مرکب پیامبر اسلام در سفر شبانة آن حضرت از مسجد الحرام به مسجدالاقصی (= دورترین مسجد) که در سورة اسراء (آیه : 1)، به آن اشاره شده است . مفسّران مسجدالاقصی را در بیت المقدس می دانند (رجوع کنید به زمخشری ، ج 2، ص 648؛ طباطبائی ، ج 13، ص 31). روایات زیادی که دربارة این سفر شبانه نقل شده و نیز عبارت «الّذی بارَکنا حولَه » (= مکانی که پیرامون آن را برکت دادیم )، این قول را تأیید می کند. در چند آیة دیگر نیز شبیه این عبارت آمده که بر بیت المقدس تطبیق داده شده است (رجوع کنید به برکت * ؛ مسجدالاقصی * ). بنابر آیة یاد شده ، حضرت محمد صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ، در یک شب ، از مسجدالحرام به مسجدالاقصی برده شد تا آیات خدا به او ارائه شود. جزئیات این سفر و عروج به آسمان در گزارشهایی که از آن حضرت نقل شده بتفصیل آمده است (رجوع کنید به معراج * ). روایات مربوط به «اسراء» را، که همة مسلمانان در وقوع آن اتفاق نظر دارند، بیش از سی صحابی پیامبر و شماری از راویان شیعی از امامان خود نقل کرده اند(رجوع کنید به سیوطی ، الخصائص ، ج 1، ص 152ـ179؛ مجلسی ، ج 18، ص 282). در بیشتر این روایات ، براق را مرکب پیامبر معرفی و اوصاف آن را نیز بیان کرده اند. به دلیل ناهماهنگی در برخی از اوصاف ، نمی توان تصویر روشنی از این مرکب ارائه کرد. بنابراین روایات ، براق از چهارپایان بهشت و بسیار تندرو است و در هر گام به اندازة میدان دید خود پیش می رود. در صعود از بلندیها دودستش کوتاهتر از دوپایش می شود و در موقع فرود، عکس آن روی می دهد تا سوار همواره در حالت افقی بماند. در بیشتر روایات آمده که براق جثّه ای کشیده و بزرگتر از درازگوش و کوچکتر از استر دارد، یال آن پرمو و رنگ پوستش سفید است و در میان حیوانات بهترین رنگ را دارد. این مرکب را اسب نیز خوانده اند (قرطبی ، ج 10، ص 205، 207؛ دمیری ، ج 1، ص 165؛ طبری ، ج 8، ص 3ـ13؛ سیوطی ، الخصائص ، ج 1، ص 152؛ مجلسی ، ج 18، ص 291ـ410). از بعضی روایات نیز برمی آید که براق صورتی چون صورت انسان داشته و مانند انسان آنچه را می شنیده می فهمیده است (قرطبی ، ج 10، ص 207؛ مجلسی ، ج 9، ص 291، ج 18، ص 316؛ حلبی ، ج 1، ص 370؛ ظاهراً ابن بلخی (ص 126) با توجه به همین روایات ، مجسمه های سر ستونهای تخت جمشید را، با چهرة انسانی و تن و دمی مانند گاو، بُراق نامیده است ). دوبال کوچک بر روی رانهای براق و همچنین خصوصیاتی از گوشها، چشمها، دُم ، سُم ، رکاب و لگام آن ذکر شده است (طبری ، همانجا؛ ابن کثیر، ج 2، ص 95؛ سیوطی ، الخصائص ، همانجا؛ مجلسی ، ج 9، ص 291). محدثان و شارحان این روایات را بدون تأویل و توجیه نقل کرده اند، هرچند از نظر سند، بر پاره ای از آنها ایراداتی وارد است . براق را، علاوه بر سفر شبانة پیامبر، مرکب پیامبران دیگر نیز، خصوصاً حضرت ابراهیم علیه السلام در ماجرای انتقال هاجر و اسماعیل از فلسطین به مکه (و بنابر بعضی روایات ، در همة سفرهای او به مکه ) معرفی کرده اند (دمیری ، ج 1، ص 165ـ166؛ طبری ، ج 8، ص 5؛ سیوطی ، الخصائص ، ج 1، ص 167؛ مجلسی ، ج 12، ص 97؛ حلبی ، ج 1، ص 370) عجّاج ، شاعر عهد اموی ، نیز در یکی از رجزهای خود به براق لگام شدة ابراهیم اشاره کرده است (ص 295). همچنین براساس چندین روایت از پیامبراکرم ، براق در روز قیامت مرکب آن حضرت خواهد بود (دمیری ، همانجا؛ مجلسی ، ج 7، ص 230ـ237).

در بیشتر روایات مربوط به سفر شبانة ، حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم براق را مرکب آن حضرت از مکه تا بیت المقدس و برعکس و صعود به آسمان را از طریق «معراج » (نردبان ؛ تعبیر «سُلَم » نیز در روایات دیده می شود) یا بر بال جبرئیل دانسته اند. در این روایات که غالباً از خود پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم نقل شده ، آمده است که آن حضرت در بیت المَقْدِس از براق فرود آمد، افسار آن را به حلقه ای که پیامبران افسار مرکب خود را بدان می بستند بست ؛ آنگاه داخل مسجد شد و، پس از گزاردن نماز، گردش آسمانی را به مصاحبت جبرئیل آغاز کرد (قرطبی ، ج 10، ص 205ـ206؛ سیوطی ، الخصائص ، ج 1، ص 152، 158، 167؛ حلبی ، ج 1، ص 371ـ 375). بنابر متون تاریخی و روایی و تفسیری (طبری ، ج 8، ص 13) درمیان صحابه و راویان احادیثِ معراج ، فقط حُذیفه فرود آمدن پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم را در بیت المقدس انکار کرده ؛ و ابن کثیر از انکار او، با وجود روایات فراوان ، تعجب نموده است (ج 2، ص 99). براق را جبرئیل (و بنابر برخی روایات ، با مشارکت دو فرشتة دیگر) در شب اسراء برای حضرت محمد صلّی اللّه علیه وآله وسلّم آورد و مرکب پس از شناختن راکب خود (یا بعداز حصول اطمینان به آنکه در قیامت نیز مرکب پیامبر خواهد بود) سرکشی وانهاد و رام شد (همان ، ج 2، ص 95؛ قرطبی ، ج 10، ص 207؛ سیوطی ، الخصائص ، ج 1، ص 179؛ مجلسی ، ج 18، ص 291ـ410؛ حلبی ، ج 1، ص 369).

