■ تورات
یا تورای عبری به معنای تعلیم و نیز شریعت و قانون که مقصود از آن در متداولترین کاربرد، پنج سفر اول کتاب مقدّس یهودیان است .
مرور کلی . واژة تورات گاه بر کل عهد عتیق نیز اطلاق می شود. با آنکه معنای «قانون » برای واژة تورات از زمان ترجمه های آرامی و یونانی آن (6ـ3 ق م رجوع کنید به ادامة مقاله ) مرسوم و مقبول بوده ، برخی محققان متأخر یهودی اصرار دارند که این معنایی نادرست است و باید تورات را در درجة اول به معنای آموزش و تعلیم دانست ( رجوع کنید به د. جودائیکا ، ج 15، ستون 1235ـ 1236؛ > دانشنامه معیار کتاب مقدّس < ، ذیل "Torah" ). در نظام عقیدتی و نیز دین شناسی یهودی ، این واژه کاربردهای معنایی وسیعتری نیز یافته است (برای حداقل هفت معنای عمدة تورات در متون دینی یهودی رجوع کنید به > دایرة المعارف یهودیت < ، ج 3، ص 1447ـ 1448).
مجموعة کتابهای دینی یهودیان ــ که به اختصار تنخ نامیده می شوند ــ عبارت اند از: تورا یا اسفارخمسه / پنج گانه به اضافة اسفار انبیا (نویئیم ) و مکتوبات (کتوبیم ) که از این میان ، تورات ، مهمترین بخش محسوب می شود. نامی که در زبان عبری به هریک از این پنج بخش داده شده بر اساس نخستین عبارت آنهاست که به ترتیب چنین اند: 1) برشیت به معنای «در آغاز»، عنوان سفر پیدایش یا تکوین که دربردارندة داستان آفرینش ، سرگذشت آدم و حوا، نوح ، ابراهیم ، لوط ، اسماعیل ، اسحاق ، یعقوب و فرزندان وی است و با مرگ یوسف به پایان می رسد. 2) شیموت به معنای «نامها»، که عنوان سفر خروج و دربردارندة مطالبی چون ماجرای بردگی بنی اسرائیل در مصر، تولد و پیامبری موسی علیه السلام ، خروج بنی اسرائیل از مصر، سرگردانی آنها در بیابان و اعطای ده فرمان به حضرت موسی است . 3) وئیقرا به معنای «و او خوانده شد»، که عنوان سفر لاویان و شامل احکام شرعی و آداب و شعائری است که در واقع به منزلة کتاب راهنمای کاهنان بنی اسرائیل از سبط لاوی محسوب می شود. 4) بمیدبار به معنای «در بیابان »، که عنوان سفر اعداد و شامل گزارش دو سرشماری قوم بنی اسرائیل و حوادثی است که بین راه مصر و سرزمین موعود بر این قوم گذشت . 5) دباریم به معنای «کلمات »، عنوان سفر تثنیه است که حاوی بازگویی مقررات و فرمانهای اسفار قبلی از زبان موسی خطاب به بنی اسرائیل و تعیین یوشع به عنوان رهبر بنی اسرائیل
و درنهایت درگذشت موسی علیه السلام است . در ترجمة یونانی و به پیرو آن ترجمة لاتینی ، این اسفار را بر اساس محتوای اصلی هریک چنین نامیده اند: گنسیس (پیدایش )، اکسودوس (خروج )، لویتیکوس (لاویان )، نومری (اعداد) و دویترونومیوم (ناموس یا قانون دوم ) که گفته می شود ترجمة نادرستی از عبارت «این نسخة تورات » در فقرة هجده از باب هفده همین سفر است ( رجوع کنید به > دایرة المعارف یهودیت < ، ج 3، ص 1447؛ > دایرة المعارف دین < ، ج 2، ص 153).
به عقیدة یهودیان ، خداوند، تورات را از طریق موسی علیه السلام (مُشِه رَبَنو) در پنج کتاب (سِفِر) به بنی اسرائیل ابلاغ کرده است و ازینرو اعتقاد به آسمانی بودن تورات از ضروریات دین یهود به شمار می رود ( رجوع کنید به ادامة مقاله ، تورات در زندگی عقیدتی و عبادی یهودیان ). در واقع بیشتر یهودیان ( رجوع کنید بهیهود * ، قوم ) معتقدند که تورات به هر دو صورت کتبی و شفاهی طی چهل سال اقامت بنی اسرائیل در بیابان از 2448 تا 2488 عبری بر موسی نازل شد و او آن را به قوم خود آموخت . صورت کتبی عبارت از همین اسفار خمسه و بخش شفاهی شامل همة تعالیمی است که از موسی به یوشع ، سپس به پیران قوم منتقل شده و سرانجام پس از قرنها نقل سینه به سینه ، به مجمع کبیر (کِنِسِت هگدولا) و آنگاه به معلمان دینی (تنائیم ) رسید که آنها بخشی از این تعالیم را به کتابت در آوردند که در نهایت از آنها، میشناه ، تلمود، تألیفات میدراشی و نظایر اینها پدید آمد ( رجوع کنید به تلمود * ). در این دیدگاه ، دو مجموعة کتبی و شفاهی تورات تنها در کنار هم قابل استفاده و اجرا هستند و نادیده گرفتن تفصیل شفاهی بر اجمال کتبی موجب بروز مشکلات و گاه انحرافاتی خواهد شد، زیرا در بسیاری از موارد، خداوند نحوة انجام دادن دستورها و احکام را به طور دقیق و صریح در تورات کتبی بیان نکرده است . البته اعتقاد یهودیان به متن مکتوب در برابر تورات شفاهی مبنایی درون دینی دارد و به بیان دقیقتر محدود به خود متن مقدّس یهودی است . آنچه به گزارش عهد عتیق ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) بر موسی نازل شد شامل مطالبی بود که بر سطح دو لوح سنگی جا می گرفت و عبارت از انبوهی از قوانین و داده های وحیانی نبود. همچنین در خود تورات ، تصریحی وجود ندارد که همة اسفار خمسه را موسی نوشته یا حتی آورده است و به نظر هم نمی رسد که واژة تورات در اینجا بر کل اسفار خمسه اطلاق شده باشد ( > رجوع کنید بهدایرة المعارف دین < ، ج 2، ص 158). به این ترتیب اگر تورات شفاهی به معنای تفصیل اجمال وحیانی است ، قسمت عمدة پنج سفر فعلی تورات را نیز می توان به این اعتبار، جزو تورات شفاهی دانست چرا که به اعتقاد یهودیان ، اینها تعالیمی است که موسی طی چهل سال به قوم خود «آموخته » است . گزارش عهد عتیق از سیر تاریخی تورات گزارشی بسامان و روشن نیست . درحقیقت ، مسئلة سیر تاریخی تورات به مثابه یک کتاب در کلیت عهدعتیق ، موضوع پربسامدی نیست و در کشاکش روایت جنگها، مسائل قومی ، رقابتهای پادشاهان و اختلافات انبیای صادق و کاذب کوچک و بزرگ ، چندان مورد التفات نویسندگان آن قرار نگرفته و به نسبت در مجموعة عظیم داده های شبه تاریخی عهدعتیق ، این مطالب حجم چندانی ندارد.
گزارش عهد عتیق از سیر تاریخی تورات . گزارش عهد عتیق در این باره از سفر خروج (24: 1ـ4) آغاز شده است که بنا بر آن ، موسی و هارون و تعدادی از بزرگان بنی اسرائیل ، سه ماه پس از خروج از مصر در کوه سینا حضور یافتند، آنگاه موسی به تنهایی به حضور خداوند رفت و قوانین الاهی را دریافت کرد و تمام فرمانهای او را نوشت . این روایت ، با اختلافاتی ، از فقرة 9 تا 13 همین سفر تکرار شده که بر اساس آن ، خداوند از موسی خواست که در نزد وی در کوه حاضر شود تا خداوند الواح سنگی را که شریعت را بر آن نوشته به وی بدهد. در همین سفر (25:21) خداوند از موسی خواست که الواح سنگی را در صندوق عهد بگذارد. در سفر خروج (31:18؛ 32: 15ـ16) تصریح شده است که الواح سنگی ، مکتوب به انگشت خداوند بود. موسی پس از دریافت تعالیم شریعت و بازگشت به میان قوم ، با دیدن گوسالة طلایی و انحراف بنی اسرائیل ، خشمگینانه الواح را به پایین کوه پرت کرد که این الواح از میان رفتند (سفر خروج ، 32:19). بعد از ملاقات مجدد موسی با خداوند در خیمة عبادت (سفر خروج ، 33:7ـ23)، خداوند به موسی فرمود تا دوباره ، دو لوح مثل الواح اولی تهیه کند (سفر خروج ، 34:1). موسی چهل شبانه روز بالای کوه سینا ماند و خداوند مجدداً ده فرمان را بر آن دو لوح سنگی نوشت (سفر خروج ، 34:28؛ برای همین مطالب با تفاوتهایی در روایت رجوع کنید به سفر تثنیه ، 4:44؛ 5:22؛ 9:9ـ 18؛ 10:1ـ5). در ادامة روایت عهد عتیق ، در سفر تثنیه (31:7ـ11) آمده که موسی به هنگام فرا رسیدن مرگش ، تورات را نوشت و به کاهنان لاوی که صندوق عهد را حمل می کردند و به مشایخ بنی اسرائیل سپرد و از آنان خواست ــ به صورت امری جمله توجه شود ــ که این قوانین و تعالیم را در پایان هر دورة هفت ساله به هنگام عید سایبانها برای تمام قوم بنی اسرائیل بخوانند، ولی بنابر عهد عتیق فعلی ، جانشینان موسی فقط یک بار به این وصیت عمل کردند و تنها در کتاب یوشع (8:32ـ34) ــ که بلافاصله پس از تثنیه قرار دارد ــ آمده است که او تورات (در واقع ده فرمان ) را بر سنگهای قربانگاه کوه عیبال نوشت و تمام مطالب مندرج در تورات ، هم برکتها و هم لعنتها، را برای تمام بنی اسرائیل خواند. در توضیح اینگونه تناقضهای متنی پیشنهاد روش نقد تاریخی معمولاً این است که جملة امری موسی احتمالاً پس از تدوین اسفار دیگر عهدعتیق به متن افزوده شده است ، در غیر این صورت تکرار هر هفت سالة این قرائت عمومی آن قدر اهمیت داشت که در کنار هزاران رویداد کم اهمیتی که در سراسر عهدعتیق مندرج است ، مورد غفلت نویسندگان آن قرار نگیرد و از سویی وصیت امری موسی نیز اساساً در سنّتِ شدیداً شریعت محور یهود تا این حد قابل بی توجهی نیست .
