تعبیر و اصطلاحی در قرآن و حدیث به معنای گفتگو برای تغییر رأی و عقیدة دیگری یا نزاع و مخاصمه .

جدل در لغت به معنای محکم بافتن ریسمان یا مو، کسی را به زمین زدن ، و محکم و قوی شدن دانه است (علم الهدی ، ج 2، ص 267؛ راغب اصفهانی ، 1332 ش ، ص 89؛ طوفی حنبلی ، ص 4؛ ابن منظور؛ مرتضی زَبیدی ، ذیل واژه ). به نظر ابن فارِس (ج 1، ص 433) معنای اصلی جدل ، استواری یک چیز است و معانی دیگر به آن باز می گردد. در بارة اینکه معنای اصطلاحی جدل ، از کدامیک از معانی لغوی آن گرفته شده ، اقوال مختلفی هست . برخی گفته اند از محکم بافتن ریسمان گرفته شده ، زیرا کسی که جدل می کند گویی می خواهد طرف مقابل خویش را از رأیی به رأی دیگر بپیچاند و برگرداند ( رجوع کنید به راغب اصفهانی ؛ مرتضی زبیدی ، همانجاها) و برخی نیز آن را از معنای به زمین زدن دانسته اند، و چون جَداله نیز به معنای زمین سخت است ، کسی که جدل می کند گویی می خواهد طرف مقابل خویش را به زمین سخت بزند ( رجوع کنید بهابن قُتَیبه ، ص 45؛ راغب اصفهانی ، 1332 ش ، ص 90؛ ابن منظور، همانجا؛ برای دیگر اقوال رجوع کنید بهطوفی حنبلی ، ص 2ـ3).

در قرآن واژة جدل دوبار، به صورت «جَدَلاً» (کهف : 54؛ زخرف : 58) و مشتقات ریشة ج د ل ، در باب جدال و مجادله ، هم 27 بار به کار رفته است ( رجوع کنید به عبدالباقی ، ذیل واژه ). از این کاربردهای قرآنی ، سه جا در معنای مثبت یا غیر مذموم ( رجوع کنید بهنحل : 125؛ عنکبوت : 46؛ مجادله : 1) و بقیه در معنای مذموم آن به کار رفته است (ابن حنبلی ، ج 3، ص 41ـ42). فخررازی (ج 27، ص 29) جدال را بر دو نوع دانسته است : برای تثبیت حق و برای تثبیت باطل . او جدال برای تثبیت حق را، با توجه به آیة 125 نحل و آیة 132 هود، شغل انبیا، و جدال برای تثبیت باطل را، با توجه به آیات 4ـ 5 غافر و آیة 158 زخرف ، مذموم دانسته است . طَبرِسی (ج 7، ص 130) نیز با توجه به تعبیر «وَ مِنَالناسِ مَن یُجادلُ فی اللّهِ بغیرِ عِلْمٍ» (حج : 3، 8) گفته است جدال از روی علم و آگاهی ، صحیح و جدال بدون علم خطاست ، زیرا جدال از روی علم ، به اعتقاد حق می انجامد، ولی جدال بدون علم منجر به اعتقاد باطل می شود.

بنا به مُفاد آیة 125 سورة نحل ، یکی از شیوه های دعوت به راه پروردگار (دین ) جدال اَحسن است . در آیة 46 عنکبوت نیز از مؤمنان خواسته شده است که با اهل کتاب ، جز به شیوة احسن ، جدال نکنند. مفسران در تفسیر این دو آیه ، «جدال احسن » را سخن گفتن با مهربانی و نرمی و وقار و آرامش و یاری کردن حق با حجت و دلیل عقل پسند و پرهیز از اذیت و آزار و درشتی و خشونت و سختگیری دانسته اند ( رجوع کنید بهطبری ؛ طوسی ؛ طبرسی ؛ قرطبی ، ذیل آیات ). قرطبی (ج 13، ص 350)، جدال احسن با

اهل کتاب را موافقت با اخباری دانسته است که آنان از گذشتگان خویش نقل می کنند و طباطبائی (ج 12، ص 371ـ372) با اشاره به این نکته که جدال ممکن است غیر حسن و غیر احسن باشد، توضیح داده است که جدال به معنای اخص آن دعوت محسوب نمی شود، ولی بنا به آیة 125 نحل می توان جدال احسن را از انواع دعوت دانست .

