مقایسة کتابهای جوامع با کتابهایی چون مسندها و معجمها، زیرا در این گونه کتابها نیز انواع موضوعات حدیثی وجود دارد اما آنها را در شمار جوامع یاد نکرده اند، هرچند برخی از آنها را محدّثان بعدی طبقه بندی کرده و بدین ترتیب هیئت کتابهای جامع را یافته اند ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). از سوی دیگر، از مقایسة کتابهای جوامع با دیگر کتابهای حدیثی ، مشخص می شود که اگر چه احادیث آنها بر مبنای ابواب فقهی و اعتقادی مرتب شده است ، در دسته بندی کتابهای حدیثی ، در زمرة کتابهای جوامع قرار نگرفته اند، نظیر مستدرکات ، مستخرجات ، اطراف ، زوائد و حتی مصنفات اولیه . بدین گونه با تجدیدنظر در تعریف موجود می توان آن را چنین کامل کرد که جامع حدیث کتابی است که بتوان در هر موضوعی ، حدیثی در آن یافت . با این تعریف ، کمی یا بسیاریِ حجم کتاب در نظر گرفته نمی شود. جامع حدیث گاه شامل تمام ابواب احادیث و گاه صرفاً جامع ابواب فقهی است ( رجوع کنید بهصدر، ص 175). در تاریخ تدوین حدیث ، تدوین جوامع حدیثی در پی تبویب و دسته بندی احادیث ضرورت پیدا کرد، یعنی از اواخر قرن دوم که زمان شروع تدوین جوامع حدیثی در بین اهل سنّت و شیعه بود.

1) سیر تدوین جوامع حدیث در بین اهل سنّت . تدوین جوامع حدیث در قرن سوم در بین اهل سنّت به طور گسترده رواج پیدا کرد. در این دوره نخست کتابهای «مسند» پدید آمد که شامل انواع احادیث می شد و پس از آن کتابهای «صحاح » و «سنن » پدیدار شد که هریک از آنها جامع بزرگی

از احادیث اهل سنّت بود. از این زمان آهنگِ تدوین جوامع حدیث در بین اهل سنّت شتاب گرفت که تا زمان حاضر ادامه یافته است .

در تاریخ حدیث اهل سنّت ، دو رشته کتاب حدیثی تدوین شد که عبارت بود از «مصنّفات » و «مسانید». از مصنفات و نیز مُوَطّا´ت گاه با عنوان «جامع » یا «مجموع » تعبیر شده (برای نمونه رجوع کنید به خطیب ، ص 117) و احادیث آنها بر اساس ابواب مرتب می شده است (عتر، ص 200). برخی از کتابهای مهمِ به جا مانده از این دوره عبارت اند از: موطّأ از مالک بن انس (متوفی 179) در شصت کتاب فقهی و 703 باب ؛ بخشی از مصنّف ، تألیف ابومحمدعبداللّه بن وهْب فِهری قُرَشی (متوفی 197)، به نام الجامع فی الحدیث (کاظم طباطبائی ، ص 73، 180)؛ جامع ، تألیف مَعمَربن راشد اَزْدی (متوفی 153) به روایت عبدالرزاق صنعانی (متوفی 211)، مشتمل بر 614 ، 1 حدیث و اثر که به همراه مصنّف عبدالرزاق (ج 10 و 11) به چاپ رسیده است ؛ مصنّف یا المصنّف فی الحدیث ، تألیف عبدالرزاق صنعانی ، که الجامع الکبیر یا الجامع الکبیر فی الحدیث هم نامیده شده است ( رجوع کنید به کحّاله ، ج 5، ص 219؛ زرکلی ، ج 3، ص 353)؛ المصنّف فی الاحادیث و الا´ثار اثر ابن ابی شَیْبَه (متوفی 235).

کتابهای مسند را نیز به سبب وسعت و شمول احادیث می توان در زمرة جوامع محسوب کرد، زیرا در برخی از مسندها، مانند مسند بَقیّبن مَخلَد * اندلسی (متوفی 276)، احادیث هریک از صحابه بر اساس ابواب فقه مرتب شده بوده است (صباغ ، ص 284ـ285). افزون بر این ، برخی مسندها نظیر مسند احمدبن حنبل را ابوالحسن علی بن حسین زَکْنون حنبلی (متوفی 837) و شهاب الدین احمدبن محمدبن سلیمان حنبلی به صورت موضوعی تنظیم کرده اند (کاظم طباطبائی ، ص 352؛ برای آگاهی بیشتر رجوع کنید بهمسند * ).