از سوی دیگر به نظر می رسد که نحوة روایت عهدعتیق از سیر انتقالی تورات از نسلی به نسل دیگر چنان است که زمینه ساز و توجیه کنندة نظریة تورات شفاهی باشد. علاوه بر اینکه در روایت قرائت یوشع از تورات برای بنی اسرائیل (همانجا) کاملاً محسوس است که او متنی مفصّلتر از تورات موسی را به مردم ابلاغ کرده ، در همین سفر (24: 25ـ26) تصریح شده است که یوشع برای قوم احکام و مقرراتی وضع کرد و سپس آنها را در تورات نوشت . شاید اشارة سفر تثنیه (31:9)، که موسی تورات را نوشت و به کاهنان و مشایخ قوم سپرد، نیز ناظر به همین زمینه سازی قبلی یا توجیه بعدی نظریة تورات شفاهی بوده باشد. پس از سفر یوشع ، خبری از تورات نداریم تا آنکه در کتاب اول پادشاهان (8:9، و تکرار آن در کتاب دوم تواریخ ایام ، 5:10) آمده که به دستور سلیمان ، صندوق عهد را به داخل معبد تازه ساز اورشلیم آوردند و در آن را گشودند و دو لوح سنگی را که موسی در حُورِیْبْ دریافت کرده بود دیدند.
در عهد عتیق فعلی ، به هیچ روی تصریح و تأکیدی بر گم شدن تورات وجود ندارد (قس فخرالاسلام ، ج 2، ص 22ـ23، که مضمون فقرة فوق را در تورات ، حاکی از فقدان تورات پیش از عصر سلیمان دانسته است )، اما ماجرای پیداشدن آن در دورة حکومت یوشیا ، از پادشاهان بنی اسرائیل در یهودا (حک : 641ـ609 ق م )، به نحو بسیار هیجان انگیزی روایت شده است ( رجوع کنید به کتاب دوم پادشاهان ، باب 22؛ کتاب دوم تواریخ ایام ، باب 34). بنا بر این روایت ، به هنگام تعمیر معبد اورشلیم در سال هجدهم سلطنت یوشیا، حلقیا کاهن اعظم ، تورات را تصادفاً پیدا می کند ( رجوع کنید به کتاب دوم پادشاهان ، 22:3ـ10؛ کتاب دوم تواریخ ایام ، 34:8 ـ 18). یوشیا با شنیدن این خبر و دیدن تورات ، جامه بر تن می درد و دستور می دهد تمام بنی اسرائیل را جمع کنند و آنگاه تورات را برای آنان می خواند و متعاقب آن دست به اصلاحات دینی وسیعی می زند (کتاب دوم پادشاهان 22:11ـ20؛ 23:1ـ27؛ کتاب دوم تواریخ ایام ، باب 34ـ 35) که در واقع ، تجدید و احیای دیانت یهود محسوب می شود. همین واکنش بسیار شدید یوشیا، تردیدهایی را دالّ بر ساختگی بودن ماجرا برانگیخته است ، مثلاً ویل دورانت (ج 1، ص 374) بر آن است که یافته شدن تورات در آن مقطع با هماهنگی و برنامه ریزی قبلی صورت گرفته است (برای دیدگاهی مشابه رجوع کنید بههندی ، ج 1، ص 301). به هر روی ، این روایت عهد عتیق حاکی از آن است که تورات موسی برای مدتی طولانی از دسترس خارج و ناپدید شده بود. این روایت نمی گوید که آیا در این مدت بنی اسرائیل هرگز به این موضوع اندیشیده بودند یا نه و آیا اصلاً در این باره نگرانی ای وجود داشته است یا خیر. همچنین در این روایت اصولاً مشخص نمی شود که یوشیا و همدستانش چگونه پی بردند که نسخة یافت شده واقعاً همان تورات موسی است . روشن است که روایت حاضر با این پیش فرض اساسی بیان شده که فقط یک نسخة مکتوب از تورات وجود داشته که ممکن بوده مفقود و قرنها بعد پیدا شود. از سوی دیگر با فرض صحت روایت عهد عتیق در این باره که کتاب یافته شده در دورة یوشیا چه بخشی از تورات بوده ، گمانه زنیهایی شده است . برخی ( رجوع کنید به دورانت ، همانجا) آن را عبارت از بابهای 20 تا 23 سفر خروج ، و برخی دیگر ( رجوع کنید بهکوک ، ص 35، 50؛ > دایرة المعارف دین < ، ج 2، ص 158؛ د. جودائیکا ، ج 13، ستون 232، با قطعیت ) آن را سفر تثنیه دانسته اند.
اعتماد به روایت بر مبنای نظام تبیینی عهدعتیق ایجاب می کرد که نسخة منحصر به فرد از کتابی با این اهمیت خطیر، همچنان که در جایی مفقود تواند شد، در جریان جنگها و حوادث مختلف ، از بین رفتنی هم باشد، گو اینکه عهد عتیق هرگز نمی گوید که اساساً چرا کتابی که همة ابعاد زندگی و هویت فردی و اجتماعی و دینی و دنیوی بنی اسرائیل به آن وابستگی تام دارد باید فقط به یک نسخة آسیب پذیر محدود شود. اگر این امر به علت غلبة روش نقل شفاهی بوده ، با وجود حافظان و حاملان و راویان شفاهی ، گم شدن یا از بین رفتن تورات دقیقاً به چه معناست ؟ و اگر بنا بر سنّت تلمودی ، تورات موسی سینه به سینه انتقال می یافته ، آنگاه دیگر چرا قصة عَزرای کاهن در عهد عتیق ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) اهمیت می یابد و حتی رنگی از حماسه به خود می گیرد؟ در واقع مدتی پس از کشف تورات در عصر یوشیا (قرن هفتم پیش از میلاد)، پادشاهی بابل ، به حکومت بنی اسرائیل پایان داد و معبد اورشلیم ویران گردید و بنی اسرائیل به بین النهرین تبعید شدند. ظاهراً امر معقول از بین رفتن نسخة واحد تورات در این جریان ، برای نویسندگان عهدعتیق چنان عادی و طبیعی بود که نیازی ندیدند برای این مطلب که عزرای کاهن پس از دورة تبعید، توراتی رسمی عرضه کرد تمهیدی بیندیشند. در این بخش از گزارش عهدعتیق (کتاب نحمیا، 8:1ـ 8) آمده است که وقتی سالها پس از آزادی از اسارت ، اکثر بنی اسرائیل به اورشلیم آمدند، از عزرای کاهن خواستند کتاب تورات موسی را بیاورد و برایشان بخواند که عزرا و دستیارانش آن را در مدت هفت روز برای مردم خواندند و برایشان تفسیر کردند. در اینکه منظور از تورات در این روایت چیست ، به طور کلی دو نظر عمده را می توان مطرح کرد: یکی اینکه عزرا مثل حلقیا نسخة مفقودة تورات را مجدداً پیدا کرد، و دیگر اینکه چون عزرا در میان علمای عصر تبعید بنی اسرائیل حائز اعتبار و مرجعیت بود و عصر تبعید نیز دورة شکوفایی مطالعات مربوط به شریعت و رونق فعالیتهای تفسیری منتهی به تولید اثر عظیم تلمود تلقی می شود، باید گفت عزرا نیز به عنوان یک تورات شناس وابسته به زنجیرة راویان شفاهی ، متن و تفسیر آن را پس از تبعید برای مردم بیان کرده و مورد پذیرش آنان واقع شده بود. حتی به این پرسش مقدر که اگر چنین است چرا در برخی قسمتهای این روایت ( رجوع کنید به کتاب نحمیا، 8:14؛ 13:1ـ2) این طور به نظر می رسد که بنی اسرائیل و حتی علمایشان از احکام تورات در بارة عید سایبانها و نیز مقررات مربوط به عَمّونیها و موآبیها بی خبر بودند و با یافته شدن این نسخه به حکم خدا پی بردند، می توان چنین پاسخ داد که عزرا در این موارد نیز عملاً در مقام مفسر احکام اجمالی تورات عمل کرده ( رجوع کنید به > دایرة المعارف دین < ، ج 2، ص 158) چنان که در مورد دوم آنچه مطرح شده تکرار و تأکیدی است بر حکم سفر تثنیه (23:3، 6). در واقع پیش فرض کسانی که معتقدند عزرا چیز تازه ای عرضه کرده که نمایندة قابل اعتمادی برای تورات نیست و حتی او را به جعل تورات متهم کرده اند (برای برخی از این آرا رجوع کنید به سقا، ص 73ـ94)، مشابه پیش فرض دستة دیگر از یهودیان و بیشتر مسیحیان سنّت گرا و جزم اندیشی است که گمان می کنند عزرا پس از نابودی تورات ، دوباره آن را با الهام الاهی بازنویسی کرد (برای نمونه رجوع کنید به هندی ، ج 1، ص 212)؛ یعنی ، به زعم هر دو گروه ، تورات نسخة منحصر به فردی بوده که در جریان حملة بُخْتُنَصَّر نابود شده و دیگر هیچ کس از محتوای آن اطلاعی نداشته ، در حالی که باتوجه به آغاز عصر تفسیر و توضیح تورات در دورة اسارت بابلی و رونق بحثهای پیشاتلمودی و روند کتابت تورات شفاهی در آن زمان ، اتکا به چنین پیش فرضی از خردمندی بدور است . این ادعا که گردآورده های عزرا از تورات بعداً در جریان حمله های یونانیان و رومیان بکلی از بین رفت ( رجوع کنید به هندی ، ج 1، ص 212، 302؛ فخرالاسلام ، ج 2، ص 30ـ 31)، با وجود حجم عظیم به جامانده از تورات شفاهیِ به کتابت در آمده ، معقول نیست . به بیان دیگر، این ادعاها به همان اندازه ناپذیرفتنی است که ادعای برخی یهودیان مبنی بر اینکه تورات حاضر عیناً همان تورات موسی است . به هر روی ، پس از عزرا ــ که در بارة او غیر از این اخبار، اطلاع قابل اعتماد دیگری در دست نیست ( رجوع کنید بهبریتانیکا ، ج 4، ص 644؛ نیز رجوع کنید به عُزَیر * ) ــ تاریخچة تورات با کلیت عهد عتیق پیوندی یکپارچه تر می یابد. مهمترین رویداد متأخرتر در سیر تاریخی تورات ، ترجمة آن به زبان یونانی است که این کار به منظور استفادة یهودیان یونانی مآب اسکندریه در قرن سوم پیش از میلاد آغاز و در نهایت در حدود 132 ق م تکمیل شد ( > دایرة المعارف دین < ، ج 2، ص 155). در بارة این ترجمه که هفتادین / سبعینی نام دارد، در روایت سنّتی یهودی و مسیحی گفته می شود که در زمان فرمانروایی بطلمیوس دوم فیلادلفوس (حک : 285ـ 246 ق م ) بر مصر، به پیشنهاد دیمتریوس کتابدار سلطنتی ، پادشاه از ایلعازر (رئیس کاهنان یهود) خواست تا از هر سبط یهود، شش تن را تعیین کند و درنتیجه 72 تن به طور جداگانه طی 72 روز، 72 ترجمة یکسان به پادشاه دادند. هر چند جزئیات این روایت پذیرفتنی نیست ، در اصل ترجمه در آن دوره تردیدی وجود ندارد. ظاهراً منبع این روایت ، نامة اریستیاس (یکی از اسناد مهم متعلق به یهودیان یونانی مآب ) است که به اشتباه به اریستیاس ، از عاملان بطلمیوس دوم ، نسبت داده شده است . در این نامه ، اریستیاس گزارش این ترجمه را به برادرش نگاشته اما در واقع ، نامه را یکی از یهودیان اسکندریه در حدود سال صدم پیش از میلاد نوشته است ( بریتانیکا ، ج 14، ص 809؛ تنی ، ج 1، ص 30). این ترجمه در زمان عیسی مسیح ، در میان یهودیان پراکندة نواحی مدیترانه رواج کامل داشت و کتاب مقدّس کلیسای اولیه نیز محسوب می شد (تنی ، همانجا).
