واژه و اصطلاحی قرآنی . تلاوت ، یکی از صورتهای مصدری ریشة ت ـ ل ـ و و به معنای خواندن است (بیهقی ، ج 1، ص 99). به نوشتة ابن فارس (ذیل «تلو») این ریشه یک معنا بیش ندارد و آن در پی آمدن (اِتْباع ، اتّباع ) است و چون در خواندن قرآن آیات در پی یکدیگر می آیند، به آن «تِلاوة القرآن » گفته شده است . راغب اصفهانی (ذیل «تلی ») نیز همین معنا را برای ریشة مذکور بیان کرده و گفته است به خواندن قرآن و اندیشیدن در معانی آن تِلاوت می گویند. وی همچنین اشاره کرده که واژه تِلاوت فقط به خواندن کتابهای آسمانی اختصاص دارد، بر خلاف قرائت که کاربرد آن عام است ، اما به نوشتة ابن منظور (ذیل «تلا») برخی کاربرد تلاوت را نیز عام می دانند. مفسران نیز تلاوت را به معنای خواندن و بر گرفته از معنای اصلی آن (در پی آمدن ) دانسته اند. از جمله ، به نوشتة طوسی و طبرسی (ذیل بقره : 44) و طباطبائی (ج 5، ص 298) خواندن (قرائت ) را از آنرو تلاوت می گویند که حروف از پی یکدیگر می آیند (قس طوسی ، ذیل بقره : 121). توضیح بعدی طوسی و طبرسی (همانجاها) نیز در خور توجه است : عمل خواندن را تلاوت می گویند چون حروف در پی یکدیگر ادا می شوند و به آن قرائت می گویند از آنرو که حروف در یک جا جمع می شوند (اصل معنای ق ـ ر ـ ء جمع شدن است ).

لفظ تلاوت فقط یک بار در قرآن کریم ( رجوع کنید به بقره : 121) آمده ، اما مشتقات آن بیش از پنجاه بار به کار رفته است ( رجوع کنید به عبدالباقی ، ذیل «تلا»). فرق معنایی تلاوت و قرائت این است که قرائت به معنای خواندن و غالباً خواندن صورت ظاهر آیات است ، اما تلاوت هم خواندن صورت ظاهر آیات است و هم در موردی به کار می رود که شخص ضمن خواندن کلام الاهی ، به معانی و مفاهیم و مصادیق و اوامر و نواهی نیز توجه دارد، چنانکه گویی آیات در همان لحظه بر او نازل می شوند ( رجوع کنید به الموسوعة الفقهیّة ، ج 13، ص 250ـ260).

در قرآن تلاوت و مشتقات آن عموماً برای خواندن مطالبی به کار رفته که پیروی از مضامین آنها ضروری است (راغب اصفهانی ، همانجا). تلاوت قرآن دارای مراتبی است که بالاترین آنها حق تلاوت آن است ( رجوع کنید به بقره : 121؛ نهج البلاغة ، خطبة 110؛ علی بن حسین ( ع ) ، ص 458، دعای 47). در معنای حق تلاوت اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی آن را خواندن یا پیروی کردن با خضوع و خشوع و صفای اعتقاد و بدون تغییر و تحریف قرآن دانسته اند. کلبی آن را درنگ کردن به هنگام ذکر جنّت و نار و طلب بهشت از خدا و پناه بردن به او از شرّ جهنم ، بیان کرده است . بعضی نیز حق تلاوت را ترتیل * الفاظ قرآن و فهم معانی آن و تدبر در آن یا عمل کردن به محکمات قرآن و ایمان آوردن به متشابهات آن ذکر کرده اند ( رجوع کنید به سُیوطی ،ج 1، ص 111؛ کاشانی ، ج 1، ص 290). بنا بر روایاتی از پیامبر اکرم و امام علی و امام صادق علیهم السلام ، حق تلاوت مرتبه ای است که تلاوت کنندة قرآن ، آن را با فهم وتدبر بخواند و به دستورهای آن به گونه ای شایسته عمل کند ( رجوع کنید به نهج البلاغة ، خطبة 182؛ ورّام ، ج 2، ص 236؛ سیوطی ، همانجا). ابن عباس ، ابن مسعود، مجاهدبن جبر و حسن بصری ، تلاوت را پیروی کامل از قرآن ، عمل به حلال و پرهیز از حرام آن ، تفسیر کرده اند (طوسی ، ج 1، ص 441؛ طبرسی ، ج 1، ص 198؛ ابوالفتوح رازی ، ج 2، ص 135). در قرآن بر فضیلت تلاوت قرآن تأکید شده است ، از جمله در آیة 29 سورة فاطر آمده است که تلاوت صحیح و حقیقی قرآن ، تجارتی بدون زیان است .