از آغاز قرن سوم تا پایان قرن پنجم ، معتبرترین جوامع حدیث اهل سنّت پدید آمد که از مهم ترین آنها صحاح سته است : الجامع الصحیح المسند المختصر من امور رسول اللّه و سننه و ایامه ، تألیف ابوعبداللّه محمدبن اسماعیل بخاری (متوفی 256)، که نمونة شاخص کتابهای جامع حدیث است و تعبیر «جامع » را خود بخاری در عنوان کتاب به کار برده است (صباغ ، ص 295ـ296)؛ المسند الصحیح ، تألیف ابوالحسین مسلم بن حَجّاج نیشابوری (متوفی 261)، که « الجامع الصحیح » نیز به آن اطلاق شده است (عتر، ص 254)؛ الجامع الصحیح ، تألیف ابوعیسی ترمذی * (متوفی 279)، که به سبب اشتمال بر احادیث فقهی و غیرفقهی ، به «جامع » شهرت یافته است (ابوزهو، ص 415)؛ السنن ، تألیف ابوعبداللّه محمدبن یزیدبن عبداللّه بن ماجه قزوینی (متوفی 273 یا 275)؛ السنن ، تألیف ابوداوود سلیمان بن اشعث سجستانی (متوفی 275)؛ و السنن الصغری ، تألیف ابوعبدالرحمان احمدبن شعیب نَسایی (متوفی 303). نسایی پیش از آن ، کتاب السنن الکبری را تدوین کرده بود ( رجوع کنید بههمان ، ص 409ـ410) که جامع بزرگی از احادیث فقهی ، اخلاقی ، اعتقادی و تفسیر است . علاوه بر صحاح سته ، آثار دیگری نیز در این دوره پدید آمد، از جمله : السنن تألیف دارِمی (متوفی 255) که به المسند و المسندالجامع نیز معروف است (معارف ، ص 158ـ161)، صحیحِ ابن خُزَیمة (متوفی 311)، صحیحِ ابن حِبّان (متوفی 354)، صحیحِ ابوعَوانة (متوفی 316)، و مصنّفِ ابوجعفر احمدبن محمد طَحاوی (متوفی 321).

به نظر می رسد بتوان کتابهای «مستدرک » را که متمم صحاح اند و کتابهای «مستخرج » را که تألیف دوبارة آنها محسوب می شوند، در زمرة جوامع حدیث به شمار آورد.

از قرن پنجم به بعد، یعنی دوره ای که در آن محدّثان با استفادة مستقیم از تألیفات دورة قبل ، جوامع حدیث بزرگی فراهم آوردند، جوامع متنوعی تألیف شد. نوعی از این تألیفات ، عنوان عمومی «الجمع بین الصحیحین » را دارد که در آنها احادیث صحیحین یکجا جمع شده است . برخی از آنها نام خاصی دارند اما در مجموع ، بر دو قسم اند: بخشی از آنها جامعِ مجموع احادیث صحیح بخاری و صحیح مسلم است و غالباً احادیث مکرر، حذف شده است . از جملة این نوع کتابها الجمع بین الصحیحین تألیف محمدبن فتوح حُمیدی * (متوفی 488) و الجمع بین الصحیحین تألیف عبدالحق بن عبدالرحمان اشبیلی معروف به ابن خرّاط * (متوفی 581) است . بخش دیگری از این کتابها، جامع مشترکات و متّفقات صحیح بخاری و صحیح مسلم است ، نظیر مفیدُالسامِع و القاری فیمااتَّفَقَ علیه مسلم و البخاری تألیف احمدبن عبدالرحمان بن محمد مقدسی (متوفی 758)، اللؤلؤ و المرجان فیمااتّفق علیه الشیخان تألیف محمدفؤاد عبدالباقی ، و زادالمُسلم فیمااتّفق علیه البخاری و مسلم تألیف محمد حبیب اللّه شنقیطی (متوفی 1363). برخی از این نوع کتابها، مانند الجمع بین الصحیحین اثر حمیدی ، به شیوة کتابهای مسند تدوین شده اما اکثر قریب به اتفاق آنها بر پایة ابواب و موضوعات فقهی مرتب شده است .

عده ای از محدّثان از جمع بین صحاح سته جوامع بزرگی به وجود آوردند. در این کتابها برای آسانی کار، مجموع احادیث جوامع پیشین ، به شکل کامل یا ناقص و غالباً با حذف مکررات ، یکجا جمع شده است . از جمله مهم ترین آنهاست : التجرید لِلصحاح الستة یا التجرید للصحاح و السنن ، تألیف رزین بن معاویه عَبدَری سَرَقُسطی اندلسی (متوفی 535)، که نخستین کوشش در جمع کردن روایاتِ صحاح سته در قالب تألیفی واحد به شمار می رود (مرعشلی ، ص 70)؛ جامع الاصول من احادیث الرسول * ، تألیف ابن اثیر جزری (متوفی 606)، ابن اثیر در این تألیف ، کتاب رزین بن معاویه را مبنا قرار داده با این تفاوت که همة روایاتِ صحاح سته را در نظر گرفته و مکررات را حذف کرده است (ابن اثیر، ج 1، ص 49ـ51؛ نیز رجوع کنید بهمرعشلی ، ص 71)؛ جامع ابن خرّاط ؛ که کتابی مشتمل بر مجموع احادیث کتب سته بوده است (ابوزهو، ص 431)؛ انوارالمصباح فی الجمع بین الکتب الستة الصحاح تألیف ابوعبداللّه محمدبن عتیق بن علی تُجیبی غرناطی (متوفی 637؛ کتانی ، ص 143) که در بارة آن اطلاعی در دست نیست .

