سوره ، نودوپنجمین سورة قرآن کریم در ترتیبِ مصحف . در ترتیب نزولِ مشهور، بیست وهشتمین سوره ، پس از سورة بروج و پیش از سورة قریش ، است ( مقدمتان فی علوم القرآن ، ص 8 ـ9؛ رامیار، ص 688). دیگر ترتیب نزولهای مستند به روایات اسلامی نیز ردیفهای 25 تا 28 را به آن اختصاص داده اند (رامیار، ص 680). بنابراین ، روایاتی که از ابن عباس و قَتادة بن دِعامه مبنی بر مدنی بودن این سوره نقل شده است (قُرطُبی ، ج 10، جزء 20، ص 110؛ آلوسی ، ج 30، ص 173؛ طباطبائی ، ج 20، ص 319) نمی تواند درست باشد.

این سوره هشت آیه دارد و آن را مکی دانسته اند (طبرسی ، ج 10، ص 744؛ آلوسی ، همانجا؛ مراغی ، ج 30، ص 193).

سورة تین را تمامی قرآن شناسان و مفسران و محدّثان بر مبنای سرآغاز آن نامگذاری کرده اند. با این تفاوت که نام سوره در بیشتر کتابهای تفسیری و بیشتر مصاحف ، «سورة والتین » (با حفظ واو قسم ) و در بعضی کتب تفسیر و حدیث «سورة التین » ثبت شده ، زیرا کلمة تین فقط یک بار در قرآن مجید، آن هم در این سوره ، آمده است (ابن عاشور، ج 30، ص 417؛ نیز رجوع کنید بهقرطبی ، همانجا؛ فیروزآبادی ، ج 1، ص 527).

سورة تین ، مانند چهارده سورة دیگر قرآن کریم ، با سوگندهایی متناسب با موضوع اصلی آن آغاز شده است (قطب ، ج 8، ص 608؛ نیز رجوع کنید به زرکشی ، ج 1، ص 179؛ سیوطی ، 1363 ش ، ج 3، ص 362). سه آیة اول آن مشتمل بر چهار سوگند و سه آیة بعدی مشتمل بر جواب سوگندها و دو آیة پایانی سوره نتیجة مطلب است .

برای تین و زیتون ، مفسران تأویلات گوناگونی آورده اند. بعضی بر آن اند که خداوند به دو خوردنی که نزد عرب معروف بوده ، سوگند یاد کرده است . بعضی دیگر، تین و زیتون را اشاره به دو مسجد یکی در شام و دیگری در بیت المقدّس یا دو کوه تینا و زیتا در این دو منطقه دانسته اند (طبری ، ج 30، ص 153ـ154؛ زَمَخشَری ، ج 4، ص 773؛ ابن عَطیّه ، ج 16، ص 329ـ330). بعضی نیز آن دو را، به قرینة «طور سینین » و «بلد امین »، اشاره به مکانهایی در شام و مرتبط با محل تولد و زندگی حضرت عیسی دانسته اند (ابن جُزَی ، ص 850؛ ابن کثیر، ج 4، ص 876 ـ877). بیشتر مفسران طور سینین را کوه سینا (محل تکلم حضرت موسی با خداوند) و بلد امین را مکه (بیت اللّه الحرام و تنها محل امن ) دانسته اند (ابن عطیه ، ج 16، ص 330؛ طبرسی ، ج 10، ص 775؛ طباطبائی ، همانجا).

موضوع اصلی سوره ، بیان آفرینش انسان بر فطرت الاهی و «احسن تقویم » و تقسیم انسانها به دو گروه مؤمن و کافر است و هدف آن اولاً تأکید بر فطری بودن اسلام است و اینکه جایگاه مخالفان آن «اَسفَل سافِلین » خواهد بود و ثانیاً تأکید بر ضرورت رستاخیز و پاداش و کیفر است (ابن عاشور، همانجا؛ قطب ، ج 8، ص 609؛ طباطبائی ، ج 20، ص 318). پیام معنوی سوره عنایت و توجه ویژة خداوند به انسان است که در آفرینش انسان با نهایت دقت و ظرافت تجلی کرده است (قطب ، همانجا). بعضی از مفسران تعبیر «احسن تقویم » را ناظر به اعتدال قامت و استواری خلقت انسان در دوران جوانی و «اسفل سافلین » را کنایه از ضعف و سستی انسان در دوران پیری دانسته اند اما با توجه به آیة ششم سوره ، که اهل ایمان و عمل صالح را از فرو افتادن به «اسفل سافلین » استثنا می کند، این نظر پذیرفته نیست (طباطبائی ، ج 20، ص 319ـ320؛ نیز رجوع کنید به ابن عاشور، ج 30، ص 425ـ427).