همچنین به سبب اهمیت زبان آرامی در خاورمیانة باستان ، بویژه بین قرنهای ششم تاچهارم پیش از میلاد، ترجمه هایی از متون دینی عبری به این زبان صورت گرفت که به ترگومیم (ترجمه ها) معروف اند. در منابع ربّانی یهود، تاریخ شروع این ترجمه ها به عصر عزرا و نحمیا (قرن پنجم پیش از میلاد) باز می گردد. سه نمونه از مهمترین ترگومهایی که اسفار خمسه را هم در بر می گیرند، عبارت اند از: 1) ترگوم انکلوس / انقلوس که به دست یک جدیدالیهودی (گِر) انجام شده و بیش از ترگومهای دیگر پذیرفته شده است ؛
2) ترگوم جوناتان ؛
3) ترگوم سامَریان که بر اساس ویرایش خاص خودشان از تورات فراهم کرده اند ( رجوع کنید به > دایرة المعارف دین < ، ج 2، ص 163ـ164؛
برای ترجمة تورات به همراه سایر اسفار به دیگر زبانها رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 168ـ172؛
برای برخی اختلافات میان این نسخه های عبری ، یونانی و سامری تورات رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 154ـ155؛
د. جودائیکا ، ج 13، ستون 264ـ 268؛
سقا، ص 127ـ 138).
ظاهراً مجموعة اسفار خمسه در حدود سال 400 ق م بسته شده ، به این معنی که دیگر متن جدیدی را برای افزودن به آن نمی پذیرفتند و در نهایت در حدود سال 100 میلادی ، اسفار خمسه تثبیت گردید (کوک ، ص 35؛
ییتس ، ص 607) و از این تاریخ به بعد نمی توان برای آن ، سیری تاریخی مستقل از عهد عتیق در نظر گرفت . تورات به همراه تفسیری از شَلُمو اسحقی راشی (متوفی 1105) در حاشیه ، برای نخستین بار در 1475 میلادی به چاپ رسید که این اولین کتاب چاپی عبری نیز به شمار می رود ( د. جودائیکا ، ج 13، ستون 1096).
نقد تاریخی تورات در دوران جدید. با آنکه ابراهیم بن عزرا (متوفی 1164 میلادی )، از علمای بزرگ یهود، به زبان رمز و اشاره در تفسیرش بر سفر تثنیه ، با استناد به مطالبی از خود تورات ، اعلام کرده بود که ممکن نیست موسی نویسندة اسفار خمسه باشد و حدود پانصد سال بعد باروخ اسپینوزا (متوفی 1677) با رمزگشایی و شرح این بیانیه و استدلالهای دیگر ثابت کرد که انتساب نگارش تورات به موسی درست نیست ( رجوع کنید بهص 101ـ 110، 113ـ116) و به این ترتیب ، او نیزدر کنار ژان آستروک (متوفی 1766)، پیشگام نقد جدید تورات محسوب می شود، روند نقادی تورات در قرنهای هجدهم و نوزدهم میلادی رونق یافت ، بویژه با فعالیت ویلهلم دواته (متوفی 1849)، ویلهلم فاتکه ، هاینریخ اوالت و تعداد دیگری از محققان اروپایی . با این حال به نظر می رسد که نقطة عطف این بررسیهای انتقادی ، فراگیر ساختن نظریة تحلیل اسنادی تورات به دست یولیوس ولهاوزن باشد که در آستانة قرن نوزدهم میلادی ، انتقادات محققان سلف خود را در این زمینه با نگارش سه رسالة > تدوین اسفار ستّه < (برلین 1876)، > تاریخ بنی اسرائیل < (برلین 1878)، و > مقدمه بر تاریخ بنی اسرائیل < (برلین 1883) پیشرفت و توسعه داد ( > رجوع کنید بهدایرة المعارف دین < ، ج 2، ص 158ـ 159؛
د. جودائیکا ، ج 13، ستون 239). بر اساس نظریة تحلیل اسنادی تورات ، چهار مجموعه یا منبع روایی جداگانه برای مطالب مندرج در اسفار خمسه در نظر گرفته می شود (ظاهراً ژان آستروک نخستین کسی بود که وجود چند جریان متفاوت را در روایتهای تورات تشخیص داد رجوع کنید به دورانت ، ج 1، ص 383، پانویس 1). در واقع ، بنا بر تحقیقات انتقادی مشخص شد که در متن تورات ، تفاوتهای شایان توجهی در سبک ، واژگان و محتوای عبارات ملاحظه می شود که نشان می دهد متون اسفار خمسه بر اساس منابع متفاوتی نگاشته و با یکدیگر تلفیق شده اند ( بریتانیکا ، ج 14، ص 773). کسانی که در تدوین و تکمیل تورات سهیم بودند نیز گاه حواشی و توضیحات خود را که از منابع مختلف اخذ می کردند در متن اصلی مندرج می ساختند و این افزوده های ناهماهنگ ، اغتشاشهایی در روایتهای موازی تورات ایجاد کرده است ( رجوع کنید بههینسون ، ج 2، ص 29). بسیاری از محققان سعی کرده اند به طور موشکافانه ، فصلها، بابها و حتی جمله های تورات را به منابع مختلفی حواله دهند که در چهار دسته طبقه بندی می شوند. دو جریان روایی موازی و در عین حال قابل تمایز در سفر پیدایش ، یکی از آفریدگاری به نام یهوه و دیگری از آفریدگاری به نام اِلوهیم حکایت می کنند که به ترتیب با علائم اختصاری J و E نشان داده می شوند. دو منبع روایی دیگر نیز با علائم اختصاری P و D به ترتیب مربوط به اطلاعات کاهنی و تثنیه ای (شریعتی )اند. تفکیک میان روایتهای دو منبع P و D که سبک ، محتوا و دیدگاههای آشکارا متفاوتی دارند، به دشواری و پیچیدگی تمایز نهادن میان اجزای روایتهای J و E نیست . عقیده بر این است که منبع J اصولاً مُقَوّم پیوستار روایی سفر پیدایش است و به دوران استقرار پادشاهی اسرائیلی داوود و سلیمان در قرن دهم پیش از میلاد تعلق دارد. این منبع در یهودا پدید آمده است ( رجوع کنید به> دایرة المعارف دین < ، همانجا؛
د. جودائیکا ، ج 13، ستون 233ـ239؛
بریتانیکا ، همانجا) و در آن راوی یا راویان ، تاریخ عالم و تاریخ عبرانیان را تا زمان داوود و سلیمان تدوین کرده اند. منبع E در اسرائیل شمالی (افرائیم ) و بین قرنهای نهم و هشتم پیش از میلاد پدید آمده که احتمالاً پس از فروپاشی پادشاهی شمالی بنی اسرائیل ، با منبع J ترکیب و تلفیق شده و JE را تشکیل داده است ( رجوع کنید به هینسون ؛
> دایرة المعارف دین < ، همانجاها). منبع یهوه ای ( J ) بیشتر روایتی داستانی را با ایجاز و پرداخت قوی عبارات دنبال می کند و چون در برخی قسمتها چنین نیست احتمال داده اند که خود این منبع نیز از تلفیق دو جریان روایی فرضی 1 J و 2 J پدید آمده باشد. منبع الوهیمی ( E ) نیز حاوی روایتی داستانی است که البته قدری از روایت صرف فراتر می رود و در عین حال شخصیت پردازی خدای آن (الوهیم ) با شخصیت پردازی ای که برای یهوه در J صورت گرفته تفاوتهایی دارد، یعنی هر چه خدای یهوه ای انسانوارتر است ، به نسبت ، خدای الوهیمی از ساحت بشری ، تعالی بیشتری نشان می دهد ( رجوع کنید به صلیبی ، ص 10ـ11)، گواینکه در آمیختگی صفات و منش دو خدا، خود بیانگر تلفیق J و E است ( رجوع کنید به همانجا). تدوین کنندگانی که تحت تأثیر منبع تثنیه ای ( D ، احتمالاً متعلق به عصر یوشیا در قرن هفتم پیش از میلاد رجوع کنید به کوک ، ص 50؛
ییتس ، ص 604) بوده اند، قوانین شریعت را از این منبع در متن تلفیقی JE مندرج ساختند که این امر احتمالاً در دورة تبعید در بابل صورت گرفته است ( رجوع کنید به هینسون ، همانجا). منبع کاهنی ( P ) را به تاریخی میان 587 تا 560 پنجم ق م یا قدری این سوتر (قرن پنجم پیش از میلاد) متعلق دانسته اند ( رجوع کنید به > دایرة المعارف دین < ؛
کوک ؛
بریتانیکا ؛
ییتس ، همانجاها). به این ترتیب توراتی که عزرا برای مردم در اورشلیم خواند، تقریباً صورت کاملی از تلفیق چهار منبع مذکور بوده است ( > دایرة المعارف دین < ؛
هینسون ، همانجاها) و ازینرو، تورات به صورت فعلی ، قدیمتر از 400 ق م نمی تواندباشد. به عقیدة برخی محققان ، اسفار خمسه از افزوده شدن تثنیه به اسفار اربعه پدید آمده است . این عقیده هم که کتاب یوشع در اصل جزو تورات بوده و ازینرو باید آن را اسفار ستّه نامید، هر چند مدتها طرفداران زیادی داشت ، امروزه اساساً محلّ تردید است ( رجوع کنید به بریتانیکا ، همانجا؛
د. جودائیکا ، ج 13، ستون 233). بدین وصف همچنان که پیدایش ، خروج و اعداد به منابع J ، E و P مربوط می شوند، لاویان را به P و تثنیه را به D وابسته دانسته اند. در واقع ، چون منبع P ، بر خلاف J و E ، روایتی تعلیمی است نه داستانی و در پی تشریع و تبیین مناسک و شعائر است و به انساب اهتمامی ویژه دارد، تصور بر آن است که سفر لاویان نیز که همین شیوه را دنبال می کند، صرفاً بر اساس روایت کاهنی P تدوین شده باشد (صلیبی ، ص 11). گفته می شود که پس از تدوین سه سفر اول ، جرح و تعدیلی در آنها صورت گرفته است که تورات پژوهان این فرآیند را به ویراستاری فرضی (با علامت اختصاصی R ) نسبت می دهند، گواینکه منظور، شخص واحدی در زمانی خاص نیست . استقلال سند سفر تثنیه نیز مورد مناقشه نیست ( رجوع کنید به همان ، ص 12؛
برای مطالعة بیشتر رجوع کنید به د. جودائیکا ، ج 13، ستون 234ـ260).
