(یا باب اللّه ) ، عنوان و صفتی برای حضرت رسول و ائمة اثنا عشر صلوات اللّه علیهم اجمعین در برخی از احادیث . کلمات «صراط » و «سبب » و «طریق » و «سبیل » نیز که همه تعبیراتی دیگر از «باب اللّه » اند، برای ائمه به کار رفته است . در روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است که «إنَّ رسولَ اللّهِ صلّی اللّه علیه وآله وسلّم بابُاللّهِ الذی لایؤْتی الاّ منه و سبیلُه الذی من سلکه وصل الی اللّه » (صفار قمی ، ص 199). از حضرت علی علیه السلام نیز چند روایت به «باب » و «باب اللّه » و «باب الجنّة » تعبیر شده است : «انّ علیاً بابٌ فتحه اللّه فَمنْ دخله کان مؤمناً» (کلینی ، ج 1، ص 437) و «إِنّ علیاً بابٌ من ابواب الهدی فمن دخل من باب علیٍکان مؤمناً»، «إنَّ علیاً بابٌ من ابواب الجنّة فمن دخل بابَه کان مؤمناً» (همان ، ج 2، ص 388ـ389).

در حدیثی معروف که به روایات مختلف در کتب احادیث اهل سنت و شیعه در حدّ تواتر نقل شده است ، پیامبر صلّی اللّه علیه وآله و سلم خود را شهر علم («مدینة العلم » و نیز «مدینة الحکمة »، «مدینة الفقه »، «مدینة الجنة »، «دارالعلم »، «خزانة العلم »، «دارالحکمة ») و علی علیه السلام را «باب » آن خوانده است (برای اطلاعات بیشتر دربارة این حدیث رجوع کنید به امینی ، ج 6، ص 61ـ81؛ و نیز شوشتری ، ج 5، ص 468ـ515؛ مجلسی ، ج 40، ص 200ـ207). در حدیثی دیگر که کراجکی نقل کرده است ، حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ، علی علیه السلام را «باب خدا و باب خود» نامیده است (مجلسی ، ج 26، ص 263).

اهل بیت اطهار و ائمة اثنا عشر علیهم السلام در برخی از روایات «ابواب اللّه » خوانده شده اند از آنکه واسطة میان خدا و خلق اند. همچنانکه گاه از آنان به «طریق » و «سبیل » و «سبب » و «صراط » تعبیر شده است . امام علی بن الحسین علیه السلام می فرماید: «نحن ابواب اللّه و نحن الصراط المستقیم ونحن عَیْبة علمه » (همان ، ج 24، ص 12). ودر خطبة 154 نهج البلاغة آمده است که : «نحن الشعار و الاصحاب و الخَزَنةُ و الابواب و لاتؤتی البیوت الاّ من ابوابها». و جملة اخیر اشاره ای است به آیة شریفة «لَیْسَ البِرُّ بِاَنْ تَأتُوا الْبُیوتَ منْ ظُهُورِها وَلکِنَّ البِرَّ مَنِ اتَّقی و أْتُوا الْبیوتَ مِنْ اَبْوابِها» (بقره : 189). عدّه ای از مفسران نیز مقصود از «ابواب » را در این آیه ائمه دانسته اند که طریق و باب راه یافتن به مدینة علم پیامبرند (طبرسی ؛ فیض کاشانی ، ذیل آیه ). در روایتی دیگر (مجلسی ، ج 24، ص 100) آمده است که از حضرت رضا علیه السلام معنای «ماء» را در آیة «اِنْ اَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأتیکُم بِماءٍ مَعینٍ» (ملک : 30) پرسیدند و او در پاسخ فرمود: «ماؤکم ابوابکم أی الائمة و الائمة أبواب اللّه ». در این تفسیر «ماء» در معنای مجازی به کار رفته است ، یعنی آب وسیلة حیات است و اگر آبها بخشکند راه حیات بسته است . ائمه به منزلة آبی هستند که حیات معنوی مردم به ایشان وابسته است و در حقیقت ابواب وصول به حیات معنوی و واقعی اند و اگر در جهان امام و حجتی نباشد باب حیات معنوی مسدود است و کسی «ماء مَعین » یا آب گوارای زندگی معنوی را به انسانها نخواهد داد. البته بنابر روایاتی که از امامان شیعه نقل شده ، در دوران غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه باب فیض مسدود نیست و امام فقط از انظار غایب است . بنابراین ، «انسداد باب علم » که عده ای از دانشمندان در غیبت امام ، و به طور کلّی در صورت عدم دسترسی به امام ، مطرح کرده اند مناسبتی با مسألة «باب اللّه » ندارد (برای توضیح بیشتر رجوع کنید به انسداد * باب علم ).