مجادله در آیة نخست سورة مجادله نیز به معنای گفتگو و بحث است (زمخشری ، ذیل آیه )، ولی در بسیاری از آیات دیگر قرآن (برای نمونه رجوع کنید به انعام : 125؛ انفال : 6؛ حج : 3، 8؛ لقمان : 20؛ غافر: 4، 35) به بحث و مجادلة کافران از روی تکبر در بارة خداوند، نبوت حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم و آیات قرآن اشاره و این مشاجره و مجادلة آنان ، نوعی بروز و ظهور کفر معرفی شده است (ایزوتسو ، ص 309ـ310). جدال در آیات 3 و 8 سورة حج و آیة 35 سورة غافر به معنای گفتگوی برخاسته از جهل و اصرار در گمراهی و ضلالت است ، یعنی سخن بدون دلیل و برهان ، و عناد و روی آوردن به باطل (عُضَیمه ، ص 127). بنا بر آیات انفال و آیات 4 و 5 سورة غافر، مجادله کنندگان ، که با حق در مخاصمه اند و به باطل گرایش دارند، حق را واقعاً می شناسند و بر انکار آن اصرار می ورزند، باطل را نیز نیک می شناسند و در جانبداری از آن زیاده روی می کنند (همانجا). در آیات 121 سورة انعام و 35 سورة شوری ' نیز مجادله یکی از انواع وسوسه دانسته شده که شیاطین به نزدیکان و دوستان خود القا می کنند تا وحی را همانند سخنان باطل و گزاف جلوه دهند (همان ، ص 127ـ 128). تعبیر «اَلَدُّالْخِصام » در آیة 204 سورة بقره نیز به بسیار جدل کنندة به ناروا تفسیر شده است ( رجوع کنید بهطبری ؛ طوسی ؛ سیوطی ، 1421، ذیل آیه ). علاوه بر این ، مِراء و مشتقات آن نیز، که در برخی آیات قرآن به کار رفته (برای نمونه رجوع کنید به کهف : 22؛ شوری ': 18)، به مجادله و جدال تفسیر شده است ( رجوع کنید به طوسی ؛ طبرسی ؛ قرطبی ، ذیل آیات ).

در آیة 197 بقره ، حج گزاران از جدال نهی شده اند. مفسران اهل سنّت این جدال را به معنای نزاع و ستیزه با دوست و همراه خود، به صورتی که خشمگین شود، تفسیر کرده اند ( رجوع کنید به طبری ؛ زمخشری ، ذیل آیه )؛ اما، مفسران شیعی ، بنا به حدیثی از امام صادق علیه السلام ، این جدال در حج را سوگند خوردن به خدا، به راست یا دروغ ، دانسته اند ( رجوع کنید به کلینی ، ج 4، ص 338؛ طوسی ، ذیل آیه ) و طبعاً گونه های دیگر سوگند مشمول آن نمی شود (برای احکام فقهی این مسئله رجوع کنید به احرام * ؛ حج * ).

یکی از مباحث مرتبط با جدل در قرآن ، کاربرد شیوة جدل منطقی در آیات قرآن است . جدلهایی که در قرآن در مقام محاجه با مشرکان به کار رفته ، انگیزه های مختلفی مثل تشویق ، توبیخ ، مشاجره ، تکذیبِ تهمت به پیامبر و تهدید داشته است ( رجوع کنید به> دایرة المعارف قرآن < ، ج 4، ص 114ـ117). جدلهایی نیز از زبان فرشتگان و حتی ابلیس و کافران و مشرکان و منافقان گزارش شده است . مثلاً، بنا بر آیة 30 سورة بقره ، چون خداوند به فرشتگان از آفریدن خلیفه ای در زمین خبر داد، آنان شگفت زده پرسیدند که آیا خدا می خواهد موجودی را بیافریند که در زمین تباهی و خونریزی می کند، حال آنکه فرشتگان دائم در تسبیح و تقدیس خدایند؟ این گزارش ، متضمن گونه ای جدل و استدلال به ترجیح و اولویت است ؛ یعنی ، کسی که خدا را تسبیح و تقدیس کند بر کسی که کارش تباهی و خونریزی است ، ترجیح دارد. جواب خدا نیز متضمن جدل و استدلال به ترجیح است ، با این بیان که کار او بر علم استوار است و فرشتگان از این علم بی بهره اند (اِنّی اَعلَمُ مالاتَعلَمونَ؛ ابن حنبلی ، ج 3، ص 42ـ43؛ نیز رجوع کنید بهطوفی حنبلی ، ص 95ـ96).

