کتابی در علم کلام به عربی از خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی 672). این کتاب از کتابهای مهمی است که در تبیین عقاید امامیه نگاشته شده و به گفتة برخی ، اولین آنها به حساب می آید (مدرس رضوی ، ص 423). به عقیدة آقابزرگ طهرانی (ج 3، ص 353)، خواجه نصیر در ابتدای این اثر، آن را تحریرالعقاید نامیده ، اما بعدها این کتاب به اسامی دیگری همچون تجریدالاعتقاد ، تجریدالعقائد ، و تجرید الکلام اشتهار یافته است (فکرت ، ص 104؛ منزوی و دانش پژوه ، ج 3، ص 315؛ برای نقد نظر آقابزرگ طهرانی رجوع کنید بهعلامه حلّی ، مقدمة حسن زاده آملی ، ص 17ـ 18). بعضی احتمال داده اند که خواجه عنوان تجریدالاعتقاد را تحت تأثیر کتاب التجرید قاضی عبدالجبار معتزلی برگزیده است (مقدس اردبیلی ، مقدمة عابدی ، ص 19). کسانی نیز معتقدند که این کتاب از خود خواجه نصیر نیست (برای نمونه رجوع کنید به تفتازانی ، ج 5، ص 267؛ قس سبزواری ، ج 1، ص 174). این کتاب دارای شش «مقصد» (بخش ) است که بترتیب عبارت اند از: امور عامه ، جواهر و اعراض ، اثبات صانع و صفات او، نبوت ، امامت ، معاد.

خواجه نصیر این کتاب را برخوردار از بهترین اسلوب و مشتمل بر دیدگاهها و اعتقاداتی که با برهان برای وی اثبات گردیده ، معرفی کرده است (علامه حلّی ، مقدمة حسن زاده آملی ، ص 20)؛ به این ترتیب ، برخلاف برخی کتابهای او که صرفاً تبیین نظریات عده ای از بزرگان است ــ همچون حل مشکلات الاشارات در شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا و دفاع از آن در مقابل انتقادات فخرالدین رازی و کتاب مَصارع المُصارع در دفاع از دیدگاههای ابن سینا در مقابل اشکالات شهرستانی ــ این کتاب حاوی آرای خاص وی است . بعضی معتقدند که خواجه بعد از نقد کتاب المحصَّل فخررازی ، تجرید را تألیف کرد تا افراد برای تحصیل حق به جای المحصل به آن رجوع کنند (علامه حلّی ، مقدمة حسن زاده آملی ، ص 4)، زیرا خواجه نصیر در مقدمة تلخیص المحصل گفته است که همتهای عالی برای تحصیل حق از طریق تحقیق رویگردان شده و دیگر کتابی قابل اعتماد و مشتمل بر اصول متقن اندیشه وجود ندارد و اینکه کسانی می پندارند کتاب المحصل فخررازی این خلا را پر کرده ، چنین نیست و آن کتاب مشحون از اندیشه های باطل و لذا غیرقابل اعتماد است (نصیرالدین طوسی ، 1359 ش ، ص 1ـ2). از آنجا که خواجه بعد از مواجهه با آرای فخررازی در بحث امامت دریافت که اشکالات وی را در یک اثر فلسفی نمی توان پاسخ داد، به تدوین تجریدالاعتقاد همت گماشت .

تجریدالاعتقاد به جهت رویکرد خاص آن به فلسفه و کلام ، نقطة عطفی در تاریخ کلام محسوب می شود. خواجه نصیر در این کتاب میان فلسفة مشائی و کلام شیعی تلفیقی به وجود آورده که سبب نزدیکی هرچه بیشتر فلسفه و کلام در میان متفکران شیعه شده است ( رجوع کنید بهمطهری ، ج 2، ص 68؛ احمدی ، ص 224؛ داوری ، ص 119). پس از خواجه کسانی مانند قاضی عضدالدین ایجی (متوفی 756) در کتاب المواقف و تفتازانی (متوفی 792) در کتاب المقاصد در این جهت از او پیروی کرده اند. برخی مباحث این کتاب به گونه ای است که مبنا بودن آن را برای جریانات فکری مهمی همچون حکمت متعالیه موجه می سازد (مثلاً رجوع کنید به نصیرالدین طوسی ، 1407، ص 22ـ73). آنچه خواجه در تجریدالاعتقاد آورده است مطابق با اعتقادات شیعی امامی است ؛ اگرچه وی در بعضی کتابهای خود همچون تلخیص المحصل (ص 421) برخی اعتقادات امامیه ، از جمله بداء، را به نوعی انکار کرده است و از این جهت بزرگانی چون صدرالدین شیرازی (ص 378) و علامه مجلسی (ج 4، ص 123) از او انتقاد کرده اند.