در آیة هفتم ، خداوند با تعبیری توبیخ آمیز از انسان می پرسد: «پس چه بر آنَت داشت که دین حق را تکذیب کنی ؟» و برای اتمام حجت و تأکید بر مطالب پیشین ، جداسازی نیکان و بدان و برپایی رستاخیز را نشان دهندة حکمت بالغة خداوند در آفرینش و تدبیر امور جهان می داند (آیة 8؛ زمخشری ، ج 4، ص 774؛ طبرسی ، ج 10، ص 776ـ777؛ آلوسی ، ج 30، ص 177؛ طباطبائی ، ج 20، ص 320ـ321).

تناسب سورة تین با سورة قبل آن (انشراح ) در این است که خداوند در سورة انشراح از پیامبراکرم به عنوان کاملترین و برترین آفریدة خویش یاد کرده و در سورة تین احوال نوع انسان را در ارتباط با ایمان آوردن یا کفر ورزیدن به رسول خدا بیان کرده است (ابوحیان غرناطی ، ج 2، قسم 2، ص 1281؛ مراغی ، ج 30، ص 193؛ نیز رجوع کنید به سیوطی ، 1408، ص 171). تناسب سورة تین با سورة بعد آن (عَلَق ) در این است که در سورة تین آفرینش انسان به نیکوترین صورت بیان شده و در سورة علق به آفرینش نخستینِ انسان از علق (خونِ بسته ) پرداخته شده است . به عبارت دیگر، در سورة تین به علت صوری و در سورة علق به علت مادّی آفرینش انسان اشاره شده است . همچنین ، سورة علق نوعی شرح و تفصیل برای مضامین سورة تین به حساب می آید (سیوطی ، 1408، ص 172؛ مراغی ، ج 30، ص 197).

منابع : علاوه بر قرآن ؛ محمودبن عبداللّه آلوسی ، روح المعانی ، بیروت : داراحیاءالتراث العربی ، [ بی تا. ] ؛ ابن جزی ، تفسیر ابن جزی ، بیروت 1403/1983؛ ابن عاشور (محمدطاهربن محمد)، تفسیر التحریر و التنویر ، تونس 1984؛ ابن عطیه ، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز ، ج 16، [ رباط ] 1411/1991؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم ، چاپ علی شیری ، بیروت : داراحیاء التراث العربی ، [ بی تا. ] ؛ محمدبن یوسف ابوحیان غرناطی ، تفسیر النّهرالمادّ من البحر المحیط ، چاپ بوران ضنّاوی و هدیان ضنّاوی ، بیروت 1407/1987؛ محمود رامیار، تاریخ قرآن ، تهران 1362 ش ؛ محمدبن بهادر زرکشی ، البرهان فی علوم القرآن ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، بیروت 1408/1988؛ زمخشری ؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الاتقان فی علوم القرآن ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، [ قاهره 1967 ] ، چاپ افست قم 1363 ش ؛ همو، تناسق الدّرر فی تناسب السّور ، چاپ عبداللّه محمد درویش ، بیروت 1408/1987؛ طباطبائی ؛ طبرسی ؛ طبری ، جامع ؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز ، ج 1، چاپ محمدعلی نجار، بیروت [ بی تا. ] ؛ محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، ج 10، جزء20، قاهره 1387/1967، چاپ افست تهران 1364 ش ؛ سیدقطب ، فی ظلال القرآن ، بیروت 1386/1967؛ احمدمصطفی مراغی ، تفسیر المراغی ، بیروت 1985؛ مقدمتان فی علوم القرآن ، چاپ آرتورجفری و عبداللّه اسماعیل صاوی ، قاهره : مکتبة الخانجی ، 1392/1972.

/ مهین رضائی /