نمونه ای دیگر از استدلال به شیوة جدل را حضرت ابراهیم علیه السلام در برابر قوم خود به کار برده است . او قوم خود را از پرستش بتها منع کرد از آن رو که این بتها اشیائی بی جان بیش نیستند، ولی قوم وی بت پرستی را میراث پدران خود خواندند و به سخنان ابراهیم وقعی ننهادند؛ آنگاه ابراهیم بتهای آنان را در غیابشان شکست و تبر را بر دوش بت بزرگ گذاشت و هنگامی که مردم نزد وی آمدند تا ببینند که او بتها را شکسته است یا نه ، ابراهیم با به کارگیری شیوة جدل در کلام خود گفت : «از بت بزرگ بپرسید.» جدل ابراهیم کارگر شد و مردم پاسخ دادند که بتها سخن نمی گویند. ابراهیم نیز بی درنگ نتیجه گرفت : «چرا چیزی را می پرستید که برای شما سود یا زیان ندارد؟» (انبیاء: 52 ـ67؛ نیز رجوع کنید به طوفی حنبلی ، ص 161ـ163).

در بارة جدلهای قرآن کتب و رسائل مستقلی تألیف شده است ، برای نمونه ابوالفرج عبدالرحمان انصاری معروف به ابن حنبلی (متوفی 634) در رساله ای با عنوان استخراج الجدال من القرآن الکریم (ریاض 1346)، و نجم الدین طوفی حنبلی (متوفی 735) در کتابی با عنوان علم الجذل فی علم الجدل (ویسبادن 1408/1987) به تفصیل به بحث در بارة جدل در قرآن پرداخته اند. زرکشی در البرهان فی علوم القرآن (ج 2، ص 24ـ27) و سیوطی در الاتقان فی علوم القرآن (ج 4، ص 60ـ66) نیز از انواع جدل در قرآن بحث کرده اند.

در احادیث نیز از جدال در دین و مجادله با عالمان نهی شده است ( رجوع کنید به کلینی ، ج 5، ص 86؛ ابن بابویه ، 1404، ج 1، ص 70). برخی از محدّثان در کتابهای خود بابی را به مِراء و مجادله

و نهی از آن اختصاص داده اند ( رجوع کنید به ابوداوود، ج 2، ص 443ـ 444؛ کلینی ، ج 2، ص 300ـ302؛ حرّعاملی ، ج 12، ص 236ـ 238؛ مجلسی ، ج 2، ص 124ـ140). بنا بر احادیث ، یکی از کسانی که خود و دیگران را به فتنه می اندازد، طالب علمی است که با عالم تر از خویش مجادله می کند و آنگاه که به او آموخته می شود، نمی پذیرد (ابن بابویه ، 1362 ش ، ص 437). در حدیثی از پیامبر اکرم آمده که هیچ قومی پس از هدایت ، گمراه نشده است ، جز با جدل (ابن حنبل ، ج 5، ص 252). همچنین یکی از سه چیزی که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله وسلم از آن بر قوم خویش بیمناک بوده اند، جدال منافق با استفاده از قرآن بوده است (ابن بابویه ، 1362 ش ، ص 163) و بدین جهت حدیثی مشهور از ایشان ، با اندکی تفاوت در الفاظ ، نقل شده که بنا بر آن ، جدال و مراء در قرآن کفر است ( رجوع کنید به ابن حنبل ، ج 2، ص 258، 478؛ ابوداوود، ج 2، ص 392؛ طبری ، ج 1، ص 11؛ طبرسی ، ج 1، ص 20). فخررازی (ج 27، ص 29) جدال در آیات قرآن را به این معنا دانسته است که گاه آن را سِحر، گاه شعر، گاه سخن کاهنان ، گاه اساطیرالاولین و گاه برساختة بشر و امثال آن بدانند.