بیشتر لغت شناسان نام براق را ـ که هم به صورت مذکر و هم به صورت مؤنث به کار رفته است ـ از ریشة «بَرَق » دانسته اند که به لحاظ سرعتِ فزون از حد یا سفیدی و درخشش فوق العادة رنگ بر این حیوان نهاده شده است (ابن منظور، ذیل «برق »؛ دمیری ، ج 1، ص 165؛ ابن اثیر، ج 1، ص 120؛ حلبی ، ص 368). شاهدی بر کاربرد این کلمه در ادب عرب پیش از اسلام در دست نیست و، به ظن قوی ، نخستین بار از زبان حضرت محمد صصلّی اللّه علیه وآله وسلّم نیده شده و از آن پس در ادبیات عرب و فارسی کاربرد وسیعی یافته است . نظریة بلوشه ، مبنی بر اشتقاق این کلمه از کلمة «بارَگ » (به معنای اسب در فارسی میانه ) پذیرفته نشده است ( د.اسلام ، ذیل واژه ) و نشانه های معرب بودن نیز در آن وجود ندارد (برای نشانه های کلمه غیر عربی رجوع کنید به سیوطی ، المزهر ، ج 1، ص 270).

براق در ادب فارسی ، چه در معنای اصلی چه در معانی استعاری (اسب ، مرکب تندرو، مرکبی برای سفرهای روحانی )، استعمال شایع دارد و ترکیبات کنایی براق جم ، براق سلیمان (هردو به معنای باد)، براق چهارمْ فلک (آفتاب ) و براق برقْ تاز (اسب جَلد دونده ) نیز از آن ساخته شده است (دهخدا، ذیل «براق »). همچنین تصاویری تخیّلی (برمبنای ظواهر روایات و احیاناً با افزودن جنبه های اساطیری ) از براق ، خصوصاً به صورت نگاره (مینیاتور)، در متنهای ادبی و تاریخی برجای مانده است که کهنترین آن را در نسخه ای خطی از جامع التواریخ متعلق به سال 714 (موجود در کتابخانة دانشگاه ادینبرو) می دانند ( د.اسلام و بریتانیکا ، ذیل واژه ).

گرایش به توجیه عرفانی واژة «براق » ـ همچنانکه دربارة معراج ـ و تفسیر آن به عنوان تمثیلی از مفاهیم غیرمادی ، در نوشته های فلسفی و عرفانی دیده می شود (رجوع کنید به ابن سینا، ص 103ـ104)؛ هرچند ناقلان و شارحان احادیث (و حتی برخی از حکما) این روش را نپذیرفته اند.

منابع :

(1) علاوه بر قرآن ؛

(2) ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث والاثر ، چاپ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی ، قاهره 1383ـ1385/ 1963ـ1965؛

(3) ابن بلخی ، فارس نامه ، چاپ گی لسترنج و رینولد آلن نیکلسون ، لندن 1921، چاپ افست تهران 1363 ش ؛

(4) ابن سینا، معراج نامة ابوعلی سینا ، چاپ نجیب مایل هروی ، مشهد 1364 ش ؛

(5) ابن کثیر، السیرة النبویة ، چاپ مصطفی عبدالواحد، بیروت ( بی تا. ) ؛

(6) ابن منظور، لسان العرب ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1300 ) ؛

(7) علی بن ابراهیم حلبی ، السیرة الحلبیّه ، بیروت ( بی تا. ) ؛

(8) محمدبن موسی دمیری ، حیاة الحیوان الکبری ، چاپ افست قم 1364 ش ؛

(9) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمد معین ، تهران 1325ـ1361 ش ؛

(10) محمودبن عمر زمخشری ، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل ، بیروت ( بی تا. ) ؛

(11) عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی ، الخصائص الکبری ، بیروت ( بی تا. ) ؛

(12) همو، المزهر فی علوم اللغة وانواعها ، چاپ محمد چادمولی ، علی محمد بجاوی ، و محمد ابوالفضل ابراهیم ، ( قاهره بی تا. ) ؛

(13) محمدحسین طباطبائی ، المیزان فی تفسیر القرآن ، بیروت 1390ـ1394/1971ـ1974؛

(14) محمدبن جریر طبری ، جامع البیان فی تفسیرالقرآن ، بیروت ( بی تا. ) ؛

(15) عبدالله بن روبه عجاج ، دیوان العجاج ، روایة عبدالملک بن قریب اصمعی و شرحُهُ، چاپ عزة حسن ، بیروت ( 1971 ) ؛

(16) محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، قاهره 1387، چاپ افست تهران 1364 ش ؛

(17) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛

(18) EI , s.v. "al-Bura ¦ k ¤ ", (by R. Paret);

(19) The New Encyclopaedia Britanica, Micropaedia, Chicago 1985, s.v. "Bura ¦ q al-Bura ¦ k".

/ حسن طارمی /