در بسیاری از احادیث پیامبر اکرم و ائمة اطهار بر تلاوت قرآن تأکید شده است . در حدیثی نبوی آمده است که تلاوت قرآن ، نور و مایة برکت و وسعت روزی است (کلینی ، ج 2، ص 610). در سفارشهای پیامبر اکرم به علی علیه السلام برتلاوت قرآن ، در هر حال ، تأکید گردیده (ابن بابویه ، ج 4، ص 188) و در خطبة 110 نهج البلاغة به نیکو تلاوت کردن قرآن توصیه شده است .

در برخی آیات قرآن و در بسیاری از احادیث ، برای تلاوت و قرائت کلام خدا آدابی ذکر شده است که اجمالاً به آداب ظاهری و باطنی تقسیم می شوند ( الموسوعة الفقهیّة ، ج 13، ص 252ـ 253، 255ـ256). برخی از آداب ظاهری عبارت اند از:

گرفتن وضو و شستن دهان پیش از تلاوت (مجلسی ، ج 89، ص 213) و پناه بردن به خدا (نحل : 98)، تلاوت با صوت نیکو و دوری از لحن اهل فسق (کلینی ، ج 2، ص 616؛ مجلسی ، ج 89، ص 190ـ 195)، خواندن با حزن (کلینی ، ج 2، ص 614)، گوش فرا دادن و سکوت کردن در هنگامی که قرآن تلاوت می شود (اعراف : 204)، مراعات حرمت مصحف و مداومت بر تلاوت (کلینی ، همانجا)، و قرائت به ترتیل (مزّمّل : 4؛ حویزی ، ج 4، ص 15). همچنین یکی از مهمترین مسائل مرتبط با تلاوت ، فنّ تلفظ صحیح حروف و اصوات قرآن با رعایت لهجة فصیح عربی است که به آن تجوید عملی گفته می شود ( رجوع کنید به تجوید * ).

برخی آداب باطنی نیز عبارت اند از: اخلاص و دوری از ریا (مجلسی ، ج 89، ص 184)، خشوع (حدید: 16؛ مجلسی ، ج 89، ص 210)، تدبر در هنگام خواندن آیات (ص : 29؛ محمد : 24؛ مجلسی ، ج 89، ص 211) و عمل به احکام و مراعات حدود الاهی ( نهج البلاغة ، خطبة 182؛ مجلسی ، ج 89، ص 185).

در بارة تلاوت قرآن و آداب و فضائل آن کتابهای متعددی به زبانهای مختلف از جمله عربی و فارسی تألیف شده است (برای نمونه رجوع کنید به بکائی ، ج 1، ص 4ـ6، ج 4، ص 1275ـ1276، 1386، 1454، ج 7، ص 2858ـ2859).

منابع : علاوه بر قرآن ؛ ابن بابویه ، کتاب من لایحضره الفقیه ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1404؛ ابن فارس ؛ ابن منظور؛ ابوالفتوح رازی ، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن ، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح ، مشهد 1365ـ1376 ش ؛ محمدحسن بکائی ، کتابنامة بزرگ قرآن کریم ، تهران 1374 ش ـ ؛ احمدبن علی بیهقی ، تاج المصادر ، چاپ هادی عالم زاده ، تهران 1366ـ1375 ش ؛ عبدعلی بن جمعه حویزی ، کتاب تفسیر نورالثقلین ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم [ 1383ـ1385 ] ؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سیدکیلانی ، تهران ?[ 1332 ش ] ؛ سیوطی ؛ طباطبائی ؛ طبرسی ؛ طوسی ؛ محمدفؤاد عبدالباقی ، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم ، قاهره 1364، چاپ افست تهران ?[ 1397 ] ؛ علی بن ابی طالب (ع )، امام اول ، نهج البلاغة ، چاپ صبحی صالح ، بیروت 1387/ 1967؛ علی بن حسین (ع )، امام چهارم ، الصحیفة السجادیة ، چاپ محمدجواد حسینی جلالی ، قم 1380 ش ؛ فتح اللّه بن شکراللّه کاشانی ، منهج الصادقین ، چاپ علی اکبر غفاری ، تهران ?[ 1385 ] ؛ کلینی ؛ مجلسی ؛ الموسوعة الفقهیّة ، ج 13، کویت : وزارة الاوقاف والشئون الاسلامیة ، 1408/1988؛ مسعودبن عیسی ورّام ، تنبیه الخواطر و نزهة النواظرالمعروف بمجموعة ورّام ، [ چاپ علی اصغر حامد ] ، تهران ?[ 1376 ] .

/ کریم دولتی /