واژه ای قرآنی . تنزیل در لغت به معنای فرو فرستادن ، فرود آوردن ، ترتیب دادن و به ترتیب فرو فرستادن است (جوهری ؛ ابن فارِس ؛ ابن منظور، ذیل «نزل »؛ نیز رجوع کنید به دهخدا، ذیل واژه ) و همچنین به معنای مطلق وحی و قرآن مجید (دهخدا، همانجا) به کار می رود.

این واژه پانزده بار در قرآن کریم به کار رفته ( رجوع کنید به عبدالباقی ، ذیل واژه ) که شش مورد آن (یس : 5؛ شُعراء: 192؛ فصّلت : 42؛ واقعه : 80؛ حاقّه : 43) در اشاره به قرآن کریم یا توصیف آن است . موارد دیگر نیز ــ بجز یک مورد (فرقان : 25) که در بارة فرود آمدن فرشتگان است ــ با قرآن ارتباط دارد. واژة تنزیل در همة کاربردهای قرآنی ، ضمن آیات یا در کنار آیاتی آمده که در آن از عظمت و اهمیت کتاب (قرآن ) و انذار و بشارت سخن رفته است ( رجوع کنید به حجتی ، ص 235). این واژه در چهار سوره (مؤمن ، فصّلت ، جاثیه و احقاف ) از هفت سورة حَوامیم * دقیقاً پس از حروف مقطعة ح'م ´ آمده است و این کاربرد به یکی از مضامین مشترک این گروه از سوره ها، یعنی خاستگاه و مبدأ وحی و چگونگی نزول قرآن ، اشاره دارد (جوادی آملی ، ج 3، ص 28، ج 4، ص 248). در آیات قرآن ، برای گزارش و تبیین چگونگی نزول قرآن کریم ، هم واژة انزال و هم واژة تنزیل به کار رفته است . دامغانی (ص 187ـ 188) برای انزال و تنزیل در قرآن نُه وجه معنایی ذکر کرده است : سخن (زمر: 1)، آفریدن (حدید: 25)، باریدن باران (ق : 9)، بیان کردن (اِسراء: 106)، فرود آوردن (مؤمنون : 29)، ثواب (فصّلت : 32)، فرستادن (سجده : 14)، وسعت دادن روزی (شوری ': 27) و تعلیم (شُعراء: 192ـ194).

بسیاری از مفسران و قرآن پژوهان عقیده دارند که انزال به معنای نزول دفعی قرآن است و تنزیل به معنای نزول تدریجی آن (راغب اصفهانی ، ذیل «نَزَلَ»؛ فیروز آبادی ، ج 5، ص 40؛ طباطبائی ، ج 2، ص 15؛ نیز رجوع کنید به جرجانی ، ص 93). بنابراین دو گونه نزول برای قرآن قائل شده اند: نزول یکباره در شب قدر، و نزول تدریجی در طول دورة رسالت (طبری ، ج 15، ص 119؛ طَبْرِسی ، ج 10، ص 786؛ ابن کثیر، ج 1، ص 337؛ زرکشی ، ج 1، ص 321؛ سیوطی ، ج 1، ص 146؛ مجلسی ، ج 18، ص 253ـ 254). اما بر اساس برخی آیات (برای نمونه رجوع کنید به بقره : 22؛ فرقان : 32؛ نحل : 44) و دیدگاههای برخی واژه شناسان و ادیبان ( رجوع کنید به جوهری ، ذیل «نزل »؛ فَیّومی ، ج 4، ص 358) و نیز آرای برخی مفسران و قرآن پژوهان ( رجوع کنید به ابوحَیّان غَرناطی ، ج 2، ص 378؛ ابن عاشور، ج 3، ص 148؛ طَیِّب ، ج 3، ص 101؛ مهدوی راد، ص 32) هر یک از مفاهیم انزال و تنزیل به دو معنای نزول دفعی و تدریجی به کار می روند و، از نظر معنا، با یکدیگر تفاوتی ندارند. بنا بر نظر صالحی نجف آبادی (ص 75)، انزال و تنزیل هر دو به معنای مطلق «نازل کردن » هستند و نزول دفعی یا تدریجی جزو مفهوم هیچکدام نیست . در بیشتر تفاسیر و کتابهای حدیثی واژة تنزیل به معنای «قرآن و کلام اللّه » با بسامد بسیاری به کار می رود، گاهی نیز در مفهوم خصوصیات زمان و مناسبات تاریخی عصر نزولِ آیات کاربرد دارد؛ ازینرو، مفسران تحت عنوان تنزیل به نقل و بررسی شأن نزول آیات می پردازند (عمید زنجانی ، ص 140).

