اصطلاحی در علوم حدیث . مراد از این اصطلاح روی گرداندن از ظاهر حدیث به معنایی غیرظاهر، و نیز به معنای حل تعارض احادیثی است که از نظر لفظی با یکدیگر اختلاف دارند. در قرآن کریم سه بار عبارت «تأویل الاحادیث » به کار رفته است (یوسف : 6 ، 21، 101). ولی این تعبیر با اصطلاح رایج در علوم حدیث تفاوت دارد.

برخی احادیث ، همانند برخی آیات قرآن کریم ، متشابه اند (ابن بابویه ، ج 1، ص 290؛ اربلی ، ج 3، ص 84) و یکی از اقسام حدیث متشابه ، حدیث مؤوَّل (در مقابل مُجمل و ظاهر) است ، یعنی حدیثی که به واسطة شاهد عقلی یا نقلی برخلاف ظاهر حمل می شود (مامقانی ، ج 1، ص 284، 316ـ317 ؛ مدیرشانه چی ، ص 74). به عبارت دیگر، در بعضی از احادیث نمی توان معنای ظاهری را پذیرفت و قرینة قطعی وجود دارد که مراد گوینده خلاف ظاهر حدیث بوده است . این قرینه ممکن است نصوص قرآن و احادیث دیگر یا دلیل عقلی قطعی یا عرف متشرعان باشد. گاهی نیز یک حدیث به جهت برخی مصالح ، به اجمال یا با الفاظ مجازی و کنایی و از این قبیل صادر شده است . به نظر عالمان و فقیهان ، این احادیث را، جز به ضرورت و وجود شواهد قطعی ، نباید رد کرد بلکه ، در صورت امکان ، باید به تأویل آنها پرداخت ، این تأویل نیز نباید خلاف حکمت تشریع و کلام شارع یا اجماع امت باشد یا موجب ابطال احادیث صحیح دیگر شود (برزنجی ، ج 1، ص 228؛ طحاوی ، ج 1، مقدمة ارنؤوط ، ص 3ـ4). تأویل حدیث ــ و به تعبیر دیگر تأویل الفاظ ، خواه قرآنی و خواه حدیثی ــ در کتابهای اصول فقه نیز کاربرد دارد و عالمان اصول در بارة تأویل پذیری الفاظ و ضوابط تأویل ، از جوانب گوناگون بحث کرده اند (برای اطلاع تفصیلی رجوع کنید به شاکر، ص 267ـ 308).

فقیهان و اصولیان و محدّثان گاهی اصطلاح تأویل الحدیث را به معنای حل تعارض احادیثِ دارای اختلاف به کار می برند، چون هر یک از احادیث متعارض قرینه ای می شود که از ظاهر روایت دیگر دست برداشته ، آن را توجیه کرده احتمال مرجوح و غیرظاهر آن را بپذیریم (نافذ حسین حماد، ص 7 ؛ ابوزهو، ص 471). کسانی چون شافعی در اختلاف الحدیث ، ابن قُتَیبه در تأویل مختلف الحدیث ، ابن فُورَک در مشکل الحدیث و بیانه و طحاوی در شرح مشکل الا´ثار به تأویل احادیث متعارض پرداخته اند (رجوع کنید به صالح ، ص 112؛ عتر، ص 341). شیخ طوسی (1413، ج 1، ص 53ـ54؛ 1363 ش ، ج 1، ص 4) نیز تأویل را در این معنی به کار برده است ، اما سیدمرتضی علم الهدی (ج 1، ص 31ـ32،340ـ341) تأویل حدیث را به معنای فهم غرض اصلی حدیث دانسته و برای تأویل حدیث به شرح حدیث و نقل الفاظ غریب آن پرداخته است . از این دیدگاه در تمام کتابهای غریب الحدیث به تأویل حدیث پرداخته شده است .

منابع : علاوه بر قرآن ؛ ابن بابویه ، عیون اخبارالرضا ، [ تهران ] 1378؛ محمد محمدابوزهو، الحدیث و المحدثون ، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة ، قاهره 1378؛ علی بن عیسی اربلی ، کشف الغمة فی معرفة الائمة ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، بیروت 1401/ 1981؛ عبداللطیف برزنجی ، التعارض والترجیح بین الادلة الشرعیة ، بیروت 1417؛ محمدکاظم شاکر، روش های تأویل قرآن : معناشناسی و روش شناسی تأویل در سه حوزة روایی ، باطنی و اصولی ، قم 1376 ش ؛ صبحی صالح ، علوم الحدیث ، بیروت 1388/ 1969؛ احمدبن محمد طحاوی ، شرح مشکل الا´ثار ، چاپ شعیب ارنؤوط ، ج 1، بیروت 1408/1987؛ محمدبن حسن طوسی ، الاستبصار ، چاپ حسن موسوی خرسان ، نجف 1375ـ1376/ 1956ـ 1957، چاپ افست تهران 1363ش ؛ همو، تهذیب الاحکام ، چاپ محمدجواد فقیه و یوسف بقاعی ، بیروت 1413/ 1992؛ نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث ، دمشق 1401/ 1981؛ علی بن حسین علم الهدی ، امالی المرتضی : غررالفوائد و دررالقلائد ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1373/1954، چاپ افست تهران [ بی تا. ] ؛ عبداللّه مامقانی ، مقباس الهدایة فی علم الدرایة ، چاپ محمدرضا مامقانی ، قم 1411ـ1414؛ کاظم مدیرشانه چی ، درایة الحدیث ، مشهد 1356ش ؛ نافذ حسین حماد، مختلف الحدیث بین الفقهاء و المحدثین ، بیروت 1414.

/ احمد عابدی /