سوره‌ ، هفتاد و دومین‌ سوره قرآن‌ مجید. این‌ سوره‌، بنا به‌ اجماع‌ قرآن‌شناسان‌ و مفسران‌، مكی‌ است‌ (ابن‌عطیه‌، ج‌ 16، ص‌ 130؛ فیروزآبادی‌، ج‌ 1، ص‌ 484؛ آلوسی‌، ج‌ 29، ص‌ 81) و در سال‌ دهم‌ بعثت‌، پس‌ از بازگشت‌ رسول‌ خدا از طائف‌، نازل‌ شده‌ است‌ (ابن‌هشام‌، ج‌ 2، ص‌ 63). بنا بر روایت‌ مشهور، چهلمین‌ سوره‌ در ترتیب‌ نزول‌ سُوَر قرآنی‌ است‌ كه‌ پس‌ از سوره اعراف‌ و پیش‌ از سوره یاسین‌ نازل‌ شده‌ است‌ (رامیار، ص‌ 690). دیگر روایات‌ اسلامی‌ مشتمل‌ بر ترتیب‌ نزول‌ نیز یكی‌ از ردیفهای‌ 36 تا 39 را به‌ سوره جنّ اختصاص‌ داده‌اند (همان‌، ص‌ 678) و این‌ خود گواه‌ دیگری‌ بر نزول‌ سوره جنّ در مرحله میانی‌ مكی‌ است‌؛ یعنی‌، هم‌ زمان‌ با اوج‌ تكذیب‌ و انكار و لجاجت‌ مشركان‌. در عین‌ حال‌، بیشتر مفسران‌ ماجرای‌ حضور گروهی‌ از جنّیان‌ و گوش‌ فرا دادن‌ آنان‌ را به‌ تلاوت‌ پیامبر اكرم‌ صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم‌ ــ كه‌ در سوره احقاف‌ (آیات‌ 29 تا 32) آمده‌ است‌ سبب‌ نزول‌ این‌ سوره‌ ذكر كرده‌اند (رجوع کنید به طبری‌، ج‌ 29، ص‌ 102؛ خازن‌، ج‌ 4، ص‌ 348ـ349؛ سیوطی‌، 1421، ج‌ 8، ص‌ 275ـ276؛ قاسمی‌، ج‌ 16، ص‌ 304ـ305).

سوره جنّ به‌ تناسب‌ پرداختن‌ به‌ عالم‌ جنّ و معرفی‌ آن‌، بیش‌ از مواضع‌ دیگر در قرآن‌ كریم‌، به‌ این‌ نام‌ شهرت‌ یافته‌ است‌ (فیروزآبادی‌، ج‌ 1، ص‌ 484). همچنین‌ با توجه‌ به‌ سرآغاز آن‌، «قُلْ اُوحِی» و «قُل‌ اُوحِی اِلَی» نامیده‌ شده‌ است‌ (بقاعی‌، ج‌ 8، ص‌180؛ سیوطی‌، 1363 ش‌، ج‌ 1، ص‌ 199؛ نیزرجوع کنید به ابن‌عاشور، ج‌ 29، ص‌ 216). برخی‌ مفسران‌ معاصر در باره وجه‌ تسمیه سوره‌ گفته‌اند كه‌ خداوند متعال‌ با انتخاب‌ نامهای‌ تفكر برانگیز برای‌ سُوَر قرآن‌ مجید (مانند جنّ، حدید، نور و ملائكه‌)، خواسته‌ است‌ مردم‌ را به‌ توجه‌ و تأمل‌ وادارد (طنطاوی‌بن‌ جوهری‌، ج‌ 12، جزء 24، ص‌ 275؛ مراغی‌، ج‌ 29، ص‌ 93).