تورات در زندگی عقیدتی و عبادی یهودیان . بر اساس بندهای 8 و 9 اعتقادنامة 13 مادّه ای یهودیان ، که ابن میمون (متوفی 601) تنظیم کرده ، هر یهودی راست اعتقادی باید گواهی دهد که «همة تورای مقدّس از جانب خداوند وحی شده و در هیچ زمانی تغییر نیافته و نخواهد یافت » ( رجوع کنید بهد. جودائیکا ، ج 3، ص 655؛
ییتس ، ص 623ـ624). در یهودیت سنّتی ، همة کلمات عهد عتیق وحی و مقدّس پنداشته می شود و هر عبارتی در آن ، از این نظر با عبارت دیگر در یک سطح از تقدس قرار می گیرد (پرایس ، ص 18). البته باید توجه داشت که از میان فرق عمدة یهودی ، فریسیان (پروشیم ) برآن اند که اسفار خمسه ازلی و بر الواح مقدّس آسمانی نگاشته شده بودند و وحی آنها به موسی و تدوین آنها در واقع اعادة تورات بوده است نه خلق و ابداع آن (شلبی ، ج 1، ص 227). با این حال ، اعتقادی با سابقه در یهودیت هست که بر اساس آن ، تورات نه تنها قبل از اعطا شدن به موسی بلکه پیش از خلقت عالم وجود داشته است . در نوشته های ربانی چنین تعلیم داده می شود که تورات یکی از شش یا هفت امر قدیم است . در حکمت یَسوع بن سیرا، تورات با حکمت متشخص ازلی یکی دانسته شده است (برای تفصیل رجوع کنید بهد. جودائیکا ، ج 15، ستون 1236). صادوقیان ، بر خلاف فریسیان ، فقط اسفار خمسه را مقدّس می دانستند و اسفار دیگر و تورات شفاهی را رد می کردند ( رجوع کنید به هاکس ، ذیل «صدوقی / صدوقیان »؛
شلبی ، ج 1، ص 230). قاریان (قرائیم ) از فرق متأخر یهود (در قرن هشتم ) نیز صرفاً متن مکتوب تورات را می پذیرفتند و اعتقادی به تورات شفاهی نداشتند (برای مطالعة بیشتر رجوع کنید به د. جودائیکا ، ج 10، ستون 777ـ781). یهودیان ملتی به معنای واقعی کلمه «اهل کتاب »اند. در واقع ، یکی از نتایج جنبش تدوین تورات شفاهی و فعالیت کاتبان (سوفریم ) و معلمان (تنائیم ) یهود و نگاشتن تفاسیر مختلف بر اسفار مختلف عهد عتیق و بویژه بر تورات ، این بود که تورات در زندگی دینی و اجتماعی و قومی یهودیان نقشی محوری یافت و تمام هویت و شخصیت بنی اسرائیل را شدیداً متأثر ساخت . در تعالیم دینی به مردم تلقین می شد که همه چیز در «کتاب » است ( رجوع کنید بهناس ، ص 541) و ازینرو فراگیری تورات در حد امکان برای هر یهودی ، فریضه ای بسیار مهم تلقی گردید، به طوری که در ادبیات دینی متأخر یهود از کسانی که تورات نیاموخته باشند با عنوان تحقیرآمیز عام هاآرِتْصْ (عامی و جاهل ) یاد می شود ( رجوع کنید بهد. جودائیکا ، ج 2، ستون 836). تورات ، مرجع اصلی قوانین و مقررات زندگی روزمرة یهودیان است که با 613 فرمان و فریضه (میصْوا) که شامل 248 میصوای امر و 365 میصوای نهی است ، هیچ بخشی از حیاتِ مؤمن یهودی را فارغ نگذاشته است . با وجود قوانین عرفی در دورة جدید، بسیاری از یهودیان متدین وسنّت گرا حتی در اختلافات خود در امور غیردینی نیز ترجیح می دهند به دادگاه شرع (بیت دین ) مراجعه کنند که بر اساس حکم تورات (دین تورا) و هلاخا (شرع ) داوری می کند.
قرائت تورات یکی از مهمترین وظایف مؤمنان یهودی است . این قرائت عمدتاً یا به صورت روزانه است که در آن هر یهودی موظف است روزی دوبار (صبح و شام ) سه پاراشا (بخش ) از تورات را که با کلمات «بشنو ای اسرائیل » (شِمَع ییسرائل ) آغاز می شود بخواند که این عمل قَریئَت شِمَع نامیده می شود؛
یا به صورت هفتگی در کنیسه (برای سابقة قرائت عمومی تورات در کنیسه رجوع کنید به > دایرة المعارف دین < ، ج 14، ص 563 ـ 565؛
د. جودائیکا ، ج 15، ستون 1246ـ1247). هر هفته در روز شنبه (شَباط ) به طور معمول یک پاراشای کامل از روی توراتی که با دست بر طوماری از پوست حیوانی حلال گوشت نوشته شده ،خوانده می شود که به این ترتیب هر 54 پاراشای تورات (شامل 5845 پاسوق / آیه ) در مدت یک سال ، یک دور قرائت خواهد شد. در ساختمان هر کنیسه ، در دیواری که به سمت بیت المقدّس (بیت هَمِقْدَش ) قرار دارد، گنجه ای مخصوص (به نام اَرون هَقُودِش )، برای نگهداری طومار تورات (سِفِرتورا) تعبیه می کنند که با پرده ای (پاروخْتْ) پوشانده می شود. در مقابل این گنجه ، سکوی ویژه (دوُخان )ای برای قرائت تورات ساخته می شود. قبل از قرائت ، یکی از نمازگزاران انتخاب می شود تا طومار تورات را با رعایت آدابی از گنجة مخصوص بیرون بیاورد. برای قرائت تعدادی از نمازگزاران به مِنبَر/ سکو دعوت می شوند (عَلیا لِتورا). این افراد باید قبل و بعد از قرائت ، دعای ویژة قرائت (بَراخای تورات ) را بر زبان آورند. قاریان ماهر (بِعَل قورا) تورات را با آهنگی ویژه قرائت می کنندو برای پرهیز از تماس دست با متن تورات ، دَستکی معمولاً نقره ای (یاد) را برای نشان دادن محل قرائت ، به کار می برند ( رجوع کنید بهد.جودائیکا ، ج 16، ستون 692ـ693). قرائت تورات در کنیسه علاوه بر روزهای شنبه ، روزهای دوشنبه ،پنج شنبه ، در اول هر ماه (روُشْ حودِش )، ایام عید و در روزه های عمومی (تَعنیتْ صیبُور) و نیز مراسم تکلیف نوبالغان پسر و دختر (به ترتیب بَرمیصوا و بت میصوا) نیز مرسوم است . پس از قرائت ، دوتن از نمازگزاران وظیفة پیچاندن مجدد طومار تورات و بازگرداندن آن را به گنجه بر عهده می گیرند. معمولاً در کنار کنیسه ها، مکانی برای آموزش تورات (تلمود تورا) نیز فراهم می کنند. کاربردهای تعویذی متن تورات مشهور است و برای نمونه می توان اشاره کرد که یهودیان ، تکه پوستی را که دو بخش معیّن از تورات بر روی آن نوشته شده (مِزوزا) در اتاق یا بر در خانه نصب می کنند و گاه به هنگام ورود و خروج آن را می بوسند تا از شرور و بلاها در امان بمانند ( رجوع کنید بههمان ، ج 15، ستون 1246ـ1254).