باب حِطّه . عنوانی است که در بعضی از روایات سنّی و شیعی برای حضرت علی و امامان شیعه علیهم السلام به کار رفته است . این عنوان از آیة 58 سورة بقره (و اذقُلْنَا ادْخُلوا هذه القریةَ فکُلُوا مِنها حَیثُ شِئْتُم رَغَداً وادْخلوا البابَ سُجَّداً و قُولوا حِطَّةٌ نَغفرلَکُم خطایاکم ) گرفته شده است . بر طبق این آیه ، خدا به بنی اسرائیل فرموده است که سجده کنان داخل «باب » قریه شوند و «حطّه » بر زبان آورند تا خدا از خطاهای آنان در گذرد. در تفسیر این آیه سخنان بسیاری گفته اند و اغلب نوشته اند که مقصود از قریه ، بیت المقدس است که یکی از درهای آن «باب حطّه » نام داشته است (رجوع کنید به مجمع التفاسیر ؛ طبرسی ؛ فخررازی ؛ سیوطی ، ذیل آیه ). ابوذر غفاری ، ابو سعید خدری و ابن عبّاس از پیامبر روایت کرده اند که اهل بیت من در میان این امت مانند «باب حطّه » برای بنی اسرائیل هستند، خداوند از راه ایشان گناهان را می بخشاید (إنّما مَثَلُ اهل بیتی فیکُم ... مثلُ باب حطّةٍ، من دخله نَجا و مَنْ لم یَدْخله هلک ). بنابر روایتی که صدوق نقل کرده ، حضرت علی علیه السلام به نقل از پیامبرصلی الله علیه و آله خود را «باب حطّه » نامیده است ، چنانکه اهل بیت پیامبر را باب حطّة امّت اسلام خوانده است و می فرماید: باب حطّة امت اسلام از باب حطّة بنی اسرائیل افضل است ، زیرا آن از چوب بود و ما امامان ناطق و صادق و مؤمنیم . حضرت باقر علیه السلام نیز خود و اهل بیت را باب حطّة مسلمانان می خواند «نحن باب حطّتکم » و مقصود از «سُجَّداً» در آیة 58 سورة بقره آن است که در برابر ائمه علیهم السّلام با خضوع و خشوع رفتار شود (نجفی مرعشی ، ج 9، ص 270ـ280؛ سیوطی ، ج 1، ص 71؛ مجلسی ، ج 23، ص 119ـ120، 122ـ123، 125؛ حُوَیزی ، ج 1، ص 82ـ83).

ابواب ائمه علیهم السلام . مولفان کتب تراجم و مناقب ائمة شیعه علیهم السّلام ، از جمله ابن شهرآشوب (ج 4، ص 77، 176، 211، 280، 325، 368، 380، 402، 423) و ابن صباغ (ص 229، 241، 262، 274، 281) افرادی را به عنوان باب (یا بوّاب ) هر یک از ائمه ، معرفی کرده اند، مانند سلمان (باب حضرت علی علیه السلام )، سفینه (باب امام حسین علیه السّلام )، ابو خالد کابلی و یحیی بن امّ الطویل (باب امام سجّاد علیه السلام ). هر چند در بیانات خود ائمه و در کتب رجال از این افراد با عنوان «باب » تعبیر نشده است ، قرائنی نشان می دهد که آنان با ائمه ارتباط خاص داشته اند، و علاوه بر بهره وری از علوم و معارف ائمه ، در برخی امور وکیل و مباشر کارهای ایشان و، در شرایط حسّاس سیاسی ، واسطة ائمه و پیروان آنان بوده اند. مفضّل * بن عمر، که بنابر روایات ، از علوم ائمه آگاهی داشته و مورد توجه خاص امام صادق علیه السلام بوده است ، به نمایندگی از آن حضرت به کارهای شیعیان رسیدگی می کرد و در منازعات مالی ایشان برای رفع اختلاف ، به وکالت از آن حضرت ، اموالی پرداخت می کرد. همچنین مباشر کارهای مالی امام کاظم علیه السلام بود و آن حضرت خود شخصاً پرداختهای مالی شیعیان را نمی پذیرفت . ابو خالد کابلی و یحیی بن ام الطویل از یاران نزدیک امام سجاد علیه السلام و سالها در خدمت آن حضرت بودند. جابر بن یزید جُعْفی از اصحاب سرّ اهل بیت و از نزدیکان امام باقرعلیه السلام بود. نُواب اربعة امام زمان علیه السلام در دورة غیبت صغری نیز «باب » خوانده شده اند. طبرسی از آنان به عنوان «الابواب المرضیون و السفراء الممدوحون » نام می برد (ص 477) و ابن اثیر دربارة حسین بن روح نوبختی * ، یکی از نواب اربعه ، می گوید که امامیه او را «باب » می نامیدند (ج 8، ص 290). عثمان بن سعید عُمَری و محمّد بن عثمان و حسین بن روح نوبختی گذشته از سفارت امام زمان علیه السلام به عنوان بابهای امام جواد و امام هادی و امام عسکری علیهم السلام نیز نام برده شده اند و در روایات بر وثاقت و علم و نزدیکی آنها به ائمه علیهم السلام تصریح شده است .