سوره جنّ در ترتیب‌ تلاوت‌ بعد از سوره نوح‌ است‌. رابطه سوره جنّ با سوره زوج‌ آن‌، سوره نوح‌، رابطه تفصیل‌ و اجمال‌ است‌ (طنطاوی‌بن‌ جوهری‌، همانجا). خداوند در سوره جنّ، با مطرح‌ كردن‌ استماع‌ قرآن‌ از سوی‌ جنّیان‌ و تسلیم‌ شدن‌ و اظهار عجز آنان‌ و ایمان‌ آوردن‌ ایشان‌ به‌ قرآن‌، زمینه‌ای‌ را فراهم‌ می‌آورد تا به‌ نحوی‌ شایسته‌ شرافت‌ و كرامت‌ و برتری‌ خاتم‌ پیامبران‌ را بر دیگر انبیای‌ الاهی‌ تثبیت‌ و تأكید فرماید و در سوره نوح‌ به‌ دعوت‌ هزار ساله آن‌ پیامبر بزرگ‌ و عنادورزی‌ و اصرار قوم‌ وی‌ بر بت‌پرستی‌ و به‌ سیر نبوت‌ در طول‌ تاریخ‌ بشر از آغاز تا ختم‌ نبوت‌ اشاره‌ می‌كند تا كفار قریش‌ كه‌ همان‌ بتهای‌ قوم‌ نوح‌ را، عیناً یا با همان‌ نامها، می‌پرستیدند و در برابر دعوت‌ پیامبر خاتم‌ عناد می‌ورزیدند، بدانند كه‌ دعوت‌ خاتم‌ پیامبران‌ نه‌ فقط‌ عالَم‌ اِنس‌ بلكه‌ عالَم‌ جنّ را نیز دربرمی‌گیرد (رجوع کنید به ابوحَیان‌ غرناطی‌، ج‌ 2، قسم‌ 2، ص‌ 1164؛ بقاعی‌، ج‌ 8، ص‌ 180، 184؛ آلوسی‌، ج‌ 29، ص‌ 81؛ نیزرجوع کنید به طبرسی‌، ج‌ 10، ص‌ 550؛ سیوطی‌، 1408، ص‌ 146).

موضوع‌ اصلی‌ سوره جِنِّ، مانند سوره‌های‌ هم‌ گروه‌ آن‌ (كافرون‌، اخلاص‌، فَلَق‌ و ناس‌)، توحید و ربوبیت‌ انحصاری‌ خدا و عبودیت‌ خالصانه‌ و نفی‌ عبادت‌ غیر خداست‌ چنانكه‌ در سوره جنّ دست‌كم‌ آشكارا در دو موضع‌ (آیات‌ 2 و 20)، با عباراتی‌ مشابه‌، بر این‌ مطلب‌ تأكید شده‌ است‌.

سوره جنّ مشتمل‌ بر دو واحد موضوعی‌ (ركوع‌) است‌. قرطبی‌ (ج‌ 19، ص‌ 4) نزول‌ این‌ دو فصل‌ را در دو مرحله‌ و در دو مكان‌ متفاوت‌ دانسته‌، اما دروزه‌ (ج‌ 3، ص‌ 7) قائل‌ به‌ نزول‌ یكباره سوره‌ یا نزول‌ دو نیمه آن‌ یكی‌ پس‌ از دیگری‌ است‌. به‌ هر ترتیب‌، روند بیان‌ آیات‌ در این‌ سوره‌ نشان‌دهنده آن‌ است‌ كه‌ واحد دوم‌ (آیات‌ 20 تا 28) تفصیلی‌ برای‌ اجمال‌ واحد نخست‌ (آیات‌ 1 تا 19) است‌. با توجه‌ به‌ این‌ نكته‌، سوره جنّ از آغاز تا پایان‌، از راه‌ بازگو كردن‌ داستان‌ جنّ، در صدد بیان‌ عظمت‌ وحی‌ و تأكید بر مصونیت‌ همه‌ جانبه آن‌ است‌ كه‌ با محور موضوعی‌ سوره‌ نیز بی‌ارتباط‌ نیست‌. بر این‌ اساس‌، همخوانی‌ و هماهنگی‌ سوره جنّ با پنج‌ سوره بعد از آن‌ (مزّمّل‌، مدّثّر، قیامت‌، انسان‌، و مرسلات‌) نمایان‌ می‌شود (رجوع کنید به بقاعی‌، ج‌ 8، ص‌ 201).