تورات ، موضوع دو جشن یهودی نیز هست : با آنکه تاریخ دقیق اعطای تورات به موسی در عهد عتیق نیامده و عید هفته ها (شاووعوت رجوع کنید به یهودیان * ، آداب و رسوم و جشنها) در سفر خروج (23:16) عید درو و در سفر اعداد (28:26) روز نوبرانه ها نامیده شده است ، در دوران پَساتلمودی ، علمای یهود، مناسبت این عید را گسترش داده و اعطای تورات را نیز جزو مضامین آن به شمار آورده اند به طوری که اینک بسیاری از یهودیان ، روز ششم سیوان (سومین ماه تقویم عبری ) را روز نزول تورات بر موسی می دانند ( د. جودائیکا ، ج 14، ستون 1319ـ 1322). به علاوه ، هر بار که قرائت سالانة تورات در کنیسه پایان می یابد (در دومین روز شمینی عصرِت در ماه تشری )، جشنی به نام سیمح'اتورا (شادمانی تورات ) برگزار می شود که در آن ، تمام طومارهای تورات را از گنجة کنیسه بیرون می آورند و با آنها در جایگاه مخصوص ، به سرودخوانی و پایکوبی می پردازند. کسی که آخرین پاراشای سفر تثنیه (آخرین قسمت تورات در قرائت سالانه ) را قرائت می کند، با لقب حاتان تورا (داماد تورات ) خوانده می شود. بلافاصله پس از پایان قرائت ، کسی که او را با لقب حاتان بِرِشیتْ (داماد پیدایش ) می خوانند، دورة جدید قرائت را با خواندن پاراشای اول سفر پیدایش آغازمی کند ( رجوع کنید به د.جودائیکا ، ج 14، ستون 1571ـ1573).
منابع :
(1) علاوه بر کتاب مقدّس . عهد عتیق ؛
(2) باروخ اسپینوزا، «مصنف واقعی اسفار پنجگانه »، ترجمة علیرضا آل بویه ، هفت آسمان ، سال 1، ش 1 (بهار 1378)؛
(3) مریل چاپین تنی ، معرفی عهد جدید ، ج 1، ترجمة ط . میکائلیان ، تهران 1362 ش ؛
(4) ویلیام جیمز دورانت ، تاریخ تمدن ، ج 1: مشرق زمین گاهوارة تمدن ، ترجمة احمد آرام ، تهران 1365 ش ؛
(5) احمد حجازی احمد سقا، نقد التوراة : اسفار موسی الخمسة ، السامریة ، العبرانیة ، الیونانیة ، قاهره 1976؛
(6) احمد شلبی ، مقارنة الادیان ، ج 1، قاهره 1997؛
(7) کمال سلیمان صلیبی ، خفایاالتوراة و اسرار شعب اسرائیل ، بیروت 1998؛
(8) محمدصادق فخرالاسلام ، انیس الاعلام فی نصرة الاسلام ، چاپ عبدالرحیم خلخالی ، تهران 1351ـ 1355 ش ؛
(9) جان بویرناس ، تاریخ جامع ادیان ، ترجمة علی اصغر حکمت ، تهران 1370 ش ؛
(10) جیمز هاکس ، قاموس کتاب مقدس ، بیروت 1928، چاپ افست تهران 1349 ش ؛
(11) رحمة اللّه بن خلیل الرحمان هندی ، اظهار الحق ، ( قاهره 1991 ) ؛
(12) کایل ییتس ، «دین یهود»، در جهان مذهبی : ادیان در جوامع امروز ، چاپ رابرت ویر، ترجمة عبدالرحیم گواهی ، ج 2، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، 1374 ش ؛
(13) Stanley Cook, An in troduction to the Bible , Middlesex, Engl. 1952;
(14) Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982;
svv. "Articles of faith" (by Alexander Altmann), "Karaites. Karaite doctrine" (by Joseph Elijah Heller and Leon Nemoy), "Pentateuch" (by Moshe Weinfeld), "ibid. the traditional view" (by Louis Isaac Rabinowitz), "Shavuot" (by Louis Jacobs), "Simh ¤at Torah" (by
(15) Aaron Rothkoff), "Torah. the term" (by Louis Isaac Rabinowitz), "ibid. Origin and preexistence" (by Warren Harvey), "Torah, reading of" (by Louis Jacobs), "yad" (by Louis Isaac Rabinowitz), "Am ha-arez ¤. in later times", "Pentateuch, Samaritan", "Printing, Hebrew";
(16) The Encyclopaedia of Judaism , ed. Jacob Neusner, Alanj. Avery-Peck, and William Scott Green, Leiden: Brill, 2000, s.v. "Torah in Judaism, the Classical statement" (by Jacob Neusner);
(17) The Encyclopedia of religion , ed. Mircea Eliade, New York 1987, s.vv. "Biblical literature. Hebrew scriptures" (by Nahum M.Sarna), "Torah" (by E. E. Urbach);
(18) David F. Hinson, Old Testamet introduction , 2: The books of the Old Testament , London 1977;
(19) The International standard Bible encyclopedia , ed. Geoffrey W. Bromiley, Michigan: William B. Eerdmans, 1979- 1988, s.v. "Torah" (by S. Westerholm);
(20) The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1985, s.vv. "Biblical literture and its critical interpretation. Old Testament literature" (by Seymour Cain), "ibid. intertestamental literature" (by David Flusser), "Ezra" (by John Bright);
(21) A. C. Price, Biblical studies: a guide to what the Bible actually says as to the nature and meaning of Christianity , London 1939.
/ ابراهیم موسی پور /
در سنّت اسلامی
در بارة واژه . در باب عربی یا عبری بودنِ واژة تورات ، و در صورت عربی بودنِ آن ، در باب اشتقاق و وزن الفعل آن میان لغویان عرب اختلاف نظر وجود دارد (برای نمونه رجوع کنید به راغب اصفهانی ؛
ابن منظور؛
فیروزآبادی ، ذیل «وری »). فَرّاء معنای واژة تورات را ضیاء و نور و وجه تسمیة تورات را به این نام از آن رو دانسته که حق به وسیلة آن ظهور یافته است ( رجوع کنید به فخررازی ، ذیل آل عمران : 3). ریشة واژة تورات ، وری است که برای افروختن آتش به کار می رود ( رجوع کنید به ابن منظور، همانجا). در باب وزن الفعل واژة تورات سه قول وجود دارد: 1) تورات در اصل تَوْرَیَه بر وزن تفعَلَه بوده که «ی » آن به سبب حرکت داشتن و مفتوح بودن حرف قبل از آن به «الف » تبدیل شده است ؛
2) ممکن است وزن تورات تَفْعِلَه (نظیر توفیه و توصیه ) یعنی تَوْرِیه باشد، که در آن ، حرف «ر» بنا بر تلفظ قبیلة طی از حالت مکسور به حالت مفتوح در آمده است (آنان جاریه را جاراة تلفظ می کردند)؛
3) اصل تورات وَوْریه بر وزن فَوْعله است که در آن «و» اول به «ت » تبدیل شده است ، سپس «ی » به سبب داشتن حرکت و مفتوح بودن حرف قبلش به «الف » تبدیل شده است ( رجوع کنید به فخررازی ، همانجا).
مرتضی زَبیدی (ذیل «وری »)، ضمن نقل اقوال مختلف در باب اشتقاق و وزن الفعل واژة تورات ، احتمال عبری بودنِ آن را مطرح کرده (نیز رجوع کنید به فخررازی ، همانجا) و سپس یادآور شده است که در این صورت بحث اشتقاق و وزن آن در زبان عربی بی معنی خواهد بود مگر اینکه بگوییم این واژه پس از معرّب شدن تصریف شده است . به نوشتة جفری (ص 95ـ96)، از زمان ماراچی نظر دانشمندان غربی بر این است که این واژه از عبری به عربی راه پیدا کرده است (قس د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ).
قرآن و تفاسیر. واژة تورات مجموعاً هجده بار در سوره های مدنی قرآن ذکر شده که در بیش از نیمی از آنها همراه با انجیل آمده است ، همچنین از این میان ، در آیة 93 آل عمران و 46 مائده دوبار به کار رفته است . جز تورات و انجیل ، به سایر کتابهای آسمانی ، زبور * (انبیاء: 105) و صحف ابراهیم (الاعلی : 19)، نیز در قرآن اشاره شده است . همچنین از صحف موسی (نجم : 36) یاد شده که ظاهراً مراد همان تورات است . در گزارشی کلی از آیاتی که تورات در آنها آمده است ، قرآن تصدیق کنندة تورات است (از جمله آل عمران : 3)، چنانکه عیسی نیز تصدیق کنندة آن است (آل عمران : 50؛
مائده : 46)، زیرا تورات کتاب هدایت و نور است (مائده : 44) و خداوند تورات را به عیسی آموخته است (مائده : 110)، و عیسی هم تورات را تعلیم می دهد (آل عمران : 48)، ذکر پیامبر اسلام در تورات آمده است (اعراف : 157)، ابراهیم نه یهودی و نه مسیحی است زیرا تورات و انجیل پس از زمان او نازل شده اند (آل عمران : 65). خدا با نازل کردن تورات برخی چیزها را تحریم کرده است و پیش از نزول آن همه چیز بر بنی اسرائیل حلال بوده است جز آنچه اسرائیل (یعقوب ) بر خود حرام کرده بوده است (آل عمران : 93). در آیة 43 مائده خطاب به پیامبر اسلام گفته شده که چرا یهودیان تو را حَکَم قرار می دهند در حالی که حکم خدا در تورات آمده است . در آیات 66 و 68 مائده از یهودیان خواسته شده که تورات را به جا آورند. به گزارش قرآن ، یکی از وعده های حق که در تورات آمده ، این است که خداوند جان و مال مؤمنانی را که در راه او کارزار می کنند به بهای بهشت می خرد (توبه :111)، همچنین صفت ومَثَل مؤمنانِ به پیامبر اسلام در تورات آمده (فتح : 29) و، مَثَل کسانی که تورات به آنها داده شده است اما از آن بهره ای نمی برند، مَثَل چهارپایی است بر او کتابی چند (جمعه : 5).