میزان اهتمام خواجه به بحث امامت با تمایلات شیعی در عناوینی چون اثبات امامت حضرت علی علیه السلام و بیان مطاعن خلفای نخستین و عدم صلاحیت ایشان برای خلافت رسول خدا و ادلة قطعی افضل بودن امام علی علیه السلام و نص بر امامت ائمة اثناعشر علیهم السلام و حکم محاربان آنها (نصیرالدین طوسی ، 1407، ص 367ـ 398) به حدی است که عده ای از اندیشمندان غیرشیعه در نقد این بخش از مباحث او سخت بر خواجه تاخته و جانب انصاف را چندان نگه نداشته اند ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 346). به این ترتیب ، این سخن که تجرید خواجه متأثر از اصول اعتقادی فرقه هایی غیر از شیعة امامی است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «طوسی ، نصیرالدین . 2»)، معتبر نیست . همچنین در افکار فلسفی نباید خواجه را تابع محض ابن سینا دانست ، زیرا آرای او در کتاب تجرید در موارد متعددی با آرای ابن سینا سازگار نیست ، از جمله آنکه وی مکان را بُعد می داند نه سطح (نصیرالدین طوسی ، 1407، ص 152)، به حدوث عالم اجسام معتقد است نه قدم آن (همان ، ص 170)، ادلة اثبات وجود عقل مفارق را ناکافی و قابل ایراد می داند (همان ، ص 176) و معتقد است که مادة المواد، جسم مطلق است نه هیولا، و برهان اثبات هیولا قابل نقد است (همان ، ص 150). همچنین خواجه در مباحث توبه و وجوب اسقاط عقاب به واسطة آن نیز با بسیاری از متکلمان معتزلی مخالفت کرده است (همان ، ص 422ـ424).

ویژگی دیگر این کتاب اختصار فوق العادة آن است . خواجه نصیر در بسیاری از کتابهای خود، از جمله قواعد العقائد و اوصاف الاشراف و حتی شرح الاشارات و اساس الاقتباس ، بنا را بر اختصار گذاشته بوده ، ولی این خصوصیت در تجرید به حدی است که شمس الدین محمود اصفهانی آن را از «اَلغاز» (چیستانها) به حساب آورده است (قوشچی ، ص 3؛ حاجی خلیفه ، همانجا). در این کتاب ، برخلاف دیگر کتابهای کلامی پیش از آن ، مبحث معاد بعد از مبحث نبوت آمده است . پیش از خواجه بحث معاد ــ به سبب ارتباط بحث وعد و وعید و ثواب و عقاب با صفات حق تعالی و بویژه بحث عدل خداوند ــ قبل از نبوت و امامت طرح می گردید، اما در تجرید مباحث نبوت و امامت ارتباط نزدیکی با مباحث عدل الاهی پیدا نکرده و توجه خواجه در آنها برخلاف پیشینیانش ، بیشتر معطوف به لطف الاهی است (نصیرالدین طوسی ، 1407، ص 348، 362). به هر حال ، این ابتکار خواجه در تنظیم مباحث کلامی امامیه در ساختار کتابهای کلامیِ بعد از او تأثیر فراوان نهاد. خواجه مدتها بعد از تدوین مباحث کلامی در تجرید مباحث منطق را نیز به اختصار تدوین کرد که به تجریدالمنطق شهرت یافت و بزرگانی چون علامه حلّی (متوفی 726) آن را شرح کرده اند.