از نوعی دیگر از این کتابها با عنوان ، «مجامع » یا «المصنفات الجامعة » یاد شده (عتر، ص 204ـ 205) که شمار آنها نیز فراوان است . این جوامع با استفاده از مجموع یا برخی از صحاح سته ، مسندها و سایر کتب حدیثی تدوین شده و اهم آنها بدین قرار است : 1) مصابیح السنة تألیف ابومحمدحسین بن مسعود معروف به بَغَوی فَرّاء (متوفی 516) که شامل گزیده ای از احادیث صحاح سته و چند اثر حدیثی مهم دیگر است ( رجوع کنید بهبغوی ، مقدمة مرعشلی ، ج 1، ص 55). اعتراضاتی که بعداً متوجه این کتاب گردید موجب شد ابوعبداللّه خطیبِ عمری * (متوفی 737) کتاب مشکاة المصابیح را تألیف کند. وی در این کتاب علاوه بر مشخص کردن منابع مصابیح السنة ، روایات آن را جرح کرد و در هر باب روایات را در سه فصل مرتب ساخت که فصل سوم آن به روایاتی اختصاص داشت که در مصابیح السنة حذف شده بود (خطیب عمری ، ج 1، ص 4ـ7؛

بغوی ، همان مقدمه ، ج 1، ص 56). کتاب دیگر بغوی با نام شرح السنة ، جامعی است در موضوعات مختلف دینی به ویژه فقهی (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به بغوی فَرّاء * ). 2) جامع المسانید و الالقاب تألیف عبدالرحمان بن علی معروف به ابن جوزی (متوفی 597؛

ابوزهو، ص 431). بعدها محب الدین طبری (متوفی 649) آن را به شکل جدیدی مرتب کرد. 3) جامع المسانید و السنن الهادی لِاَقْوَم سَنَنٍ تألیف ابوالفداء عمادالدین بن کثیر دمشقی (متوفی 774) که به تصریح مؤلف (ج 1، ص 10)، جامع احادیث کتابهای مهم از جمله صحاح سته ، مسانید احمدبن حنبل ، ابوبکر بزّاز، حافظ ابویعلی ' و معجم بزرگ سلیمان بن احمد طَبَرانی (متوفی 360) است . وی از دیگر منابع حدیثی نیز در تألیف این اثر استفاده کرده به طوری که به ندرت حدیثی مربوط به ضروریات دین در آن نیامده است ( رجوع کنید بههمانجا). این کتاب به روش مسندی تنظیم شده است . 4) الجامع الکبیر * یا جمع الجوامع تألیف جلال الدین عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی (متوفی 911). این کتاب جامع احادیث صحاح سته ، مسند احمدبن حنبل ، موطّأ مالک و حدود هفتاد مأخذ حدیثی دیگر است (مرصفی ، ص 259ـ262). 5) الجامع الصغیر من حدیث البشیر النذیر تألیف همو که به تصریح نویسنده اش گزیده ای است از جمع الجوامع . سیوطی در این کتاب به نقل احادیث کوتاه نبوی به ترتیب حروف الفبا اکتفا کرده است . این کتاب ذیلی به نام زیادة الجامع دارد که به اندازة اصل آن است ( رجوع کنید بهمرصفی ، ص 268). 6) الفتح الکبیر فی ضمّ الزیادة الی الجامع الصغیر تألیف یوسف نبهانی که به نوشتة مؤلف ، دو کتاب الجامع الصغیر و زیادة الجامع در آن یکجا گرد آمده است ( رجوع کنید بهمرصفی ، ص 269). 7) کنزُالعُمّال فی سُنن الاقوال و الافعال تألیف علی بن حسام الدین متقی (متقی هندی ؛

متوفی 975) که بر مبنای جمع الجوامع تألیف شده اما به این صورت که ضمن حفظ نظم الفبایی ، بر اساس موضوعات فقهی مرتب شده است ( رجوع کنید به متقی ، ج 1، ص 13). 8) الجامع الازهر فی حدیث النبی الْاَنْوَر تألیف عبدالرئوف مُناوی (متوفی 1037). این جامع با هدف نقض ادعای سیوطی مبنی بر اینکه با تألیف جمع الجوامع همة احادیث نبوی را گرد آورده (سیوطی ، ج 1، ص 20)، تألیف شده است (مرصفی ، ص 280). 9) جامع الاحادیث تألیف احمد عبدالجواد که بزرگ ترین دایرة المعارف حدیثی اهل سنّت به شمار می رود (همان ، ص 281) و بر اساس الجامع الصغیر و زوائد آن ، الجامع الکبیر سیوطی ، الجامع الازهرِ مناوی و کنزالعمالِ متقی هندی و بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است (همان ، ص 281، 283). 10) بحرالاسانید تألیف حسن بن احمد سمرقندی (متوفی 491) که صد هزار حدیث دارد و گفته شده که نظیر آن در تاریخ اسلام پدید نیامده است (ابوزهو، ص 432).