در تفاسیر نکاتی در بارة این آیات و نیز شأن نزول آنها بیان شده است . از جمله اینکه مراد از «الواح » در آیات 145 و 150 و 154 اعراف تورات است ( رجوع کنید به طبرسی ، ذیل اعراف : 145)؛
محمدبن جریر طبری (ذیل آل عمران : 93) در معنی آیه سه قول آورده و این قول را ترجیح داده است که خدا پس از نازل کردن تورات آنچه را که بنی اسرائیل پیش از نزول تورات به واسطة تبعیت از یعقوب بر خود حرام کرده بودند، برایشان حرام کرد. همچنین وی خاطرنشان می سازد که خداوند هیچ نوع خوردنی را نه به واسطة وحی و نه در زبان پیامبری قبل از نزول تورات ، بر بنی اسرائیل حرام نکرده بود (نیز رجوع کنید به طبرسی ؛
طباطبائی ، ذیل همین آیه ). اما چون معلوم نیست چیزهایی مثل مُردار و خوک قبلاً حلال بوده ، بنا براین احتمال می رود که در این آیه بحث بر سر خوردنیهایی باشد که به اعتقاد یهودیانِ زمان پیامبر اسلام ، در زمان ابراهیم حرام بوده است ، با این فرض ، کلمة «الطعام » افادة استفراق نمی کند (فخررازی ، ذیل آل عمران : 93). طبری ، ذیل آیة 65 آل عمران به منازعات یهود و نصارا بر سر یهودی یا نصرانی بودن ابراهیم اشاره دارد. همو در ذیل آیة 5 جمعه ، «ثمَّلَمْیَحْمِلُوها» را به تکذیب حضرت محمد صلی اللّه علیه و آله وسلم معنا کرده است . در ذیل آیة 50 آل عمران گفته شده که منظور از تصدیق عیسی نسبت به تورات ، تصدیق همان بخش از تورات حقیقی است که خدا به او تعلیم داده بوده و از این آیه برنمی آید که تورات متداول در زمان عیسی تحریف نشده بوده است ( رجوع کنید بهفخررازی ، ذیل آیه ؛
نیز رجوع کنید بهتحریف * ، بخش 1). فخررازی اقامة تورات را در ذیل آیة 66 مائده به سه گونه معنی می کند: وفا به عهدهای خدا در آن ، به جا آوردنِ احکام و حدود آن ، نصب العین قرار دادن آن . مراد از رسول امّی که در تورات و انجیل مکتوب شده ، حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم است (محمدبن جریر طبری ، ذیل اعراف : 57).
طباطبائی بر آن است که از آیة 43 آل عمران بر می آید که توراتی که اینک در دست یهودیان است شامل بخشی از تورات واقعی است که بر موسی نازل شده و بخشی از آن هم دچار تحریف و تغییر شده است . وی منظور از «هدی » را در وصف تورات (مائده : 44) و انجیل (مائده : 46) معارف اعتقادی چون توحید و معاد و منظور از «نور» را در این دو آیه ، اشتمال تورات و انجیل بر احکام و قوانین دانسته و گفته که خداوند به قدر استعداد و فهم بنی اسرائیل به آنها هدایت و معارف و احکام عطا کرده است ، چنانکه از آیة 145 اعراف نیز همین معنی مستفاد می شود ( رجوع کنید به طباطبائی ، ذیل آیات یاد شده ).
در تفاسیر، خاصه برخی تفاسیر مأثور، تورات به گونة دیگری نیز مورد توجه قرار گرفته است . این گونه که پاره ای از قسمتهای تورات به طور خاص و مواد اسرائیلی به طور عام ، برای تبیین ابهامات یا مجملات قرآن به کار گرفته شده است . در اینجا به عنوان نمونه از تفسیر طبری یاد می کنیم . در میان مفسران کهن ، طبری عنایت ویژه ای به مأثورات اسرائیلی داشته و به گفتة محمدحسین ذهبی (ص 123) سعی می کرده است از اطلاعات افراد آگاه ، مثلاً یکی از اهل کتاب یا یک نصرانیِ نومسلمان مطلب نقل کند (برای نمونه رجوع کنید به محمدبن جریر طبری ، ذیل اسراء:7؛
کهف :94). بیشتر موارد توراتی و اسرائیلی در تفسیر طبری ، راجع است به داستان آفرینش ، قصص پیامبران ، خاصه انبیای بنی اسرائیل نظیر یعقوب و یوسف و موسی و داوود و سلیمان ، انسابِ شخصیتهایی چون ساره همسر ابراهیم و نمرود و همسران یعقوب و سرانجام برخی روایات در بارة ورود بختنصر به بیت المقدّس و قصص برخی انبیای بنی اسرائیل نظیر حزقیال و صموئیل و قصة بلعام (ربیع ، ص 379).
ربیع (ص 169ـ374) مأثورات توراتی و اسرائیلی موجود در تفسیر طبری را با متن عبری تورات مقایسه کرده است . براساس این مقایسه منقولات توراتی تفسیر طبری از حیث مطابقت با متن عبری همیشه از نوع و ساختارِ واحدی برخوردار نیست ، در بیشتر موارد منقولات طبری با متن عبری مطابقت مضمونی دارند اگر چه از حیث ترتیب با هم متفاوت اند، در مواردی هم از حیث اجمال و تفصیل با هم فرق دارند. اما در پاره ای موارد روایات توراتی و اسرائیلی تفسیر طبری به نحو شگفت انگیزی ، هم از حیث لفظ و معنی و هم از حیث جمله بندی ، با متن عبری کتاب مقدّس مطابقت دارند. ربیع (ص 378) از مطالعة این مواد به این نتیجه رسیده است که بیشتر آنها منقول از اسفار عهد قدیم ، خاصه اسفار موسوم به تورات اند. ربیع (ص 381) همچنین نشان داده است که کسانی چون ابن عباس ، سلمة بن الفضل ، عِکرمه ، قُتاده ، مجاهد و سعیدبن جبیر تأثیر بارزی در روایت این مواد داشته اند. وی (ص 387ـ407) همچنین مواضع منقولات توراتی و اسرائیلی تفسیر طبری را با مشخص کردن جاهای آنها در کتاب مقدّس به صورت جدول نشان داده است (نیز رجوع کنید بهاسرائیلیات * ).
سابقة تاریخی . با توجه به زمان و مکان حضور یهودیان در شبه جزیرة عربستان ، سابقة آشنایی عرب جاهلی با متون مقدّس یهودی ــ شامل تورات و تلمود * و کتابهای مجعول (آپوکریفا ) ــ حداقل بیش از پنج سده بوده است . همچنین آشنایی یهودیان با زبان عبری ــ و اندکی آرامی ــ محرز است (ادنگ ، ص 1؛
توری ، ص 8 ـ9؛
قس جفری ، ص 25). بنا بر گزارشها بخشهایی از کتاب مقدّس به عربی ترجمه شده بوده است و یهودیان در اجرای شعائر و نیز مقاصد تبلیغی از آن استفاده می کرده اند، اما هیچ متنی از اینگونه ترجمه ها اکنون در دسترس نیست ( رجوع کنید بهگراف ، ج 1، ص 36، 39؛
ادنگ ، ص 9؛
بل ، ص 17).
گفتنی است از همان آغاز، تورات ــ که بر موسی علیه السلام نازل شد ــ نزد مسلمانان محترم بوده و ارزش و شأن والایی را داشته است ، زیرا در مقام یکی از کتابهای آسمانی ــ و شاید برترین آنها ــ شناخته شده بوده است . اما تورات ، که مشتمل بر پنج سفر نخست عهد قدیم است ، نزد اغلب مسلمانان به معنای عام متون مقدّس عبری کاربرد داشته است .
حدیث . در منابع حدیثی شواهدی بر آشنایی مردم عرب با تورات دیده می شود. از جمله در روایتی در صحیح بخاری (ج 5، ص 150، ج 8، ص 160) تصریح شده است که اهل کتاب تورات را به عبری می خواندند و برای مسلمانان به عربی تفسیر می کردند. در برخی روایات آمده است که زیدبن ثابت به دستور پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم زبان عبری یاد گرفته بود و برای آن حضرت به این زبان کتابت می کرد ( رجوع کنید به ابوداوود، ج 2، ص 176؛
حاکم نیشابوری ، ج 3، ص 421). همچنین نقل شده است که وَرْقة بن نوفل زبان عبری می دانسته و به این زبان کتابت می کرده است (بخاری جعفی ، ج 1، ص 3).
بر اساس چند حدیث ، مسلمانان صدراسلام کمابیش به طور مستقیم یا به توسط نومسلمانان یهودی ، دست کم با بخشهایی از تورات آشنا بوده اند. بنا بر یک گزارش ، عمر از یکی از دوستان یهودی خود در بنی قُرَیظه پاره ای از تورات را می گیرد و به حضور پیامبر می رسد و اجازة قرائت آن را طلب می کند اما پیامبر ناراحت می شود (ابن حنبل ، ج 3، ص 470ـ471)، در گزارشی دیگر از سلمان نقل شده که در تورات خوانده که برکت طعام به وضوی پس از آن است و آن را برای پیامبر نیز روایت کرده است (همان ، ج 5، ص 441). در روایتی آمده است که یهودیان نزد پیامبر آمدند و از ایشان یک مسئلة فقهی پرسیدند و مسئله با آوردن تورات و استشهاد به آن حل شد ( رجوع کنید به بخاری جعفی ، ج 4، ص 186، ج 5، ص 170). همچنین بر اساس گزارشی کعب الاحبار که از یهودیان نومسلمان بود، مصحفی مشتمل بر تورات نزد عمر برد و اجازة قرائت آن را خواست . عمر به او گفت اگر یقین داری که این همان است که بر موسی نازل شده ، بخوان (بغوی ، ج 1،ص 219). در این روایات مطالب متنوعی هم از تورات نقل شده است ، از جمله مطالبی در باب صفات و ویژگیهای پیامبر اسلام در تورات ( رجوع کنید بهابن سعد، ج 1، قسم 2، ص 87 ـ89؛
دارمی ، ص 6؛
ابن شبه نمیری ، ج 2، ص 635)، تطبیق پاره ای از سوره های قرآن با بخشهایی از تورات ( رجوع کنید بهدارمی ، ص 849)، تطبیق توصیفی از جمعه از قول پیامبر با آنچه در این باب در تورات آمده است ( رجوع کنید بهمالک بن انس ، ج 1، ص 108ـ109).
