■ بیان الادیان
از کتابهای قدیمیِ فارسی دربارة ادیان و مذاهب ، نوشتة ابوالمعالی محمدبن عبیدالله عالم قرن پنجم . به سبب شهرتِ این کتاب ، مؤلفِ آن را با عنوان صاحب بیان الادیان یاد کرده اند (فخررازی ، ص 153). از زندگانی ابوالمعالی اطلاعات چندانی در دست نیست . او از تبار علویان و از نسل حسین اصغر، پسر امام زین العابدین علیه السلام ، است (ابوالمعالی ، چاپ اقبال ، مقدمه ، ص ج ؛ قس متن ، ص 1
که در ذکر نسبنامه تصحیف رخ داده است ). عبیدالله اَعرَج و جعفرالحجة ، از سادات مشهور قرن دوم ، از اجداد ابوالمعالی بودند و احتمالاً در زمان خلافت متوکل (232ـ247) حسین ، پسر جعفرالحجة ، به بلخ رفته و در آنجا ساکن شده است (همان ، ص ج ـ ه ؛ کیاء گیلانی ، ص 142). فرزندان جعفر در آن شهر از فرمانروایان و نقبا بودند و شاید ابوالمعالی نیز امارت یا نقابت داشته است (ابوالمعالی ، مقدمة اقبال ، ص ه ـ و). جدِّ اول ابوالمعالی در بلخ ، و پدرش در هرات اقامت داشته (همان ، ص و) و اشاراتی در بیان الادیان (چاپ دانش پژوه ، ص 42، 72) بر حضور خود وی در غزنه وجود دارد. مشکل بتوان مشخص کرد که محل سکنای وی بلخ ، هرات یا غزنه بوده است . احتمالاً او در زمان حکومت ابراهیم بن مسعود غزنوی (451ـ492) می زیسته است .
ابوالمعالی فقیه بود و از قاضی ابوالفتح عبدالرحیم بن عبدالله صیرفی (متوفی 454) حدیث نقل کرده است (همان ، ص 51). در مذهب او اختلاف نظر هست ؛ مادلونگ (ص 40، پانویس 1)، به سبب سکونت وی در منطقة حنفی مذهب ، او را حنفی دانسته است . با وجود این که ابوالمعالی از هر گونه اظهار صریح دربارة مذهب خود پرهیز کرده ، احتمالاً شیعه بوده است ، زیرا در ذکر «حدیث افتراق * » به روایت مفصلی ، مشتمل بر حدیث غدیر و حدیث ثقلین ، پرداخته و گویا بر این دو حدیث تأکید خاصی داشته است (چاپ دانش پژوه ، ص 51ـ54)؛ آرای فرقه ها را به اختصار، اما عقاید شیعه و امامیة اثناعشری را بتفصیل بیان کرده است ؛ و تاریخ تألیف کتاب را 230 سال پس از تاریخ ولادت امام زمان عجل الله تعالی فرجه (یعنی سال 255) تعیین کرده است . گذشته از اینها، آقابزرگ طهرانی (ج 3، ص 176) بیان الادیان را در شمار آثار شیعی معرفی می کند.
با توجه به اینکه ابوالمعالی تاریخ تألیف کتاب را دوبار ذکر کرده است (ص 75، نیز ص 93: «چهارصدوهشتادوپنج ») احتمالاً تاریخ 525 مذکور در نسخة خطی هند متعلق به وحید قریشی ، تصحیح فتح الله مجتبائی ، مربوط به تاریخ کتابت نسخه است نه کتاب بیان الادیان (تفضلی ، ص 339، پانویس 8؛ نیز رجوع کنید به ایرانیکا ، ذیل «ابوالمعالی محمد»). این کتاب با نثر ادیبانه و سلیس خود، از لحاظ ادبی نیز دارای اهمیت بسیار است .