نوعی دیگر از جوامع حدیثیِ تألیف شده در این دوره ، جوامع احادیث فقهی است . ترتیب و تنظیم این کتابها بر اساس ابواب کتب فقهی است . تعداد این نوع کتابها فراوان و به لحاظ حجم متفاوت است . این نوع کتابها کمتر عنوان جامع و بیشتر عنوان خاص خود را دارند نظیر شرح معانی الا´ثار تألیف ابوجعفر احمدبن محمد طحاوی ؛

السنن تألیف ابوالحسن علی بن عمر دارقُطنی (متوفی 385)؛

السنن الکبری ، معرفة السنن و الا´ثار یا السنن الاوسط ، و السنن الوسطی ، هر سه تألیف ابوبکر احمدبن حسین بیهقی (متوفی 458)، در بین این سه کتاب ، السنن الکبری جامع ترین کتاب در بارة احادیث فقهی است ( رجوع کنید بههمانجا)؛

الاعلام باحادیث الاحکام ، تألیف ابن جماعه (متوفی 480)؛

دلائل الاحکام من احادیث النبی ، تألیف ابن شداد حلبی ؛

عمدة الاحکام من کلام خیرالانام ، تألیف عبدالغنی بن عبدالواحد مقدسی جماعیلی حنبلی (متوفی 600)؛

المنتقی من اخبارالمصطفی ، تألیف مجدالدین عبدالسلام بن عبداللّه جد ابن تَیمِیّه (متوفی 652)؛

احکام الاحکام ، تألیف محمدبن عبدالواحد نقاش ؛

الخلاصة فی احادیث الاحکام ، تألیف یحیی بن شرف نَوَوی (متوفی 676)؛

غایة الاحکام فی احادیث الاحکام ، تألیف محب الدین طبری ؛

الترغیب و الترهیب ، تألیف عبدالعظیم بن عبدالقوی مُنذِری شافعی (متوفی 656)؛

الالهام باحادیث الاحکام ، تألیف محمدبن علی قشیری معروف به ابن دقیق العید (متوفی 702)؛

تقریب الاسانید و ترتیب المسانید ، تألیف حافظ عراقی (متوفی 806)؛

بلوغ المرام من ادلة الاحکام ، تألیف ابن حجر عسقلانی (متوفی 852)؛

المختصر فی احادیث الاحکام ، تألیف یوسف بن عبدالهادی مقدسی (متوفی 904)؛

فتح العلام باحادیث الاحکام ، تألیف زکریا انصاری (متوفی 926)؛

و آثارالسنن ، تألیف ابوالخیر (متوفی 1278؛

برای آگاهی بیشتر در این زمینه رجوع کنید به معارف ، ص 213ـ230؛

ابوزهو، ص 432ـ433، 446ـ447).

برخی از کتابهای «زوائدالحدیث » را هم که در همین دوره تألیف شده اند باید از جمله جوامع حدیث شمرد، از جمله 1) مجمع الزوائد و منبع الفوائد ، تألیف نورالدین علی بن ابی بکر هَیثَمی (متوفی 807). هیثمی که کتابهای متعددی در زمینة «زوائد الحدیث » نوشته است ، به درخواست استاد خود زین الدین ابوالفضل عراقی آنها را در یک مجموعه جمع کرد و آن را مجمع الزوائد و منبع الفوائد نامید. این کتاب زوائد مسند احمد، مسند ابویعلی ، مسند ابوبکر بزار و معجم های سه گانة طبرانی را در بر دارد (طحان ، ص 105ـ106). 2) اِتحافُ السّ'ادَةِ المَهَرة الخِیَرة بزوائدِ المسانیدِ العشرة ، تألیف شهاب الدین بوصیری (متوفی 840) که زوائد مسندهای سلیمان بن داود طَیالِسی (متوفی 204)، حمیدی (متوفی 219)، مُسدَّدبن مُسَرْهَد (متوفی 228)، ابن ابی شیبه ، اسحاق بن راهویه (متوفی 238)، محمدبن یحیی بن ابی عمر (متوفی 243)، احمدبن منیع بغوی (متوفی 244)، حارث بن ابی اسامه (متوفی 282) و ابویعلی موصلی (متوفی 307) را در بر دارد (همان ، ص 105). 3) المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیة تألیف ابن حجر عسقلانی که زوائد مسندهای طیالسی ، حمیدی ، ابن ابی عمر، مسدد، احمدبن منیع ، ابوبکربن ابی شعبه ، عبدبن حمید و حارث بن ابی اسامه را در بر دارد (ابن حجر عسقلانی ، ج 2، ص 20ـ21). 4) جمع الفوائد من جامع الاصول و مجمع الزوائد ، تألیف محمدبن محمدبن سلیمان مغربی (متوفی 1094) که جامع احادیث صحیحین ، موطّأ مالک ، سنن اربعه ، سنن دارِمی ، مسند احمدبن حنبل ، مسند ابویعلی ، مسند بزاز و معجم های سه گانة طبرانی است (کتانی ، ص 144).

