از کتب معتبر حدیثی امامیه در قرن سوم . این کتاب ، اثری کلامی ـ نقلی و بیشتر دربارة فضایل

ائمة شیعه علیهم السلام است . مؤلف آن ، ابوجعفر محمدبن حسن بن فروخ ، معروف به صفار قمی (متوفی 290) از اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام بوده و با ایشان مکاتباتی

داشته است ؛ علمای بزرگ شیعه او را توثیق کرده ، عظیم القدر شمرده و در روایت قلیل السقط دانسته اند (نجاشی ، ص 354؛ طوسی ، ص 143ـ144؛ علامه حلّی ، ص 260ـ261؛ مجلسی ، ج 1، ص 7).

بصائرالدرجات از کتابهای معتبر و مورداعتماد شیعه است ، و علمای بزرگی چون شیخ کلینی از آن روایت کرده و مجلسی در بحارالانوار (ج 1، ص 27) و حرّ عاملی در وسائل الشیعه (ج 20، ص 39)، ضمن توثیق این کتاب ، آن را در زمرة مصادر و مدارک خود آورده اند. راوی بصائرالدرجات ، محمدبن یحیی العطار از محدّثان و مشایخ امامیه در قم بوده است . این تنها کتاب صفار قمی است که از طریق محمدبن حسن بن ولید روایت نشده است (نجاشی ، طوسی ، همانجاها). بصائر الدرجات مشتمل بر ده جزء و در مجموع دارای 881 ، 1 حدیث است و با احادیثی در باب علم ، از جمله فریضه بودن طلب علم ، ثواب عالم و متعلّم و برتری عالمان آغاز می شود و با نقل احادیث در باب آل محمد صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ، و علم و فضیلت و ولایت ائمة شیعه علیهم السلام ادامه می یابد.

مطالبی که در این کتاب دربارة آنها احادیث بسیار نقل شده ، عبارت است از: وجوب اطاعت از آل پیامبر صلّی اللّه علیه وآله و سلّم و مودّت نسبت به ایشان ؛ معدن علم و مفاتیح حکمت بودن ائمه علیهم السلام ؛ حجت خداوند و والیان امر الهی بودن آنها؛ وارث علم انبیا بودن آنها؛ بودن علم تفسیر و تأویل قرآن نزد ایشان و خالی نبودن زمین از امام . همچنین مطابق برخی احادیث این کتاب ، ائمه علیهم السلام مصداق بعض آیات قرآنی ، از قبیل «الراسخون فی العلم » دانسته شده اند.

حرّ عاملی ( وسائل الشیعة ، همانجا؛ همو، اثبات الهداة ، ج 1، ص 54) و شیخ طوسی (همانجا)، بصائرالدرجات را دارای دو نسخة صغری و کبری دانسته اند. ظاهراً این کتاب در ابتدا کتابی کوچک بوده و مؤلف بعداً بر آن افزوده و به آن نظم و ترتیب بخشیده ؛ و همین نسخه به چاپ رسیده است (صفار قمی ، مقدمة کوچه باغی تبریزی ، ص 4). گفتة آقابزرگ طهرانی (ج 3، ص 125)، در خصوص چاپ بصائرالدرجات به همراه نفس الرحمان ، اثر میرزاحسین بن محمدتقی نوری (چاپ طهران ، 1285)، نیز این نظر را تأیید می کند.

سعدبن عبدالله اشعری قمی (متوفی 299 یا 301)، معاصر امام حسن عسکری ، نیز کتابی با همین عنوان تألیف کرده که گویا در دست نیست ، اما خلاصه ای از آن با نام مختصرالبصائر (یا منتخب البصائر )، اثر حسن بن سلیمان حلی ، شاگرد شهید اول و صاحب اثبات الرجعه ، باقیمانده که به چاپ رسیده است . مختصر البصائر در زمرة مصادر آثاری چون بحارالانوار ، وسائل الشیعه و اثبات الهداة ذکر شده است (طوسی ، ص 76؛ نجاشی ، ص 177؛ مجلسی ، ج 1، ص 16؛ حرّ عاملی ، اثبات الهداة ؛ همو، وسائل الشیعة ، همانجاها).

منابع : محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛ محمدبن حسن حرّعاملی ، اثبات الهداة بالنصوص والمعجزات ، چاپ هاشم رسولی ، ج 1، با شرح و ترجمة فارسی محمد نصرالهی ، تهران ] بی تا. [ ؛ همو، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة ، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی ، بیروت 1403/1983؛ محمدبن حسن صفار قمی ، بصائرالدرجات فی فضائل آل محمد«ص » ، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی ، قم 1404؛ محمدبن حسن طوسی ، الفهرست ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف ] بی تا. [ ، چاپ افست قم ] بی تا. [ ؛ حسن بن یوسف علامه حلّی ، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال ، ] قم [ 1417؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛ احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407.

/ مالک حسینی /