سوره جنّ، به‌رغم‌ حجم‌ كم‌ آن‌، حاوی‌ حقایق‌ و مضامین‌ گسترده‌ای‌ است‌ كه‌ در شكل‌گیری‌ و انسجام‌ بخشیدنِ بینش‌ اسلامی‌ بر محور با توحید و نبوت‌ و معاد، نقش‌ اساسی‌ و بنیادین‌ دارد (رجوع کنید به قطب‌، ج‌ 8، ص‌ 314؛ نیزرجوع کنید به طباطبائی‌، ج‌ 20، ص‌ 38). در این‌ سوره‌ آمده‌ است‌ كه‌ جنّیان‌ به‌ محض‌ استماع‌ قرآن‌ به‌ دو صفت‌ بارز قرآن‌ («قرآناً عجباً» و «یهدی‌ الی‌ الرشد») پی‌بردند و تحت‌ تأثیر آن‌ قرار گرفتند و به‌ آن‌ ایمان‌ آوردند، اما وقتی‌ همین‌ قرآن‌ بر مشركان‌ عرضه‌ شد، علاوه‌ بر انكار و تكذیب‌، رسول‌ خدا را مجنون‌ و كاهن‌ و شاعر خواندند. همچنین‌، جنّیان‌ به‌ منظور تأكید بر ایمان‌ خالصانه خود، خدا را از داشتن‌ همسر و فرزند منزه‌ و مبرا دانستند، اما مشركان‌ عرب‌ به‌ سخنان‌ كفرآمیز ادامه‌ دادند و ملائكه‌ را دختران‌ خدا شمردند (قطب‌، ج‌ 8، ص‌320ـ321).

سوره جنّ ابتدا به‌ تصحیح‌ اوهام‌ و تصورات‌ مردمان‌ در باره جنّ می‌پردازد (همان‌، ج‌ 8، ص‌ 311) و برای‌ تحقق‌ بخشیدن‌ به‌ این‌ هدف‌، از بعثت‌ پیامبر اكرم‌ بر جنّ و اِنس‌ به‌ طور یكسان‌، و ایمان‌ آوردن‌ جنّیان‌ و تسلیم‌ شدن‌ آنان‌ در برابر اعجاز قرآن‌، مكلف‌ بودن‌ جنّ مانند اِنس‌، قادر بودن‌ جنّ به‌ فهم‌ زبان‌ و كلام‌ اِنس‌، و دعوت‌ جنّیان‌ مؤمن‌ از جنّیان‌ كافر، خبر می‌دهد (قاسمی‌، ج‌ 16، ص‌ 305؛ مراغی‌، ج‌ 29، ص‌ 95) و جنّیان‌ را، بر خلاف‌ تصور منكران‌، پذیرای‌ هدایت‌ و مستعد درك‌ و فهم‌ قرآن‌ وصف‌ می‌كند (قطب‌، ج‌ 8، ص‌ 312). سپس‌، در ادامه مطالب‌ (آیات‌ 14 تا 17) به‌ وجوه‌ اشتراك‌ جنّ و اِنس‌ اشاره‌ می‌كند و جنّیان‌ را به‌ دو گروه‌ صالح‌ و غیرصالح‌، مسلمان‌ و غیر مسلمان‌ تفكیك‌ می‌كند و فرجام‌ اعمال‌ هر یك‌ از این‌ دو گروه‌ را بیان‌ می‌نماید (همان‌، ج‌ 8، ص‌ 328ـ329؛ طباطبائی‌، ج‌ 20، ص‌ 45). آنگاه‌ به‌ تبیین‌ عادت‌ و شیوه الاهی‌ در آزمودن‌ مردم‌ در برابر نعمات‌ و متذكر ساختن‌ آنان‌ به‌ شكرگزاری‌ و عبودیت‌ خالصانه‌ در پیشگاه‌ خدا و نفی‌ هرگونه‌ نفع‌ و ضرر از سوی‌ غیرخدا، و نكوهش‌ و سرزنش‌ مشركان‌ به‌ دلیل‌ مغرور شدن‌ به‌ عِدّه‌ و عُدّه خویش‌ می‌پردازد (آیات‌ 16 تا 24) و در خاتمه‌، اختصاص‌ علم‌ غیب‌ به‌ خدا و تفویض‌ آن‌ مطابق‌ خواست‌ و مشیت‌ الاهی‌، و حفاظت‌ و حراست‌ از وحی‌ و احاطه گسترده خدا بر همه‌ چیز را، به‌ تفصیل‌ و با تأكید بر مضامین‌ پیشین‌، بیان‌ می‌كند (دروزه‌، ج‌ 3، ص‌ 16ـ19).

روایات‌ متعددی‌ در فضیلت‌ قرائت‌ سوره جنّ رسیده‌ است‌ (رجوع کنید به زمخشری‌، ج‌ 4، ص‌ 633؛ طبرسی‌، ج‌ 10، ص‌ 550؛ فیروزآبادی‌، ج‌ 1، ص‌ 485)؛ از جمله‌، برای‌ دفع‌ آفات‌ و مكر و شر جنّیان‌، بسیار خواندن‌ این‌ سوره‌ توصیه‌ شده‌ است‌ (فیض‌ كاشانی‌، ج‌ 5، ص‌ 239).