در قرن اخیر در بین اهل سنّت جوامع حدیث جدیدی تدوین شده که از آن جمله است : جامع المسانید تألیف محمدفؤاد عبدالباقی که تنظیم جدیدی از صحیح بخاری است . در این کتاب روایات صحیح بخاری برحسب صحابه طبقه بندی شده و سپس احادیث هریک از مسند ها برحسب ابواب فقهی منظم شده است ؛

الجمع بین الصحیحین تألیف یاسربن ابراهیم سلامه که جامع مختصری است از احادیث متفق بخاری و مسلم (معارف ، ص 180)؛

زاد المُسلم فیمااتّفق علیه البخاری و مسلم ، تألیف محمد حبیب اللّه شنقیطی ؛

کفایة المسلم فی الجمع بین صحیحَیِ البخاری و مسلم ، تألیف محمد احمد بدوی ؛

التاج الجامع للاصول فی احادیث الرسول ، تألیف منصوربن علی ناصف الحسینی که جامع صحاح سته به جز سنن ابن ماجه و با حذف مکررات است (ناصف ، ج 1، ص 15ـ16)؛

المسند الجامع لاحادیث الکتب الستة و مؤلفات اصحابها الاخری و موطّأ مالک و مسانید الحمیدی و احمدبن حنبل و عبدبن حمید و سنن الدارمی و صحیح ابن خزیمة ، تألیف بَشّار عَوّاد معروف با همکاری سیدابوالمعاطی محمد نوری ، حسن عبدالمنعم حسن شلبی ، علی منصور زاملی و محمود محمد خلیل . این کتاب بر اساس شیوة تنظیم مسندها تدوین شده و احادیث هریک از صحابه بر اساس ابواب فقهی مرتب شده است ( المسندالجامع ، ج 1، ص 10). روایات این کتاب گزیده ای است از احادیث 21 منبع حدیث از جوامع و کتب مهم متقدمانِ اهل سنّت ( رجوع کنید بههمان ، ج 1، ص 7ـ10). در این جامع فقط روایات مسند وارد شده و از آوردن روایات مقطوع ، مرسل ، معلق و روایات مجهول الراوی خودداری شده است (همان ، ج 1، ص 13). این کتاب مجموعاً 802 ، 17 حدیث دارد.

2) سیر تدوین جوامع حدیث در میان شیعیان . در بین محدّثان شیعه ، پیش از پیدایش کتب اربعه ، نخستین جوامع حدیث تألیف شد. این کتابها خود بر دو دسته اند: دسته ای عنوان الجامع ( رجوع کنید به نجاشی ، ص 64 ـ 65، 75، 405)، الجامع فی انواع الشرائع (همان ، ص 132)، الجامع فی ابواب الشریعة (همان ، ص 49)، الجامع فی الحدیث (آقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 28ـ29)، الجامع فی الفقه (همان ، ج 5، ص 30) دارند که تعدادشان زیاد است ، حتی جامعهای فقهی تألیف شده در این دوره نیز سرشتی حدیثی دارد. دستة دیگر، اگرچه عنوانِ الجامع ندارند محتوای آنها با کتابهای جامع حدیث یکسان است . از این گونه کتابها گاه با عنوان نوادر ، مشیخه و گاه با عناوین خاص ، نظیر المحاسن یاد شده است . دلیل این موضوع ، گفتة نجاشی (ص 158) در بارة داوودبن کورة قمی است که بر اساس آن ، وی نوادر احمدبن محمدبن عیسی و مشیخة حسن بن محبوب را بر اساس ابواب فقه تبویب کرد. از این گفته برمی آید که هر دو کتاب در شمار جوامع اولیة حدیثی بوده اند. به نوشتة نجاشی (ص 76)، ابوجعفر برقی به کتاب المحاسن خود، کتابهایی (= بخشهایی ) افزود یا از آن کاست ، نجاشی برخی از کتابهای (بخشهای ) آن را نام برده است . ابن ندیم (ص 276ـ277) تعداد کتابهای (بخشهای ) المحاسن را هفتاد و چند و به روایتی هشتاد کتاب دانسته است . از کتابهای المحاسن ، سیزده کتاب برجامانده که به چاپ رسیده است .