غالباً در کتابهای ملل و نحل دو روش مشاهده می شود: یکی طرح آرای مختلف و گاه مخالف و سپس ردّ آن ؛ دیگری گزارشی مختصر از آرای گوناگون . بیان الادیان در دستة دوم می گنجد. ابوالمعالی ، به تصریح خودش (چاپ دانش پژوه ، ص 20)، در نقل مطالب به منابع مورد استفادة خود اشاره کرده است که روش محققانة او را نشان می دهد (برای اسامی این منابع رجوع کنید به همان ، ص 186). بیان الادیان در تقسیم بندی فرقه ها و ادیان با ترجمة السواد الاعظم و نیز مفاتیح العلوم ، که دو کتاب دیگر دربارة ملل و نحل به زبان فارسی در قرن چهارم اند، مشابهتهایی دارد. این کتاب به پنج باب تقسیم شده که موضوعات آنها عبارت است از: اقرار به وجود صانع ، مذاهب پیش از اسلام ، حدیث افتراق ، مذاهب و فرقه های اسلامی ، و بیان حکایات مدعیان نبوت . در باب اول ، اعتقاداتِ عربها، پارسیان ، فلاسفه و جز آنها دربارة خداوند و اقرار به وجود صانع به اختصار بیان شده است . ابوالمعالی در باب دوم ، عقاید مختلفِ پیش از پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم را که در قرآن به آنها اشاره شده ، توضیح داده است . او، به اغراق ، برخی از اشخاص پیش از زمان پیامبر اکرم را مسلمان دانسته است . وی بنی غسّان و بنی تَغلِب را از ترسایان و بنی تمیم و بنی عَبْس را از مُغان می داند (همان ، ص 34). همچنین ، عقاید فلاسفه را در کنار دیگر ادیان و مذاهب ذکر، و دربارة اصول اخلاقی ایشان بحث می کند. بعلاوه ، عقاید وآداب و سنن مغان ، زردشت ، مزدک ، مانی ، ثنویان ، صابئین ، سوفسطائیان و هندوان را به اختصار گزارش می کند. او هندوان را در علم طب و نجوم و حساب سرآمد می شمارد و، جالب توجه است که مذهب قرامطه و خرم دینان را جزو مذاهب پیش از اسلام ذکر می کند (همان ، ص 38ـ49). در باب سوم نیز، حدیث افتراق را به همراه ترجمة فارسی آن می آورد (همان ، ص 51 ـ55).
ابوالمعالی در باب چهارم ، فرقه ها را به هشت فرقة عمده تقسیم می کند: اهل سنت و جماعت ، معتزله ، شیعه ، خوارج ، مجبّره ، مشبهه ، صوفیه و مرجئه (همان ، ص 55 ـ56). وی ـ برخلاف روش عبدالقاهر بغدادی (متوفی 429) در الفرق بین الفرق (ص 11) که میان مذاهب فقهی و فرقه های کلامی تمایز قائل شده است ـ مذاهب فقهی اهل سنت را به عنوان فرقه ذکر می کند و اشاعره را نیز جزو این مذاهب می داند، و در معرفی آنها به همین قناعت می کند که ایشان پیرو ابوالحسن اشعری اند (چاپ دانش پژوه ، ص 62) اما در مورد معتزله شیوه ای دیگر در پیش می گیرد و به طرح اهمّ عقاید آنان می پردازد (همان ، ص 62ـ64). احتمالاً تا آن زمان در این ناحیه اصول و مبانی نظری اشاعره به قدر کافی قوت و اقتدار نداشته است . او در معرفی شیعه می نویسد که ایشان در عبادت با مذهب شافعی ، و در اصول با مذهب معتزله برابرند. در میان فرقه های پنجگانة شیعه ، به امامیة اثناعشری بیشتر نظر دارد و آن را بزرگترین گروه شیعی باقی مانده در عراق و خراسان می داند (ص 64ـ75). در میان فرقه