منابع‌: علاوه‌ بر قرآن‌؛ محمودبن‌ عبداللّه‌ آلوسی‌، روح‌ المعانی‌ ، بیروت‌: داراحیاء التراث‌ العربی‌، [ بی‌تا. ]؛ ابن‌عاشور (محمدطاهربن‌ محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر ، تونس‌ 1984؛ ابن‌عطیه‌، المحرر الوجیز فی‌ تفسیر الكتاب‌ العزیز، ج‌ 16، [ رباط‌ ] 1411/ 1991؛ ابن‌هشام‌، السیرة النبویة، چاپ‌ مصطفی‌ سقا، ابراهیم‌ ابیاری‌، و عبدالحفیظ‌ شلبی‌، بیروت‌: داراحیاءالتراث‌ العربی‌، [ بی‌تا. ]؛ محمدبن‌ یوسف‌ ابوحیان‌ غرناطی‌، تفسیر النّهر المادّ من‌ البحر المحیط‌ ، چاپ‌ بوران‌ ضنّاوی‌ و هدیان‌ ضنّاوی‌، بیروت‌ ] 1407/1987 [ ؛ ابراهیم‌بن‌ عمر بقاعی‌، نظم‌ الدرر فی‌ تناسب‌ الا´یات‌ و السور، چاپ‌ عبدالرزاق‌ غالب‌ المهدی‌، بیروت‌ 1424/2003؛ علی‌بن‌ محمد خازن‌، تفسیر الخازن‌، المسمی‌ لباب‌ التأویل‌ فی‌ معانی‌ التنزیل‌ ، چاپ‌ عبدالسلام‌ محمدعلی‌ شاهین‌، بیروت‌ 1425/ 2004؛ محمد عزه دروزه‌، التّفسیر الحدیث‌: ترتیب‌ السّور حسب‌ النزول‌ ، بیروت‌ 1421/2000؛ محمود رامیار، تاریخ‌ قرآن‌ ، تهران‌ 1369 ش‌؛ محمودبن‌ عمر زمخشری‌، الكشاف‌ عن‌ حقائق‌ غوامض‌التنزیل‌ و عیون‌ الاقاویل‌ فی‌ وجوه‌ التأویل‌ ، بیروت‌ 1366/1947؛ عبدالرحمان‌بن‌ ابی‌بكر سیوطی‌، الاتقان‌ فی‌ علوم‌ القرآن‌ ، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، [ قاهره‌ 1967 ]، چاپ‌ افست‌ قم‌ 1363 ش‌؛ همو، تناسق‌ الدرر فی‌ تناسب‌ السور، چاپ‌ عبداللّه‌ محمد درویش‌، بیروت‌ 1408/1987؛ همو، الدّر المنثور فی‌ التفسیر بالمأثور، چاپ‌ نجدت‌ نجیب‌، بیروت‌ 1421/ 2001؛ طباطبائی‌؛ طبرسی‌؛ طبری‌، جامع‌؛ طنطاوی‌بن‌ جوهری‌، الجواهر فی‌ تفسیرالقرآن‌ الكریم‌ ، بیروت‌: دارالفكر، [بی‌تا. ]؛ محمدبن‌ یعقوب‌ فیروزآبادی‌، بصائر ذوی‌ التمییز فی‌ لطائف‌ الكتاب‌ العزیز ، ج‌ 1، چاپ‌ محمدعلی‌ نجار، بیروت‌ [ بی‌تا. ]؛ محمدبن‌ شاه‌مرتضی‌ فیض‌ كاشانی‌، تفسیرالصافی‌، بیروت‌ 1402/ 1982؛ محمد جمال‌الدین‌ قاسمی‌، تفسیر القاسمی‌، المسمی‌ محاسن‌ التأویل‌، چاپ‌ محمد فؤاد عبدالباقی‌، بیروت‌ 1398/1978؛ محمدبن‌ احمد قرطبی‌، الجامع‌ لاحكام‌ القرآن‌، بیروت‌: دارالفكر، [ بی‌تا. ]؛ سیدقطب‌، فی‌ ظلال‌ القرآن‌ ، بیروت‌ 1386/ 1967؛ احمد مصطفی‌ مراغی‌، تفسیر المراغی‌ ، بیروت‌ [? 1365 ].

/ نرگس‌ پروازی‌ ایزدی‌ /