تجریدالاعتقاد از ارزشمندترین و محکمترین و در عین حال مختصرترین متون کلامی شیعی به شمار می آید و به سبب همین ویژگیها از زمان تألیف شهرت یافته و دانشمندان فرقه های مختلف اسلامی شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر آن نگاشته اند (کنتوری ، ص 97). قضاوتهای شارحان در بارة این کتاب نشان می دهد که خواجه در اقدام خود کاملاً موفق بوده است (برای نمونه رجوع کنید به قوشچی ، ص 2). ظاهراً اولین شرح تجرید را معروفترین شاگرد خواجه ، علامه حلّی ، تدوین کرد، این شرح ، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد نام دارد و برخی معتقدند که اگر علامه آن را نمی نوشت ، شاید مقصود دقیق خواجه از مباحث این اثر هیچگاه روشن نمی شد (آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 353؛ علامه حلّی ، مقدمه حسن زاده آملی ، ص 3). آقابزرگ طهرانی (ج 3، ص 352ـ354، ج 6، ص 64ـ70) و حاجی خلیفه (ج 1، ستون 346ـ351) و دیگران (مثلاً رجوع کنید به انوار، ج 7، ص 357، ج 8 ، ص 360ـ361، ج 9، ص 308، ج 10، ص 290ـ291، 297ـ 298؛ فاضل ، ج 2، ص 571، 618ـ619، ج 3، ص 767، 774، 807 ـ 808، 815، 864 ـ 866، 872، 895؛ نسخه های خطی ، ج 5، ص 3، 22، 37، 211، 213، 299، 594 ـ 595؛ منزوی و دانش پژوه ، ج 4، ص 175ـ 185) شمار زیادی از شروح و تعلیقات و حواشی تجرید را معرفی کرده اند. در برخی از این شروح و حواشی به بررسی نقادانة نظریات خواجه پرداخته شده است . از جملة معروفترین و قدیمترین شروح این اثر عبارت اند از: تعرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد ، اثر شیخ شمس الدین محمد اسفراینی بیهقی (متوفی 746)؛ تسدید یا تشیید القواعد فی شرح تجرید العقاید ، معروف به شرح قدیم ، اثر شمس الدین محمودبن عبدالرحمان بن احمد عامی اصفهانی (این شرح در مقایسه با شرح فاضل قوشچی ، «قدیم » نامیده شده ، نه به سبب قدیمترین بودن آن ، همچنانکه خود شارح در ابتدا به شرح علامه حلّی و اسفراینی بیهقی اشاره کرده است )؛ شرح فاضل قوشچی (متوفی 879) که به شرح جدید شهرت یافته است . از جمله شروح متأخر، شرح ملاعبدالرزاق بن علی بن حسین لاهیجی متخلص به فیاض (متوفی 1051) است که به لحاظ دقت و تفصیل و تطبیق آرا، دارای ویژگیهایی است . شرح قدیم و شرح جدید تجرید دارای حواشی و تعلیقات مهمی است ، از جمله : حاشیة محقق جرجانی (متوفی 816) بر شرح قدیم ، به نام حاشیة تجرید (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 347)؛ حاشیة قدیم و حاشیة جدید و حاشیة أجدّ ، هر سه از جلال الدین محمد دوانی (متوفی 908؛ فاضل ، ج 2، ص 571؛ نسخه های خطی ، ج 5، ص 594) و دو حاشیه از صدرالدین محمد دشتکی شیرازی (متوفی 948؛ حسینی ، ج 3، ص 238ـ239). مجموع سه حاشیة دوانی و دو حاشیة صدرالدین ــ که ایرادات و اعتراضات این دو تن نسبت به حواشی یکدیگر بر شرح جدید است ــ به طبقات الجلالیة و الصدریة معروف شده است . جالب توجه است که پس از مرگ صدرالدین ، فرزند او میرغیاث الدین منصور حسینی دشتکی (متوفی 949) به جای پدر، جواب آخرین اشکالات دوانی را در حاشیة دیگری بر شرح تجرید تدوین کرد ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 350). این حاشیه ها که بر شرح جدید نوشته شده اند، اهمیت بسیاری دارند و موردتوجه اندیشمندان مختلف شیعه و سنّی قرار گرفته و سبب مناقشات کلامی و حتی فلسفی فراوانی گردیده اند. همچنین نقدها و شروح فراوانی بر آنها نوشته شده است ( رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی ، ج 6، ص 64ـ71).