در متون حدیثی شیعه هم مطالب متنوعی از تورات نقل و گاه تصریح شده است که مطالب یاد شده در توراتِ تحریف نشده وجود دارد ( رجوع کنید به کلینی ، ج 2، ص 496ـ497). در برخی از این روایات ، ساختار و واژگان و زمان نزولِ قرآن با تورات مقایسه شده ( رجوع کنید بهعلی بن جعفر، ص 312؛
کلینی ، ج 2، ص 629، 633، ج 4، ص 157) و در پاره ای دیگر از این روایات با تعبیراتی نظیر «مکتوب فی التوراة » یا «فی التوارة مکتوب » مطالبی از آنچه خدا بر موسی در تورات وحی کرده نقل شده است ( رجوع کنید به برقی ، ج 1، ص 283، ج 2، ص 601؛
کلینی ، ج 2، ص 117، 138، 303ـ304). حرّ عاملی شمار شایان توجهی از این منقولات را در الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیة گرد آورده است . در شمار دیگری از این احادیث به اسامی عبرانی پیامبر و برخی از امامان در تورات اشارت شده است ( رجوع کنید بهدلائل الامامة ، ص 162؛
ابن ابی زینب ، ص 108؛
ابن بابویه ، الامالی ، ص 258ـ259). در روایاتی هم به صفات حضرت علی علیه السلام در تورات ( رجوع کنید بهابن بابویه ، التوحید ، ص 180ـ181)، و اینکه حضرت مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف در هنگام ظهور تورات و دیگر کتابهای آسمانی را از غاری در انطاکیه بیرون خواهد آورد ( رجوع کنید بهابن ابی زینب ، ص 237؛
ابن بابویه ، علل الشرایع ، ج 1، ص 161) و پاره ای از مناظرات امام رضا علیه السلام با رأس الجالوت و استشهاد ایشان به تورات ( رجوع کنید بهابن بابویه ، التوحید ، ص 422ـ 428؛
نیز رجوع کنید بهابن بابویه ، الامامة والتبصرة من الحیرة ، ص 139) اشاره شده است . کاظم نصیری عمدة این روایات را گرد آورده و تحت عنوان اهل البیت فی الکتاب المقدس به چاپ رسانده است .
گفتنی است که آنچه با تعبیرات «مکتوبٌ فی التوراة » و نظایر آن در احادیث اهل سنّت و شیعه آمده ، لزوماً به این معنی نیست که آن مطالب در اسفار خمسه موجود بوده ، بلکه مراد تورات و سایر منابع دین یهود است ( رجوع کنید به ابن کثیر، ج 2، ص 398؛
قسطر ، ص 79ـ80).
منابع دیگر. اطلاعات مسلمانان در صدر اسلام از تورات اندک و غالباً راجع به آفرینش و اسرار هستی بود که در بابِ آنها از یهودیان و مسیحیان سؤال می کردند، گفته های این اهل کتاب هم غالباً عامیانه بود. در هر صورت ، واسطة انتقال آن اطلاعات به مسلمانان ، حِمیَریان یهودی شده و سپس مسلمان شده هایی چون کعب الاحبار و عبداللّه بن سلام و بیش از همه وهْب بن منبِّه بودند (ابن خلدون ، ج 1: مقدمه ، ص 554 ـ 555؛
ادنگ ، ص 16). به اینگونه مواردِ یهودی ـ مسیحی که شامل مباحثی راجع به آفرینش و قصص انبیا است و توسط راویان مسلمان و یهودی به احادیث و تفاسیر و تواریخ راه یافته ، «اسرائیلیات » گفته می شود ( رجوع کنید به محمدحسین ذهبی ، 1405) و راویان مهم و مشهوری در طبقات صحابه و تابعین و اتباع تابعین آنها را روایت کرده اند ( رجوع کنید به همان ، ص 72ـ116). وهْب بن منبّه مدعی بود که 92 کتاب آسمانی را قرائت کرده که 72 تا از آنها در کنیسه ها و در دستِ مردم موجود بوده است و 20 تای دیگر را جز اندکی از افراد نمی شناخته اند (ابن سعد، ج 5، ص 395). محمدبن احمد ذهبی (ج 4، ص 545) نیز از کثرت دانش وی در بارة اسرائیلیات و کتب اهل کتاب یاد کرده است . اگر چه ادعای وهب بن منبّه در این باب پذیرفته نشده ( رجوع کنید به دوری ، ص 103؛
د. اسلام ، چاپ دوم ، همانجا)، از مقایسة اقوال او با متن عهد قدیم به دست می آید که پاره ای از آنها با متن عهد قدیم مطابقت دارد (جوادعلی ، 1369، ص 190؛
نیز رجوع کنید به ادنگ ، ص 20ـ21). قسمتی از اسامی منقول در روایات منسوب به وهب در کتاب التیجان ، در قیاس با تورات ، دلالت دارند بر اینکه وی آنها را به درستی از تورات نقل کرده است ، گاه نیز صورتی از اسمی را یادآور می شود که در زبان عبری به نحوی که از زبان سریانی نقل شده ، تلفظ می شده است (جوادعلی ، 1369، ص 197) که نشانة آشنایی او با زبان عبری و شاید سریانی است ( رجوع کنید به دوری ، ص 106). باید خاطرنشان ساخت که همة اطلاعات وهْب از منابع مکتوب از جمله تورات اخذ نشده بود بلکه برخی از آنها از منابع شفاهی بود ( رجوع کنید به همان ، ص 105). از وهب بن منبّه غیر از آنچه از او در کتب احادیث و تواریخ نقل شده ، کتابی در دست است به نام کتاب التیجان فی ملوک حِمْیَر (صنعاء، تاریخ مقدمه 1979) که بخشی از آن اختصاص دارد به داستان آفرینش و پاره ای از قصص انبیا.
از مطالعة نوشته های مختلف تاریخی مسلمانان در سدة نخستین پس از اسلام بخوبی روشن می شود که تورات چه به زبان عبری و چه به زبان عربی در بین دانشمندان اسلامی و محافل علمی آن سده ها مورد توجه بوده و مطالعه می شده است . شاهد این مدعا وجود پاره ای از دست نویسهای کهن از ترجمة عربی تورات متعلق به سده های سوم و چهارم و پنجم است ( رجوع کنید به عوّاد، ص 61، 66؛
د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل مادّه ).
غیر از طبری و یعقوبی که در بخشهای نخستینِ تاریخهای خود داستان خلقت و قصص انبیا را مطابق تورات همراه با تأمّلات مأخوذ از آیات و روایات اسلامی آورده اند، از مجموع آثار ابن قتیبه و مقدسی و ابن ندیم و مسعودی و ابوریحان بیرونی اطلاعات قابل توجهی در باب تورات به دست می آوریم . به نظر می رسد که ابن قتیبه ترجمة عربی متن تورات را در اختیار داشته است زیرا در جای جای تأویل مختلف الحدیث با تعبیر «قرأت فی التوراة » عباراتی را از تورات نقل می کند (برای نمونه رجوع کنید به ص 130، 206، 262)، اما مهمتر از این کتاب ، المعارف اوست که در آن قطعات کوتاه و بلندی از ترجمة عربی تورات نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 9، 12ـ13، 17ـ 18). به نظر می رسد وی علاوه بر ترجمة عربی تورات مجموع اقوال وهب بن منبّه را نیز در اختیار داشته است ، زیرا در پاره ای موارد بخشی از تورات را می آورد و سپس برای اینکه اختلاف آن را با روایت وهب بن منبّه نشان دهد، سخن او را نیز نقل می کند (برای نمونه رجوع کنید بههمان ، ص 14، 17، 19، 21، 23). مقدسی نیز از جمله مورخانی است که اطلاعات گسترده ای از تورات داشته و گذشته از اینکه در جای جای کتاب خود، البدء و التاریخ ، به تورات استناد می کند (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 145ـ146، 153، ج 2، ص 143ـ144)، گاه اطلاعات دقیقی را در باب نسخه های تورات و اختلاف آنها با هم یادآور می شود ( رجوع کنید به همان ، ج 5، ص 28، 30). مهمتر از این ، استنادی است که وی برای اثبات اینکه نام حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم در تورات آمده ، به متن عبری آن می کند و متن مستند خود را به خط و زبان عبری می آورد، سپس آن را به خط عربی تبدیل و به زبان عربی ترجمه می کند ( رجوع کنید به ج 5، ص 30ـ32). وی با زبان عبری آشنا بوده و با متن عبری تورات سر و کار داشته است . ابن ندیم هم اطلاعات قابل توجهی از تورات داشته است . یک جا در الفهرست (ص 14) از تفسیری از سِفْر اول تورات نوشتة تئودوروس (تیادورس ) مطلبی را نقل می کند، در جایی دیگر (ص 24) به نسخه ای قدیمی که ظاهراً از کتابخانة مأمون به دست آورده بوده اشاره دارد که مشتمل بر نام و شمارة صحف و کتابهای آسمانی و مبلّغان آنها بوده است . نویسندة آن نسخه ، احمدبن سلام ، که آن را برای هارون الرشید ترجمه کرده بود (نیز رجوع کنید به ادنگ ، ص 19ـ 20)، بنا بر نقل ابن ندیم (همانجا) گفته که صدر آن کتاب شامل شماری از کتابهای آسمانی از جمله تورات بوده که وی آن را کلمه به کلمه به عربی ترجمه کرده است . همچنین ابن ندیم (ص 25) اطلاعاتی را راجع به تورات و نام کتابهای آن و نویسندگان آنها از قول یک دانشمند یهودی نقل می کند. وی (همانجا) همچنین از سعدیابن یوسف فیّومی و عبری دانی او و تفسیر و شرحهایی که بر قسمتهای مختلف تورات نوشته یاد کرده است .
مسعودی نیز از مورخانی است که اطلاعات گسترده ای از تورات دارد و در داستان آفرینش و ابراهیم و بنی اسرائیل به آن استناد می کند (برای نمونه رجوع کنید بهمروج ، ج 1، ص 31، 36ـ 38، 41ـ42). از استنادات وی پیداست که چند نسخة ترجمة عربی تورات را در دست داشته است (برای نمونه رجوع کنید بههمان ، ج 1، ص 57 ـ 58). مسعودی ( مروج ، ج 1، ص 68ـ 69؛
همو، التنبیه ، ص 112، 213) همچنین در باب نسخه ها و ترجمه های مختلف تورات آگاهیهای ارزنده ای عرضه می کند. وی در التنبیه (ص 112ـ113) یادآور می شود با عده ای از یهودیان دانشمند آشنا بوده است که تورات را از زبان عبری به زبان عربی ترجمه کرده بودند، همچنین اشاره می کند که توراتی را که از زبان عبری به یونانی ترجمه شده بود چند تن به عربی ترجمه کرده اند از جمله حنین بن اسحاق که به نظر او این نسخه اصح نسخ تورات است . نکتة دیگری که مسعودی ( التنبیه ، ص 79) یادآور شده این است که یهودیان عراق تورات را به گویشی از زبان سریانی ، معروف به تارگومیم ، شرح و تفسیر می کرده اند. جوادعلی (1964، ص 28ـ29) برخی تعارضات منقولات مسعودی را با متن موجود تورات یادآور شده است .