های شیعه ، ابوالمعالی به شفیعیه اشاره می کند (چاپ دانش پژوه ، ص 69) که احتمالاً صورت تصحیف شدة سبعیه (قائلین به هفت امام یعنی اسماعیلیه ) است ، و دو فرقة ناصریه (پیروان ناصرخسرو، متوفی 481) و صبّاحیه (پیروان حسن صباح ، متوفی 518) را جزو آن ذکر می کند (همان ، ص 73). ابوالمعالی از معاصران ناصرخسرو بوده و بیان الادیان نزدیکترین منبع از نظر زمانی در معرفی عقاید ناصرخسرو است . با توجه به مخالفت آشکار مؤلف در گزارش عقاید ناصرخسرو و از آنجا که خاندان وی مقیم بلخ بوده اند، احتمالاً خود او یا کسانش در اخراج ناصرخسرو از آن شهر دخالت داشته اند. (چاپ اقبال ، ص 39؛ مقدمة اقبال ، ص ط ـ ی ). وی فرقه های صوفیه را جزو فرقه های کلامی ذکر کرده و آنان را به دو فرقة نوریه و حلولیه تقسیم کرده است . او گروهی از صوفیه را اهل ریاضت ، برخی را اهل ملامت و گروهی دیگر را در سماع و حیرت دانسته ، و بعضی را همچون ابوسعید ابوالخیر و حسین بن منصور حلاّ ج شوقی و کاهل پیشه خوانده است (همان ، ص 87ـ 88).
در باب پنجم ، حکایات و نوادر مدعیان نبوت ذکرشده و مؤلف علم به این موضوع را، برای جداساختن حدمعجزه از خوارق عادات و شعبده ، واجب می داند. در این میان ، به بیان حکمت نبوت و هدایت انسانها می پردازد ومعجزه را موکِّد دعوت پیامبران برمی شمارد (همان ، ص 91ـ94) و از جملة افراد مدعی نبوت به شرح حال مُسَیلَمه ، طُلَیحة بن خُوَیلد، سَجاح بنت سُوَید، مختار ثَقَفی ، بَیان بن سَمْعان و بابک خرم دین می پردازد (همان ، ص 94ـ133).
بیان الادیان بارها چاپ شده است . در چاپهای اولیه (به تصحیح شفر در 1883 میلادی و عباس اقبال در 1312 ش ) آخرین باب این کتاب موجود نبود، اما در چاپهای بعدی (به تصحیح هاشم رضی در 1342ش ؛ محمد دبیرسیاقی در 1376 ش و محمدتقی دانش پژوه در 1376 ش ) به صورت کامل و همراه با نکاتی در شرح آن منتشر شد. هانری ماسه ، بخشی از این کتاب را به زبان فرانسوی ، و یحیی بن خشاب متن کامل آن را به عربی برگردانده است .
منابع : محمدبن عبیدالله ابوالمعالی ، کتاب بیان الادیان ، چاپ عباس اقبال ، تهران ] تاریخ مقدمه 1312 ش [ ؛ همان ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1376 ش ؛ عبدالقاهربن طاهر بغدادی ، الفرق بین الفرق ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ] بی تا. [ ؛ محمدبن عمر فخررازی ، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیة ، چاپ مهدی رجائی ، قم 1409؛ احمدبن محمدکیاء گیلانی ، سراج الانساب ، چاپ مهدی رجائی ، قم 1409؛ ویلفرد مادلونگ ، مکتبها و فرقه های اسلامی در سده های میانه ، ترجمه جواد قاسمی ، مشهد 1375 ش ؛
Encyclopaedia Iranica, s.v. "Abu'l- ma ـ a ¦l ¦âMoh ¤ammad" (by J. van Ess); Ahmad Taffazzoli, "Some Middle-Persian quotations in classical Arabic and Persian texts", in Mإmorial Jean de Menasce, ed., Ph. Gignoun and A. Tafazzoli, Tehran 1977.
/ لیلا هوشنگی /
