کتابی به فارسی دربارة تعلیمات اخلاقی اسماعیلیة نزاری . این کتاب که در قرن نهم و دهم تألیف شده ، مشتمل است بر موعظه های علی شاه معروف به مستنصر بالله دوم (متوفی 885)، سی ودومین امامِ شاخة قاسم شاهی اسماعیلیان نزاری (دفتری ، 1992، ص 456). نسخه های فارسی پندیات جوانمردی هنوز در مجموعه های نسخه های خطی اسماعیلیان نزاری قاسم شاهی ، که تنها بازماندگان اسماعیلیان نزاری هستند، در بدخشانِ تاجیکستان (درشُغنان و روشن و دیگر نواحی آنجا)، بدخشانِ افغانستان ، و مناطق مجاور از جمله هونزا و دیگر نواحی شمال پاکستان و نیز در کاشغر در ترکستان چین نگهداری می شود. «خوجه * »های نزاری شبه قارة هند نیز تحریرات سِندی (به خط خوجکی ) و گُجراتی این کتاب را حفظ کرده اند (پوناوالا، ص 268).

مطالب و مفاهیم پندیات جوانمردی بوضوح از اوضاع واحوالی حکایت می کند که در اثنای دو قرن بعد از حملة مغول و سقوط دولت اسماعیلیة نزاری (در 654) برای نزاریان تار و مار شده در ایران و مناطق مجاور پیش آمده بود. در این دوران ، نزاریان ، که بدون تشکیلات باقی مانده بودند و به امامان خود نیز دسترسی نداشتند، برای حفظ جان و موقعیت بحرانی خود، سخت تقیه می کردند. در چنین اوضاعی کیش نزاریه * در ایران و آسیای مرکزی و افغانستان تدریجاً با تعالیم و مفاهیم صوفیه درآمیخت ، و در جنبه های ظاهری نیز ایشان شیوة زندگی صوفیان را پیش گرفتند. امامان نزاریه اغلب در اختفا و در زِیِّ پیران صوفیه می زیستند و پیروانشان ، که عنوان مرید به خود نهاده بودند، عمدتاً تابع رهبری عمال و رؤسای محلی خویش بودند. از زمان مستنصر بالله دوم که در حدود 868 بر مسند امامت نشست ، امامان قاسم شاهی به طور قطع در اَنجِدان (بین محلات و اراک ) مستقر شدند و دورة انجدان در کیش نزاری بعد از دورة الموت را آغاز کردند که دورة تجدید حیات دعوت و فعالیتهای ادبی نزاریان ایران است . این تجدید حیات بزودی باعث اشاعة نهضت نزاریه (قاسم شاهی ) و تثبیت اقتدار مرکزی امامان این شاخه بر جماعتهای مختلف نزاری ، بخصوص در ایران و افغانستان و آسیای مرکزی و هند، گردید. اما امامان و پیروانشان هنوز مجبور به تقیه و استفاده از خرقة تصوف برای پنهان داشتن هویت واقعی خود بودند. به طور مثال ، نام صوفیانة امام مستنصر بالله دوم «شاه قلندر» بود و بقعة وی هنوز به این اسم در انجدان پای برجاست .

از آغاز دورة انجدان در نیمة قرن نهم ، امامان نزاری برای تجدید سازمان و گسترش دعوت نزاریه و برای آنکه سلطة خود را بر جماعتهای نزاری مناطق مختلف مستولی سازند، به منابع مالی کافی و داعیان وفاداری که به عنوان پیشوایان محلی پیروان دعوت نزاریه را هدایت کنند، نیاز مبرم داشتند. این داعیان می بایست بخصوص بر اطاعت از امام وقت و پرداخت منظم وجوه دینی به وی تأکید می کردند. تمام این نکات مکرراً در پندیات جوانمردی ذکر شده و منعکس کنندة خطابه ها و دستورهای مستنصربالله دوم است . در این خطابه ها نصایحی خطاب به «مؤمنان واقعی » و آنان که طالب حصول به مقام جوانمردی هستند مندرج است . در پندیات جوانمردی به نزاریان با اصطلاحات صوفیه ، مانند «اهل حق » و «اهل حقیقت » خطاب و از خود امام با عناوین «پیر» و «مرشد» یاد شده است . در واقع ، نصایح امام نمایانگر اندیشه های صوفیانه است و با تقسیم بندی سه گانة صوفیه : «شریعت ـ طریقت ـ حقیقت » آغاز می شود، و سپس امام نزاری حقیقت را به عنوان باطن شریعت که مؤمنان از راه پیمودن طریقت معنوی بدان خواهند رسید، مطرح می سازد، اما بلافاصله بیان می شود که حقیقت ، در اصل ، شناختن امام حاضر است . پندیات جوانمردی پیوسته وظیفة مؤمنان را در شناخت و اطاعت از امام حاضر گوشزد می کند و با تأکید مشابهی از وظیفة مؤمنان برای پرداخت دیون مذهبی ، بویژه عشریه (ده یک )، سخن می راند (دفتری ، 1992، ص 468ـ 469، 481ـ483).

از قرار معلوم ، پندیات جوانمردی را یک نزاری گمنام در دورة امامت پسر و جانشین مستنصر بالله دوم ، عبدالسلام شاه ، گردآوری و به فارسی نوشته است . خوجه های نزاری در هند،

که تحریرات سندی و گُجراتی پندیات جوانمردی را حفظ کرده اند، معتقدند که این کتاب بعداً برای راهنمایی آنها

به هندوستان فرستاده شده بوده است . در واقع ، از اوایل

قرن دهم ، امامان شخص جدیدی را به عنوان پیر یا داعی

برای نزاریان هند تعیین نکردند و به عوض ، همین کتاب پندیات را فرستادند که در نیمة دوم قرن دهم به سند و سپس به دیگر نواحی شبه قارة هند رسید. در آن زمان ، امامان نزاری قاسم شاهی سخت می کوشیدند که اقتدار خود را بر جوامع نزاری هند و آسیای مرکزی برقرار سازند. در چنین شرایطی پندیات جوانمردی جای بیست و ششمین پیر را در فهرست سنتی پیران نزاریة هند گرفت .

به نظر می رسد که پندیات جوانمردی بعدها، برای جماعتهای نزاری سایر مناطق ، بخصوص بدخشان ، نیز فرستاده شده باشد تا بیعت آنها را با امامان شاخة قاسم شاهی نزاریه مؤکد گرداند (دفتری ،1992، همانجاها).

منابع : علی بن محمد مستنصربالله ثانی ، پندیات جوانمردی : از موعظات امام شاه مستنصر بالله دوم ، چاپ و. ایوانف ، لیدن 1953؛

Andrei E. Berthels and M. Baqoev, Alphabetic catalogue of manuscripts found by 1959-1963 expedition in Gorno- Badakhshan autonomous region , Moscow 1967, 36-37; F. Daftary, The Isma ¦ Ü i ¦ l i ¦ s, their history and doctrines , Cambridge 1992; idem, A short history of the Ismailis , Edinburgh 1998, 172-173, 181-182; W. Ivanow, Ismaili literature: a bibliographical survey, Tehran 1963, 139-140; A. Nanji, The Niza ¦ r i ¦ Isma ¦ Ü i ¦ l i ¦ stradition in the Indo-Pakistan subcontinent, Delmar, N. Y. 1978, 27, 65, 80-81, 85-86, 89; Ismail K. Poonawala, Biobibliography of Isma ¦ Ü i ¦ l i ¦ literature, Malibu, Calif. 1977.

/ فرهاد دفتری /