تجریدالاعتقاد برای اولین بار همراه با شرح علامه حلّی در 1311 چاپ شد (ون دایک ، ص 197) از این کتاب چاپهای مختلفی موجود است که از میان چاپهای منقح آن می توان به تصحیح محمدجواد حسینی جلالی که در 1407 در قم منتشر شد اشاره کرد. از میان چاپهای مختلف کشف المراد نیز می توان چاپ حسن حسن زاده آملی را که در همان سال در قم ، به چاپ رسید ذکر نمود. این کتاب به قلم ابوالحسن شعرانی به فارسی ترجمه و شرح شده است .

منابع :

(1) آقابزرگ طهرانی ؛

(2) احمد احمدی ، «اجمالی از سیر فلسفة اسلامی بعد از ابن رشد»، در فلسفه در ایران : مجموعه مقالات فلسفی ، تهران : حکمت ، ?( 1358 ش ) ؛

(3) عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانة ملی ، تهران 1343ـ 1358 ش ؛

(4) مسعودبن عمر تفتازانی ، شرح المقاصد ، چاپ عبدالرحمان عمیره ، قاهره 1409/1989، چاپ افست قم 1370ـ1371 ش ؛

(5) حاجی خلیفه ؛

(6) احمد حسینی ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی مدّظلّه العالی ، قم 1354ـ1374 ش ؛

(7) رضا داوری ، «پیدایش و بسط علم کلام »، در فلسفه در ایران : مجموعه مقالات فلسفی ؛

(8) هادی بن مهدی سبزواری ، اسرارالحکم ، چاپ ح . م . فرزاد، تهران 1361 ش ؛

(9) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، شرح اصول الکافی ، چاپ سنگی تهران 1391؛

(10) حسن بن یوسف علامه حلّی ، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد ، چاپ حسن حسن زاده آملی ، قم 1407؛

(11) محمود فاضل ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة دانشکدة الهیات و معارف اسلامی مشهد ، تهران 1355ـ1361 ش ؛

(12) محمد آصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1369 ش ؛

(13) علی بن محمد قوشچی ، شرح تجریدالعقائد ، چاپ سنگی تهران 1285؛

(14) اعجاز حسین بن محمدقلی کنتوری ، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار ، قم 1409؛

(15) مجلسی ؛

(16) محمدتقی مدرس رضوی ، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی ، تهران 1354 ش ؛

(17) مرتضی مطهری ، آشنائی با علوم اسلامی ، ج 2، تهران 1369 ش ؛

(18) احمدبن محمد مقدس اردبیلی ، الحاشیة علی الهیات الشرح الجدید للتجرید ، چاپ احمد عابدی ، قم 1375 ش ؛

(19) علینقی منزوی و محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابخانة مدرسة عالی سپهسالار ، ج 3، تهران 1340 ش ، ج 4، تهران 1346 ش ؛

(20) نسخه های خطی : نشریة کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 5، زیرنظر محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1346 ش ؛

(21) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، تجریدالاعتقاد ، ضمن کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد ، تألیف علامه حلّی ، چاپ حسن حسن زاده آملی ، قم 1407؛

(22) همو، تلخیص المحصّل ، چاپ عبداللّه نورانی ، تهران 1359 ش ؛

(23) ادوارد ون دایک ، کتاب اکتفاء القنوع بماهو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی ، مصر 1313/1896، چاپ افست قم 1409؛

(24) EI 2 , " A l - T ¤u ¦s ¦â, Nas ¦â¤r A l-D ¦ân. 2: As theologian and philosopher" (by H. Daiber).

/ رضا محمدزاده /