به نظر می رسد که در سده های اولیة اسلامی واژة تنزیل مترادفِ واژة تفسیر در توضیح و شرح آیات قرآن به کار می رفته است و بعدها بتدریج مفسران از استعمال واژة تنزیل خودداری کرده و برای تبیین آیات فقط از واژة تفسیر استفاده کرده اند.

در برخی روایات ، واژة تنزیل در برابر تأویل آمده و این دو واژه به معنای ظاهر و باطن به کار رفته اند (برای نمونه رجوع کنید به حرّ عاملی ، ج 1، ص 208؛ مجلسی ، ج 92، ص 97؛ حویزی ، ج 4، ص 417). بر این اساس ، فهم این حدیث مشهور نبوی نیز آسان می شود: «از میان شما کسی است که بر اساس تأویل قرآن پیکار می کند، چنانکه من بر اساس تنزیل آن قتال کردم و او علی بن ابی طالب است » (مجلسی ، ج 32، ص 243، 309، ج 40، ص 94، ج 89، ص 96 و در منابع حدیثی عامّه رجوع کنید به ابن حنبل ، ج 3، ص 33، 82؛ حاکم نیشابوری ، ج 3، ص 123). گویا با نظر به مضمون این حدیث بوده که عمار یاسر (یا عبداللّه بن رواحه ) در جنگ صفین چنین رجز می خوانده : «نَحنُ ضَرَبناکُم علی تَنْزیلِه / فَالیوم نَضْرِبکم علی تَأویلِه » ( رجوع کنید به نصربن مزاحم ، ص 468؛ مسعودی ، ج 3، ص 129؛ ابن حجر عسقلانی ، ج 7، ص 383ـ 384). همچنین روایات بسیاری در منابع شیعی نقل شده که مضمون آنها تطبیق آیات قرآن بر اهل بیت پیامبر اکرم است و گاه از این تطبیق با عنوان تنزیل یاد شده است (برای نمونه هایی از این احادیث رجوع کنید به کلینی ، ج 1، ص 412ـ436؛ مجلسی ، ج 23، ص 167). بر پایة این احادیث ، اساساً برخی آیات از آغاز در بارة اهل بیت علیهم السلام نازل شده که این همان تنزیل است ؛ در برابرِ تأویل ، که عبارت است از تطبیق آیات بر آنها در دوره های بعد. فهم صحیح معنای تأویل و کاربرد نسبتاً فراوان آن برای درک درست مفهوم تنزیل لازم است (برای برخی موارد کاربرد این دو اصطلاح قرآنی در برابر هم رجوع کنید به تأویل * ، بخش 2: کاربرد قرآنی ).

قرآن کریم دارای قوسی نزولی و قوسی صعودی است ؛ قوسِ نزولی را تنزیل و قوسِ صعودی را تأویل می نامند (شاکر، ص 99). در قوس نزولی ، قرآن به سان نوری از مقام علم و ارادة خدا (= مَطْلَع / مبدأ) طلوع می کند («... قَدْ ج'آءَکُمْ مِنَ اللّ'هِ نُورٌ...»؛ مائده : 15) تا به صورت کتابی صریح و آشکار، بر خلق تجلی یابد («... وَ کِتابِ مُبینٌ»؛ مائده :15) و این سیر تنزیل است («تَنْزیلٌ مِنْ رَبِّ الع'الَمینَ»؛ حاقه : 43؛ شاکر، همانجا).

