کتابی جامع در فقه استدلالی حنفی ، تألیف علاءالدین قاسانی * منسوب به قاسانِ (کاسان ) فرغانه (متوفی 587). قاسانی از فقهای نامور حنفی قرن ششم و شاگرد علاءالدین سمرقندی (متوفی 539)، مؤلف تحفة الفقهاء ، بود و بدایع الصنایع را به اقتفای استادش تألیف کرد. او در ابتدای کتابش ، پس از بیان ارزش و جایگاه علم فقه و اشاره به اینکه برخی مفسران مراد از «حکمت » را در قرآن ، فقه دانسته اند، توضیح داده است که از فقهای پیشین ، آنانکه کتاب نوشته اند، هیچکدام به اندازة استادش علاءالدین سمرقندی به ترتیب مباحث توجّه نکرده اند و چون هدف از تألیف کتاب ، نزدیک کردن مطالب علمی به ذهن خواننده و آسان کردن دستیابی او به مباحث است ، باید محتوای کتاب با طبیعت و مقتضیات درونی آن علم سازگار باشد، یعنی دسته بندی مباحث بر اساس منطق انجام گیرد، قواعد و مبانی علم شناسانده و مسائل و مباحث بر پایة آنها شرح داده شود.

قاسانی سپس با تقدیر از استادش ، می گوید که از نظر دقّت در ترتیب مباحث ، روش او را پیش گرفته و بدایع الصنایع را با نظم و ترتیب مناسب تألیف کرده است ، و چون ترتیب بندی مباحث نو و کتاب حاوی نکات بدیع بوده ، آن را بدایع الصنایع نامیده است . با اینهمه ملاک او در ترتیب مباحث چندان روشن نیست و هیچ جا دربارة آن توضیح نداده است ؛ حتی به نظر می رسد که برخی مباحث در جای مناسب قرار ندارند ـ برای نمونه ، مبحث «اَیْم'ان » (سوگندها) را در فاصلة مبحث نکاح و طلاق آورده و حال آنکه آن دو از یک مقوله اند و با چند مبحث بعدی ، چون رِضاع و نفقه و حضانت ، در یک مقوله (حقوق خانواده ) رده بندی می شوند؛ یا در بحث اجاره ، که از مقولة عقود (قرارداد) است ، مباحث احکام صید، خوردنیها و آشامیدنیها، نذر و شکار را آورده ، سپس به بیع و بسیاری از معاملات پرداخته است . این کتاب در مقایسه با آثار پیشین ، از جمله مبسوط شمس الائمة سرخسی (ج 30، فهرست تفصیلیِ پایان کتاب ، ص 1ـ34) و تحفة الفقهای سمرقندی ، نشانة پیشرفت در ترتیب بندی موضوعی مباحث فقه است ؛ مثلاً سمرقندی در تحفة الفقهاء پس از مباحث عبادات ، موضوع بیع ، سپس نکاح ، طلاق و عِتْق (آزاد کردن بنده )، اَیْمان و آنگاه اجاره را آورده است که ترتیب مناسبی نیست ، یا مبحث حدود و دعاوی را در میانة چند مبحث از معاملات قرار داده و با آنکه کتابی به نام حظر واباحه (نام دیگر آن : استحسان )، دربارة محرمات و مکروهات در شریعت دارد، بحثِ حرمت خمر را در کتاب الشرب آورده که موضوع آن ، احکام آبها از نظر مالکیت عمومی و خصوصی است .

توجه به این نکته از آنرو ضرورت دارد که بسیاری از تراجم نویسان و کتاب شناسان بدایع الصنایع را شرح تحفة الفقهاء دانسته اند و برخی از ایشان گفته اند که قاسانی این کتاب را بر استادش عرضه کرد و او آن را نیکو شمرد (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 230، 371؛ قرشی حنفی مصری ، ج 2، ص 244ـ246). اما مقایسه و بررسی صورت و محتوای هر دو کتاب نشان می دهد که این ادعا نادرست است ، بویژه آنکه خود مؤلف هم به این نکته اشاره نکرده است (رجوع کنید به د. اسلام ، ذیل «کاسانی »).

از نظر روش ، قاسانی به بحث استدلالی دربارة مسائل و احکام فقه حنفی و نقل اقوال مشایخ حنفیه بسنده نکرده ، بلکه به آرای مذاهب و فقهای دیگر نیز پرداخته و گاه آرای فقهی شیعه را نیز باز گفته است (رجوع کنید به ج 1، ص 5، دربارة مسح پا در وضو).

بدایع الصنایع ، شامل شصت مبحث در احکام فقهی است و علاوه بر تفصیل مطالب ، شمول آن بر ابواب فقه اندکی بیش از تحفة الفقهاء است و از مآخذ مهم فقه حنفی و نیز از متون فقه تطبیقی به شمار می رود.

منابع : مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون ، بیروت 1410/1990؛ محمدبن احمد سمرقندی ، تُحفة الفقهاء ، بیروت 1405/1984؛ محمدبن احمد شمس الائمّة سرخسی ، کتاب المبسوط ، استانبول 1403/1983؛ ابوبکربن مسعود قاسانی ، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع ، بیروت 1402/1982؛ عبدالقادر بن محمد قرشی حنفی مصری ، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة ، حیدرآباد دکن 1332؛

EI , s.v. " AI -Ka ¦ sa ¦ n ¦ â " (by W. Heffening and Y. Linant De Bellefonds).

/ حسن طارمی /