در کتابهای اخلاقی نیز جدال امری مذموم شمرده شده است . راغب اصفهانی (1373 ش ، ص 259) جدل را برای عالمان خردمند، مکروه دانسته است ، چه رسد به عوام جاهل . در عین حال ، او توضیح داده که جدال ، به رغم مکروه بودنش ، گاهی فهم را بیدار می کند و برای فراگیری علم مفید است ؛ اما، خصومت ، جز تشدید دشمنی و انکار حق فایده ای ندارد. غزالی (ج 1، ص 54 ـ56) نیز جدل و خلافیات ، به ویژه در علم کلام و فروع فقه ، را در شمار علومی دانسته است که جز دانستنِ اندکی از آن ستوده نیست و ضرورتی ندارد انسان در آن بسیار غور کند. او (همانجا) حتی گفته که بهتر است انسان مانند پرهیز از سم کشنده از این قبیل مجادلات پرهیز کند.

خواجه نصیرالدین طوسی (ص 176،178ـ179) مراء و لجاج را از اسباب غضب و آن را موجب از بین رفتن الفت و دوستی و ایجاد دشمنی و بغض و ستیزه دانسته و گفته قوام عالم به الفت و محبت است و مراء و لجاج از فسادهایی است که اقتضای از هم گسستن نظام عالم را دارد، پس از تباه ترین اوصاف و رذایل است .

اصطلاح جدل در منطق ، فلسفه و کلام دامنة گسترده ای دارد ( رجوع کنید به جدل ( 1 ) * ). در فقه نیز، برای تطبیق و مقایسه بین آرای مختلف مذاهب فقهی ، روش جدل به کار می رفته است ( رجوع کنید به خلاف * ،علم ).

منابع :

(1) علاوه بر قرآن ؛

(2) ابن بابویه ، کتاب الخصال ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1362 ش ؛

(3) همو، عیون اخبارالرضا ، چاپ حسین اعلمی ، بیروت 1404/1984؛

(4) ابن حنبل ، مسند احمدبن حنبل ، استانبول 1402/1982؛

(5) ابن حنبلی ، استخراج الجدال من القرآن الکریم ، در مجموعة الرسائل المنیریة ، ج 3، ریاض : مکتبة طیبة ، 1346؛

(6) ابن فارس ؛

(7) ابن قتیبه ، ادب الکاتب ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، مصر 1382/1963؛

(8) ابن منظور؛

(9) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود ، استانبول 1401/1981؛

(10) توشیهیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید ، ترجمة فریدون بدره ای ، تهران 1378 ش ؛

(11) حرّعاملی ؛

(12) حسین بن محمد راغب اصفهانی ، کتاب الذریعة الی مکارم الشریعة ، چاپ ابویزید عجمی ، قاهره ?( 1407/1987 ) ، چاپ افست قم 1373 ش ؛

(13) همو، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سید کیلانی ، تهران ?( 1332 ش ) ؛

(14) محمدبن بهادر زرکشی ، البرهان فی علوم القرآن ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، بیروت 1408/1988؛

(15) زمخشری ؛

(16) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الاتقان فی علوم القرآن ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، ( قاهره 1967 ) ، چاپ افست قم 1363 ش ؛

(17) همو، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور ، چاپ نجدت نجیب ، بیروت 1421/2001؛

(18) طباطبائی ؛

(19) طبرسی ؛

(20) طبری ، جامع ؛

(21) طوسی ؛

(22) سلیمان بن عبدالقوی طوفی حنبلی ، علم الجذل فی علم الجدل ، چاپ ولفهارت هاینریش ، ویسبادن 1408/1987؛

(23) محمدفؤاد عبدالباقی ، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم ، قاهره 1364، چاپ افست تهران ?( 1397 ) ؛

(24) صالح عضیمه ، مصطلحات قرآنیّة ، لندن 1414/1994؛

علی بن حسین علم الهدی ، رسائل الشریف المرتضی ، چاپ مهدی رجائی ، رسالة 24: «الحدود و

(25) الحقائق »، قم 1405ـ1410؛

(26) محمدبن محمد غزالی ، احیاء علوم الدین ، بیروت 1412/1992؛

(27) محمدبن عمر فخررازی ، التفسیرالکبیر ، قاهره ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛

(28) محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، بیروت 1405/1985؛

(29) کلینی ؛

(30) مجلسی ؛

(31) محمدبن محمد مرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهر القاموس ، چاپ علی شیری ، بیروت 1414/1994؛

(32) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، اخلاق ناصری ، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری ، تهران 1360 ش ؛

(33) Encyclopaedia of the Qur , a ¦n , ed. Jane Dammen Mc Auliffe, Leiden: Brill, 2001- , s.v. "Polemic and polemical language" (by Kate Zebiri).

/ محسن معینی /