برخی جوامع حدیث تألیف شده در قرن دوم و سوم عبارت اند از: الجامع فی الاحادیث ، تألیف احمدبن محمدبن ابی نصر بَزَنطی * ؛

الجامع فی الحدیث ، تألیف ابوطاهر وراق حَضرَمی ؛

الجامع فی الحدیث ، تألیف ابوعبداللّه موسی بن قاسم بن معاویه بجلی ؛

الجامع فی ابواب الفقه ، تألیف ابوالحسن علی بن ابی حمزة بطائنی ؛

الجامع فی ابواب الحلال و الحرام یا جامع الشرایع ، تألیف ظریف بن ناصح کوفی ؛

الجامع الکبیر فی الفقه یا جامع الا´ثار ، تألیف یونس بن عبدالرحمان ؛

الجامع فی الفقه ، تألیف حسن بن زیدبن محمد؛

الجامع فی الفقه ، تألیف محمدبن علی بن محبوب ؛

الجامع الکبیر فی الفقه و الجامع الصغیر فی الفقه ، هر دو تألیف ابراهیم بن محمد ثقفی ( رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 27ـ30، 62، 68ـ69).

در فاصلة قرن چهارم تا ششم نخستین جوامع مهم حدیث شیعه پدید آمد که برخی نام جامع داشتند و برخی مانند کتب اربعه فاقد چنین عنوانی بودند. جز کتب اربعه ، که شاخص ترین جوامع حدیث این دوره اند، بقیة این جوامع از میان رفته اند و فقط نام آنها در فهرستها موجود است ، نظیر الجامع فی ابواب الشریعة تألیف ابومحمد حسن بن علی الحِجال (متوفی 343)؛

الجامع فی انواع الشرایع تألیف حُمَیْدبن زیاد کوفی (متوفی 310)؛

الجامع فی الحدیث تألیف ابومحمدحسن بن احمدبن محمد عجلی ، از معاصران نجاشی ؛

الجامع فی الحدیث ، تألیف سیدشریف حسن بن حمزه (متوفی 358)؛

الجامع فی الحدیث ، تألیف محمدبن احمدبن یحیی ، از مشایخ صدوق که احتمال دارد جامع او همان نوادرالحِکَم باشد؛

الجامع فی الحدیث ، تألیف ابوجعفر محمدبن حسن بن احمد ولید (متوفی 343)؛

الجامع فی الفقه ، تألیف ابوعبداللّه محمدبن احمدبن عبداللّه صفوانی ، شاگرد کلینی ؛

الجامع فی الاخبار ، تألیف ابوالحسن علی بن سعید (متوفی بعد از 585)؛

جامع الاحادیث النبویة ، تألیف ابومحمدجعفربن احمدبن علی قمی ، از مشایخ شیخ صدوق ( رجوع کنید به همان ، ج 5، ص 27ـ31).

مهم ترین و شاخص ترین جوامع حدیث شیعه در این دوره کتب اربعه است ، مشتمل بر: 1) کافی * ، تألیف محمدبن یعقوب کلینی (متوفی 329) که از حیث اشتمال بر اقسام احادیث اعتقادی ، اخلاقی ، آداب و فقهی ، نزدیکی عصر مؤلف آن به دوران ائمه و صاحبان اصول و کتب حدیثی اولیه و در نتیجة وجود احادیث عالی السند در آن و نیز مستند بودن روایات آن ، جامعی ممتاز است ( رجوع کنید به صدر، ص 541 ـ542). 2) کتاب من لایحضره الفقیه * ، تألیف ابوجعفر محمدبن علی بن حسین بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (متوفی 381). 3) تهذیب الاحکام * ، تألیف ابوجعفرمحمدبن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (متوفی 460) که با هدف رفع ناسازگاریهای احادیث فقهی تألیف شده است (طوسی ، ج 1، ص 2ـ3). این کتاب در واقع شرح روایی رسالة فقهی المقنعة نوشتة شیخ مفید است . 4) الاستبصار * فیمااختلف من الاخبار ، از همو، در زمینة جمع اخبار اختلافی و طریقة جمع بین آنها.

از قرن هفتم تا پایان قرن سیزدهم ، به ویژه در قرن یازدهم و دوازدهم ، با استفاده از منابع حدیثی دوره های قبل ، جوامع بزرگی فراهم آمد که هریک ویژگیهایی دارد. تألیفات این دوره کمتر عنوان جامع دارند و تنها آثار معدودی با این عنوان معروف شده اند. مشهورتر از همه جامع الاخبار تألیف علامه حلّی (متوفی 726) است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 37) و کتاب دیگر جامع الاخبار فی ایضاح الاستبصار تألیف عبداللطیف بن علی بن احمدبن ابی جامع عاملی ، شاگرد شیخ بهایی ، است (همانجا؛

عبدالعزیز طباطبائی ، ص 240).