علاوه بر اینها، وجود کسانی که خود را بدروغ باب ائمّه علیهم السلام معرّفی می کرده اند و بدین سبب به تکذیب و نفرین ایشان گرفتار می شده اند، خود قرینه ای به تداول تعبیر «باب » در زمان ائمه علیهم السلام است . مثلاً کشی (ش 997ـ999،1048)، از علی بن حسکه و قاسم یقطینی و محمّد بن فرات و ابن بابا نام برده که ضمن نشر افکار انحرافی ، مدّعی بابیّت امام عسکری و امام رضا علیهماالسلام بوده اند ولی ائمه آنان را بشدت انتقاد کرده اند و شیعیان را از تماس با ایشان بر حذر داشته اند. همچنین حسین بن حمدان خصیبی * (متوفی 358) که به دلیل گرایشهای انحرافی و دفاع از غالیانی چون ابو الخطّاب و محمّد بن نُصیر، بیشتر اصحاب جرح و تعدیل شدیداً نکوهش کرده اند، در کتاب مهمّ خود الهدایة الکبری فی تاریخ الائمة ، کسانی را به عنوان «ابواب » نام می برد که «حاملان اسرار و علوم ائمة علیهم السلام » بوده اند و در عین حال برای هر امام وکلایی را نیز معرفی می کند که واسطة امام با شیعیان در کارهای مالی و غیر آن بوده اند.

از مجموع این اطّلاعات می توان دریافت که اگر چه تعبیر «باب » در برخی از کتب تراجم و مناقب و سِیَر ائمه علیهم السلام برای یاران نزدیک و خاص ایشان به کار رفته ، ولی در کلمات خود ائمه ، و بعداً در عبارات محدّثان و رجالیان ، از استعمال آن در جهت مثبت پرهیز می شده است ؛ همچنانکه نواب اربعه را نیز عموماً «سفرا» و «وکلاء» می خوانده اند و از نمایندگان امام کاظم علیه السلام به «قُوّام » تعبیر می کرده اند. در مقابل از کسانی چون نمیری و شلمغانی ، به عنوان مدّعیان «بابیّت » نام می برده اند. البتّه اصل وجود واسطه میان امام و شیعیان ، چه در زمینة بیان احکام و معارف دینی و چه در امور مالی ، هیچگاه انکار نشده است (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به شیعه * ، تشکیلات سیاسی ).

منابع :

(1) علاوه بر قرآن ؛

(2) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385 ـ 1386/1965ـ1966؛

(3) ابن شهر آشوب ، مناقب آل ابیطالب ، ج 4، چاپ هاشم رسول محلاتی ، قم ( 1379 ) ؛

(4) ابن صباغ ، الفصول المهمة فی معرفة احوال الائمة علیهم السلام ، بیروت 1408/1988؛

(5) محسن امین ، اعیان الشیعة ، بیروت 1403/1983، ذیل نامهای مذکور در مقاله ؛

(6) عبدالحسین امینی ، الغدیر فی الکتاب و السنة والادب ، ج 6، بیروت 1387/1967؛

(7) عبدعلی بن جمعه حُوَیزی ، کتاب تفسیر نورالثقلین ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، چاپ افست قم 1383ـ1385؛

(8) حسین بن حمدان خصیبی ، الهدایة الکبری فی تاریخ الائمة ، نسخة خطّی کتابخانه آیة الله مرعشی ، ش 2973؛

(9) ابوالقاسم خوئی ، معجم رجال الحدیث ، بیروت 1403/1983، ذیل نامهای مذکور در مقاله ، عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی ، الدرالمنثورفی التفسیر بالمأثور ، قم 1404؛

(10) نورالله بن شریف الدین شوشتری ، احقاق الحق وازهاق الباطل ، قم 1404؛

(11) محمدبن حسن صفارقمی ، بصائرالدرجات فی فضائل آل محمّد (ص ) ، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی ، قم 1404؛

(12) احمدبن علی طبرسی ، الاحتجاج ، چاپ محمد باقر موسوی خرسان ، بیروت 1401/1981؛

(13) فضل بن حسن طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، چاپ احمد عارف زین ، صیدا 1333ـ1356/1914ـ1937؛

(14) علی بن ابی طالب (ع )، امام اول ، نهج البلاغة ، چاپ صبحی صالح ، قاهره 1411/1991؛

(15) محمدبن عمر فخررازی ، التفسیرالکبیر ، قاهره ( بی تا. ) ؛

(16) محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی ، تفسیرالصافی ، ج 1، چاپ حسین اعلمی ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1399 ) ؛

(17) محمدبن عمرکشی ، اختیارمعرفة الرجال ، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد 1348 ش ؛

(18) محمدبن یعقوب کلینی ، الکافی ، چاپ علی اکبر غفاری ، بیروت 1401؛

(19) محمد باقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403؛

(20) مجمع التفاسیر (شامل : تنویر المقیاس من تفسیر ابن عباس ، انوار التنزیل بیضاوی ، تفسیر خازن ، تفسیر نسفی )، استانبول 1404/1984؛

(21) شهاب الدین نجفی مرعشی ، ملحقات احقاق الحق ، در نورالله بن شریف الدین شوشتری ، احقاق الحق وازهاق الباطل ، ج 7، قم 1404.

/عباس زریاب ، حسن طارمی /