ابوریحان بیرونی نیز اطلاعات گسترده ای از متن تورات داشته است . وی زبان عبری می دانسته و در الا´ثارالباقیة (ص 15) فقراتی از تورات عبری را به خط عربی نقل و به آن استشهاد کرده و در موارد زیادی نیز به تورات استناد کرده است (برای نمونه رجوع کنید به همان ، ص 15ـ16، 20). وی همچنین اطلاعاتِ راجع به نسخه های مختلف تورات را عرضه ( رجوع کنید به ص 20ـ21) و گاه شماری یهودیان را بر اساس تورات بررسی می کند (همان ، ص 52 ـ59).
یاقوت حموی از دیگر دانشمندانی است که اطلاعات وسیعی از تورات داشته و در معجم البلدان ذیل نام مکانهایی چون جودی ، الالاهه ، حضرموت ، الخلیل ، ساعیر و طور به تورات استشهاد، و مطالبی را از آن نقل کرده است . در بین علمای شیعه هم ابن طاووس از جمله کسانی است که بنا به گفتة خودش در سعدالسعود (ص 105) نسخه ای عتیق از تورات را که به عربی تفسیر شده بوده در اختیار داشته است . وی در این کتاب مطالبی از تورات را در باب قصص انبیا نقل می کند ( رجوع کنید بهص 105ـ116). همچنین مجلسی هم به نوشتة یکی از شاگردانش در بحارالانوار (ج 107، ص 172ـ173) از ترجمة عربی تورات و برخی فقرات تورات به زبان عبری استفاده کرده است ، که به نظر می رسد موضوع آن قصص انبیا و بشارات است .
متکلمان مسلمان نیز با تورات آشنایی داشته اند و در مباحث مختلف کلامی از جمله نسخ و اثبات نبوت پیامبر اسلام و مسئلة تحریف تورات ، در مباحثات و احتجاجاتشان با علمای اهل کتاب ، به تورات استناد کرده اند. علی بن سهل طبری که کتاب الدین و الدولة را در اثبات نبوت پیامبر اسلام نوشته است ، در جای جای آن به اسفار و فصول مختلف تورات استناد کرده است (برای نمونه رجوع کنید بهص 66ـ 68، 74). به نظر می رسد که طبری ترجمه های مختلفی از تورات در دست داشته است زیرا هم به ترجمة مرقسِ ترجمان استناد می کند (ص 67) و هم به تورات سبعینی که هفتادودو تن از احبار یهود آن را تفسیر کرده اند (همانجا). وی همچنین در مواردی به تفسیر و توجیه واژه ها و امثال تورات (ص 71) و نیز به مقایسة تورات و قرآن می پردازد (ص 45). ابن حزم نیز اطلاعات بسیار وسیعی راجع به تورات داشته است . اطلاعات او در بارة فرق یهود و نصارا حاکی از بررسیهای شخصی و نیز تماس وی با پیروان این ادیان در اندلس است . ابن حزم فصل گسترده ای را در باب تعارضات موجود در تورات را در کتاب الفِصَل فی الملل و الاهواء و النحل آورده و فصل به فصل تورات را بدقت بررسی کرده است ( رجوع کنید بهج 1، ص 201ـ329). وی در زمینة اطلاعات تاریخی و جغرافیایی و زندگی انبیا و تاریخ بنی اسرائیل در تورات به خرده گیری پرداخته و فقرات معتنابهی از تورات را نقل و نقد کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 203، 208، 213، 230، 242). آثار متکلمانی چون عامری ، ابوحاتم رازی ، باقلاّ نی و جعفری هاشمی به ترتیب نویسندگان الاعلام بمناقب الاسلام ، و اعلام النبوة ، و التمهید ، و تخجیلُ مَنْ حرّف التوراة و الانجیل نشان از آشنایی عمیق آنان با تورات دارد.
در سده های بعد تا عصر حاضر نیز دانشمندان مسلمان ، در مباحث کلامی و تاریخی ، به تورات توجه داشته و در نقد آن یا در استناد به آن از ترجمة عربی آن استفاده کرده اند. در این زمینه می توان به آثاری نظیر الانتصارات الاسلامیة نوشتة نجم الدین بغدادیِ طوفی (متوفی 716)، الجواب الصحیح لمن بدّل دین المسیح از ابن تیمیّه ، اغاثة اللَّهْفان من مصاید الشیطان از ابن قیِّم جوزیّه ، سیف المؤمنین فی قتال المشرکین از علی قلی جدیدالاسلام ، الجواب الفسیح لما لفَّقَه عبدالمسیح از آلوسی بغدادی ، اظهار الحق از رحمة اللّه خلیل الرحمن هندی و الهدی الی دین المصطفی نوشتة محمدجواد بلاغی اشاره کرد.
منابع :
(22) علاوه برقرآن ؛
(23) ابن ابی زینب ، کتاب الغیبة ، چاپ علی اکبر غفاری ، تهران ?( 1397 ) ؛
(24) ابن بابویه (علی بن حسین )، الامامة و التبصرة من الحیرة ، قم 1363 ش ؛
(25) ابن بابویه (محمدبن علی )، الامالی ، قم 1417؛
(26) همو، التوحید ، چاپ هاشم حسینی طهرانی ، قم 1387؛
(27) همو، علل الشرایع ، نجف 1386/1966، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(28) ابن حزم ، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل ، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره ، بیروت 1405/1985؛
(29) ابن حنبل ، مسندالامام احمدبن حنبل ، بیروت : دارصادر، ( بی تا. ) ؛
(30) ابن خلدون ؛
(31) ابن سعد؛
(32) ابن شبه نمیری ، کتاب تاریخ المدینة المنورة : اخبار المدینة النبویة ، چاپ فهیم محمد شلتوت ، ( جدّه ) 1399/1979، چاپ افست قم 1368 ش ؛
(33) ابن طاووس ، سعدالسعود للنفوس ، قم 1380 ش ؛
(34) ابن قتیبه ، تأویل مختلف الحدیث ، چاپ اسماعیل اسعردی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
همو،
(35) المعارف ، چاپ ثروت عکاشه ، قاهره 1960؛
(36) ابن کثیر، البدایة و النهایة ، چاپ علی شیری ، بیروت 1408؛
(37) ابن منظور؛
(38) ابن ندیم ؛
(39) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود ، چاپ سعید محمد لحام ، بیروت 1410/1990؛
(40) ابوریحان بیرونی ؛
(41) محمدبن اسماعیل بخاری جعفی ، صحیح البخاری ، استانبول 1401/1981؛
(42) احمدبن محمد برقی ، کتاب المحاسن ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، قم ?( 1331 ش ) ؛
(43) حسین بن مسعود بغوی ، شرح السّنّة ، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت 1412/1992؛
(44) محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری ، المستدرک علی الصحیحین ، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی ، بیروت 1406؛
(45) عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی ، سنن الدارمی ، استانبول 1401/1981؛
(46) دلائل الامامة ، منسوب به محمدبن جریر طبری آملی ، قم : مؤسسه البعثه ، 1413؛
(47) عبدالعزیز دوری ، بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب ، بیروت 1983؛
(48) محمدبن احمد ذهبی ؛
(49) محمدحسین ذهبی ، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث ، دمشق 1405/1985؛
(50) حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سیدکیلانی ، تهران ?( 1332 ش ) ؛
(51) آمال محمد عبدالرحمان ربیع ، الاسرائیلیات فی تفسیر الطبری : دراسة فی اللغة و المصادر العبریة ، قاهره 1422/2001؛
(52) طباطبائی ؛
(53) طبرسی ؛
(54) علی بن سهل طبری ، کتاب الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم ، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره 1342/1923؛
(55) محمدبن جریر طبری ، جامع ؛
(56) جوادعلی ، «موارد تاریخ الطبری »، مجلة المجمع العلمی العراقی ، سال 1، ش 1 (ذیقعده 1369)؛
(57) همو، «موارد تاریخ المسعودی »، سومر ، ج 20، ش 1 و 2 (1964)؛
(58) علی بن جعفر، مسائل علی بن جعفر ، مشهد 1409؛
(59) کورکیس عوّاد، اقدم المخطوطات العربیة فی مکتبات العالم ، ( بغداد ) 1982؛
(60) محمدبن عمر فخررازی ، التفسیرالکبیر، او، مفاتیح الغیب ، بیروت 1421/2000؛
(61) محمدبن یعقوب فیروز آبادی ، ترتیب القاموس المحیط ، چاپ طاهر احمد زاوی ، بیروت 1399/1979؛
(62) م . ی . قسطر، «مطالعه ای در مورد حدیثی کهن : حدثواعن بنی اسرائیل و لاحرج »، ترجمة محمدکاظم رحمتی ، علوم حدیث ، سال 7، ش 1 (بهار 1381)؛
(63) کلینی ؛
(64) مالک بن انس ، المُوَطّأ ، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی ، بیروت 1406؛
(65) مجلسی ؛
(66) محمدبن محمد مرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهرالقاموس ، چاپ علی شیری ، بیروت 1414/1994؛
(67) مسعودی ، تنبیه ؛
(68) همو، مروج (بیروت )؛
(69) مطهربن طاهر مقدسی ، کتاب البدء و التاریخ ، چاپ کلمان هوار، پاریس 1899ـ1919، چاپ افست تهران 1962؛
(70) یاقوت حموی ؛
(71) Camilla Adang, Muslim writers on Judaism and the Hebrew Bible: from Ibn Rabban to Ibn Hazm , Leiden 1996;
(72) Richard Bell, The origin of Islam in its Christian environment , London 1968;
(73) EI 1 , s.v. "Tawra ¦t" (by J. Horovitz);
(74) EI 2 , s.v. "Tawra ¦t" (by Hava Lazarus-Yafeh);
(75) Georg Graf, Geschichte der christlichen arabischen Literatur , vol.1, Vatican City 1944;
(76) Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur ف a ¦n , Baroda 1938;
(77) Charles Cutler Torrey, The Jewish foundation of Islam , New York 1967.
/ اسماعیل باغستانی /