جوامع حدیثی این دوره ، که بیشتر آنها نامهای خاص دارند، عبارت اند از: 1) الوافی ، تألیف مولی ' محسن فیض کاشانی (متوفی 1091) که جامع اخبار کتب اربعه است با حذف مکررات و ایضاح و تبیین مشکلات آنها. بنابراین ، الوافی جامع احادیث فقهی ، تاریخی ، اعتقادی و اخلاقی است که برحسب شمارش آقابزرگ طهرانی (ج 25، ص 14) دارای حدود پنجاه هزار حدیث است . 2) تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة ، تألیف محمدبن حسن حرّ عاملی (متوفی 1104)، که به وسائل الشیعة * شهرت دارد. این کتاب مشتمل بر احادیث احکام فقهی موجود در کتب اربعه و بیش از هفتاد و چند کتاب حدیثی دیگر است که از حیث اشتمال بر عمدة احادیث فقهی شیعی ، جامع بی نظیری به شمار می آید. وسائل الشیعة دارای 850 ، 35 حدیث است و به ترتیب ابواب فقهی ، از طهارت تا دیات ، منظم شده است (همان ، ج 4، ص 352). 3) بحارالانوار الجامعة لِدُرَر اخبارالائمة الاطهار ، تألیف محمدباقر مجلسی (متوفی 1110)، که مفصّل ترین جامع حدیثی شیعه است ( رجوع کنید بهبحارالانوار * ). 4) مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، تألیف میرزاحسین نوری (متوفی 1320). این کتاب مستدرک وسائل الشیعة شیخ حرّعاملی است اما باتوجه به حجم احادیث آن و دقتی که در تألیف و تنظیم آن به کار برده شده و نیز دسترسی مؤلف به چند کتاب کهن ، یکی از جوامع حدیثی مهم این دوره است . این کتاب نیز همچون وسائل الشیعة بر اساس ابواب فقهی تنظیم شده و مشتمل بر 514 ، 23 حدیث است ( رجوع کنید به همان ، ج 21، ص 7ـ 8). 5) جوامع الکلم ، تألیف سیدمحمدبن شرف الدین مشهور به سیدمیرزا جزایری ، از مشایخ محمدباقر مجلسی . این کتاب مجموع احادیث کتب اربعه و دیگر کتب حدیثی شیعه را، اعم از صحیح و حسن و موثق ، در بر دارد و شامل احادیث راجع به اصول دین ، تفسیر، آداب ، اخلاق و فقه تا باب حج است (همان ، ج 5، ص 253ـ254). 6) عوالم العلوم و المعارف و الاحوال عن الا´یات و الاخبار و الاقوال ، تألیف عبداللّه بن نوراللّه بَحرانی ، از شاگردان محمدباقر مجلسی ، که از بحارالانوار مجلسی بسیار مفصّل تر است (همان ، ج 15، ص 356). 7) الاَوفی ' ، تألیف فضلعلی بیک بن شاهوردی ، از شاگردان مجلسی ، که به تعبیر آقابزرگ طهرانی (ج 26، ص 71) به سبب برخورداری از حسن ترتیب به این اسم نامیده شده است . این کتاب تاکنون به چاپ نرسیده است . 8) الشِفاء فی اخبار آل المصطفی ، تألیف محمدرضابن عبدالمطلب تبریزی . آقابزرگ طهرانی (ج 14، ص 199ـ200) جلد اول این کتاب را در نجف دیده و آن را در بر دارندة روایات الوافی ، بحارالانوار و وسائل الشیعه دانسته که به نحو مطلوبی مرتب شده است . 9) جامع المعارف و الاحکام ، تألیف سیدعبداللّه بن محمدرضا شُبَّر (متوفی 1242) که به جامع الاحکام هم شهرت دارد و از جوامع مفصّل و حاوی احادیث مربوط به اصول دین و احکام فقهی به شمار می رود ( رجوع کنید به همان ، ج 5، ص 71ـ72). 10) جامع الاحکام و السنن ، تألیف محمدبن سلیمان بن زویر خطی سلیمانی (متوفی 1138) که به نوشتة آقابزرگ طهرانی

(ج 5، ص 33) نسخة ناقصی از آن به خط مؤلف در کتابخانة سیدحسن صدر در کاظمین وجود داشته و بنا بر آنچه مؤلف

آن در اوایل کتاب یادآور شده ، کتاب او در بر دارندة اخبار

سنن و احکام شرعی است که از کتابهایی غیر از کتب اربعه فراهم شده است . 11) جامع الاحادیث ، تألیف محمد نجف کرمانی مشهدی (متوفی 1292)، از عارفان اخباری مسلک (همان ، ج 5، ص 31).