منابع : علاوه بر قرآن ، ابن حجر عسقلانی ، فتح الباری شرح صحیح البخاری ، بیروت : دارالمعرفه ، [ بی تا. ] ؛ ابن حنبل ، مسند احمدبن حنبل ، استانبول 1402/1982؛ ابن عاشور (محمدطاهربن محمد)، تفسیرالتحریر والتنویر ، تونس 1984؛ ابن فارس ؛ ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم ، بیروت 1412؛ ابن منظور؛ ابوحیان غرناطی ، تفسیرالبحر المحیط ، بیروت 1403/1983؛ علی بن محمدجرجانی ، کتاب التعریفات ، چاپ ابراهیم ابیاری ، بیروت 1405/1985؛ عبداللّه جوادی آملی ، تفسیر موضوعی قرآن مجید ، ج 3، 4، [ تهران ] 1364 ش ؛ اسماعیل بن حماد جوهری ، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت [ بی تا. ] ، چاپ افست تهران 1368 ش ؛ محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری ، المستدرک علی الصحیحین ، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی ، بیروت 1406؛ محمدباقر حجتی ، «نگاهی دیگر یا تحلیل گسترده در بارة اسم و عنوان یا اسامی و عناوین قرآن کریم »، در مجموعة سخنرانیها و مقالات اولین کنفرانس تحقیقاتی علوم و مفاهیم قرآن : 27 رجب 1409 هجری قمری ، قم : دارالقرآن الکریم ، 1368 ش ؛ حرّ عاملی ؛ عبدعلی بن جمعه حویزی ، کتاب تفسیر نورالثقلین ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم [ 1383ـ 1385 ] ؛ حسین بن محمود دامغانی ، الوجوه و النظائر لالفاظ کتاب اللّه العزیز ، ج 1، چاپ محمدحسن ابوالعزم زفیتی ، قاهره 1412/1992؛ دهخدا؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سید کیلانی ، تهران ?[ 1332 ش ] ، محمدبن بهادر زرکشی ، البرهان فی علوم القرآن ، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی ، جمال حمدی ذهبی ، و ابراهیم عبداللّه کردی ، بیروت 1410/1990؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الاتقان فی علوم القرآن ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، [ قاهره 1967 ] ، چاپ افست قم 1363 ش ؛ محمدکاظم شاکر، روش های تأویل قرآن : معناشناسی و روش شناسی تأویل در سه حوزة روایی ، باطنی و اصولی ، قم 1376 ش ؛ نعمت اللّه صالحی نجف آبادی ، «نظریه ای در بارة کیفیت نزول قرآن »، کیهان اندیشه ، ش 32 (مهر و آبان 1369)؛ طباطبائی ؛ طبرسی ؛ طبری ، جامع ؛ عبدالحسین طیب ، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن ، تهران 1366 ش ؛ محمدفؤاد عبدالباقی ، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم ، قاهره 1364، چاپ افست تهران ?[ 1397 ] ؛ عباسعلی عمید زنجانی ، مبانی و روش های تفسیر قرآن ، تهران 1379 ش ؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز ، ج 5، چاپ عبدالعلیم طحاوی ، قاهره 1390/1970؛ احمدبن محمد فیّومی ، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی ، بیروت : دارالفکر، [ بی تا. ] ؛ کلینی ؛ محمدباقربن

محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983، همان ، ج 32، چاپ محمدباقر محمودی ، تهران 1365 ش ؛ مسعودی ، مروج (بیروت )؛ محمدعلی مهدوی راد، «اوصاف قرآن : تنزیل »، فرهنگ جهاد ، سال 4، ش 1 (پاییز 1377)؛ نصربن مزاحم ، وقعة صفیّن ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره 1382، چاپ افست قم 1404.

/ سیدمصطفی احمدزاده /