در دوران معاصر نیز چند کتاب جامع حدیث در میان شیعیان تألیف شده است به این قرار: 1) الجامع فی الاخبار ، تألیف محمدعلی بن محمدحسینی شاه عبدالعظیمی (متوفی 1334؛

همان ، ج 5، ص 27). 2) جامع احادیث الشیعة

فی احکام الشریعة * که زیر نظر آیت اللّه بروجردی (متوفی 1340 ش ) و با همکاری عده ای از شاگردان وی فراهم آمده است . این کتاب آخرین و مفصّل ترین جامع حدیثی فقهی

شیعه است و در واقع متضمن تنقیح ، تهذیب و تکمیل

وسائل الشیعة حرّ عاملی است . در این کتاب ، احادیث فقهی

در حد امکان از منابع کهن استخراج و بدون تقطیع درج

شده است . 3) کتاب الحیاة ، تألیف محمدرضا حکیمی ، محمد حکیمی و علی حکیمی که مشتمل بر تنظیم جدید احادیث و آیات در موضوعات اعتقادی ، اخلاقی ، سیاسی ، اقتصادی ، تربیتی و اجتماعی است (در بارة این کتاب رجوع کنید به بینّات ، سال 10، ش 1ـ4).

منابع :

(1) آقابزرگ طهرانی ؛

(2) ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول ، چاپ عبدالقادر ارناؤوط ، بیروت 1403/1983؛

(3) ابن حجر عسقلانی ، المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیة ، چاپ سعد شثری ، ریاض 1419/1998؛

(4) ابن کثیر، جامع المسانید و السنن الهادی لاقوم سنن ، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی ، بیروت 1415/1994؛

(5) ابن ندیم ؛

(6) محمد محمدابوزهو، الحدیث و المحدثون ، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة ، قاهره 1378؛

(7) حسین بن مسعود بغوی ، مصابیح السنّة ، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی ، محمدسلیم ابراهیم سماره ، و جمال حمدی ذهبی ، بیروت 1407/1987؛

(8) بینّات ، سال 10، ش 1 و 2 (بهار و تابستان 1382)، ش 3 و 4 (پاییز و زمستان 1382)؛

(9) محمد عجاج خطیب ، اصول الحدیث : علومه و مصطلحه ، بیروت 1421/2001؛

(10) محمدبن عبداللّه خطیب عمری ، مشکاة المصابیح ، چاپ محمد ناصرالدین البانی ، بیروت 1405/1985؛

(11) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1999؛

(12) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، جمع الجوامع ، چاپ خالد عبدالفتاح شبل ، بیروت 1421/2000؛

(13) صبحی صالح ، علوم الحدیث ، دمشق 1379/ 1959، چاپ افست قم 1363 ش ؛

(14) محمد صباغ ، الحدیث النبوی : مصطلحه ، بلاغته ، کتبه ، بیروت 1418/1997؛

(15) حسن صدر، نهایة الدرایة فی شرح الرسالة الموسومة بالوجیزة للبهائی ، چاپ ماجد غرباوی ، ( قم ? 1413 ) ؛

(16) عبدالعزیز طباطبائی ، مکتبة العلامة الحلی ، قم 1416؛

(17) کاظم طباطبائی ، مسندنویسی در تاریخ حدیث ، قم 1377 ش ؛

(18) محمود طحان ، اصول التخریج و دراسة الاسانید ، ریاض 1412/ 1991؛

(19) محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1401/1981؛

(20) نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث ، دمشق 1401/1981؛

(21) محمدبن جعفر کتانی ، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة ، کراچی 1379/1960؛

(22) عمررضا کحّاله ، معجم المؤلفین ، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛

(23) علی بن حسام الدین متقی ، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال ، چاپ محمود عمر دمیاطی ، بیروت 1419/1998؛

(24) سعد مرصفی ، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین ، کویت 1409/1989؛

(25) یوسف عبدالرحمان مرعشلی ، علم فهرسة الحدیث : نشأته ، تطوره ، اشهر مادون فیه ، بیروت 1406/1986؛

(26) المسند الجامع ، تألیف بشار عواد معروف و دیگران ، ج 1، بغداد: وزارة الاوقات و الشوون الدینیة ، احیاءالتراث الاسلامی ، 1406/1986؛

(27) مجید معارف ، جوامع حدیثی اهل سنت ، تهران 1383 ش ؛

(28) منصور ناصف ، التاج الجامع للاصول فی احادیث الرسول ، بیروت : دارالجیل ، ( بی تا. ) ؛

احمدبن علی نجاشی ،

(29) فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407.

/ مجید معارف /