سوره ، هشتاد و یکمین سورة قرآن کریم در ترتیب مصحف . این سوره ، بنا به اجماع مفسران ، از نخستین سوره های مکی است . در ترتیب نزول مشهور، هفتمین سوره و در برخی دیگر از ترتیب نزولها، ششمین یا هشتمین سوره است (ابن عَطیّه ، ج 16، ص 237؛ مقدمتان فی علوم القرآن ، ص 8 ، 11، 14؛ طباطبائی ، ج 20، ص 213؛ رامیار، ص 678، 686). این سوره 29 آیه دارد و نامش از آیة نخست آن گرفته شده است . از این سوره با نامهای «اِذَا الشَّمْس » و «کُوِّرَت » نیز یاد کرده اند ( مقدمتان فی علوم القرآن ، همانجا؛ فیروزآبادی ، ج 1، ص 503؛ آلوسی ، ج 30، ص 49؛ ابن عاشور، ج 30، ص 139).

مضمون اصلی سورة تکویر (به معنای درهم پیچیدن )، نشانه های قیامت و رویدادهای پیش از رستاخیز، ویژگیهای فرشتة وحی (جبرئیل ) و دیدار پیامبر اکرم با او، و تشریح حقیقت وحی و قرآن کریم است . این مضامینِ بظاهر مختلف ، چنان به هم پیوسته اند که گویی تمامی آیات سوره یکجا یا در دو نوبت پیاپی نازل شده اند (دروزه ، ج 1، ص 125). سورة تکویر، آهنگین و موزون است و ضرباهنگی کوبنده دارد.

این سوره دارای دو بخش است : بخش نخست ، که دوازده جملة شرطیه و یک جزای شرط دارد و بر سر هر جملة شرطیه ، «اذا»ی مفاجات آمده و فعل جمله ها هم ماضی است که این دو بر ناگهانی بودن و قطعیت رویدادها و حوادث نظام جهان پیش از قیامت دلالت می کنند (طوسی ، ج 10، ص 280؛ قطب ، ج 8، ص 476، 481؛ دروزه ، همانجا).

بخش دوم شامل سه سوگند (به ستارگان و شب و صبح ) و جواب سوگند است که در آن به اصالت قرآن و مصونیت طریق وحی و نازل شدن قرآن از جانب خداوند به واسطة پیام آور وحی (رسولٍ کریمٍ) اشاره گردیده و به دنبال آن قرآن را «ذکر» برای همة انسانها معرفی کرده است (مراغی ، ج 30، ص 62؛ طباطبائی ، ج 20، ص 216). آیة پایانی سوره (وَ مَاتَشاؤُنَ اِلّا اَنْ یَشاءَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمین ) و آیة سی ام سورة دهر که مشابه با این آیه است ، بحثهای کلامی در پی داشته و محل نزاع و گفتگوی برخی فرقه ها نظیر جبریه و قَدَریه و اختلاف مفسران بوده اند (برای نمونه رجوع کنید به طوسی ، ج 10، ص 288؛ فخررازی ، ج 30، ص 262، ج 31، ص 75؛ ابن عاشور، ج 29، ص 414ـ415، ج 30، ص 168). روایت سبب نزول آیة پایانی سورة تکویر نیز حاکی از طرح اینگونه بحثها از سوی مشرکان در اوان نزول این سوره است ( رجوع کنید به واحدی نیشابوری ، ص 325؛ سیوطی ، 1402، ص 325). تعبیر «رَبُّ العالَمین » در پایان سوره ، بر یقینی و قطعی بودن تغییرات و تحولات شگرف جهان هستی ، که در نیمة نخست سوره ذکر شده بود، تأکید و آن را توجیه می کند و به این ترتیب ، آغاز و انجام سورة تکویر به بهترین و زیباترین وجه با یکدیگر ارتباط می یابند ( رجوع کنید به بقاعی ، ج 21، ص 296ـ297).

موضوع اصلی سورة تکویر، هشدار به انسان و تنبّه اوست . هفت سورة قرآن کریم ، که همگی با «اذا» آغاز شده اند (واقعه ، تکویر، انفطار، انشقاق ، زلزال ، منافقون ، نصر)، در این موضوع مشترک اند (زرکشی ، ج 1، ص 180؛ سیوطی ، 1363 ش ، ج 3، ص 362)، با این تفاوت که ظاهراً در سوره های واقعه و تکویر و انفطار و انشقاق و زلزال این مطلب آشکارتر است و در سوره های منافقون و نصر با اندکی تأمل آشکار می گردد.

تناسب سورة تکویر با سورة انفطار (سورة 82)، از نظر قالب و محتوا و هماهنگی صدر و ذیل و مضامین ، مشهود و آشکار است و محققان نیز عبارات و تعبیرات متشابه و متقارب این دو سوره را با یکدیگر مقایسه کرده اند و موارد اختلاف آنها را توضیح داده اند ( رجوع کنید به فیروزآبادی ، همانجا). سورة انشقاق (سورة 84) نیز از جهت آغاز و انجام ، همانند دو سورة تکویر و انفطار است ؛ چنانکه در حدیث نبوی آمده است : «هر که دوست دارد صحنه های قیامت را با چشم سر مشاهده کند، سه سورة تکویر، انفطار و انشقاق را تلاوت کند» (بقاعی ، ج 21، ص 275، 297؛ سیوطی ، 1408، ص 156؛ آلوسی ، همانجا؛ مراغی ، ج 30، ص 63). همچنین ، سوره های تکویر و انفطار و انشقاق ، توضیح و تفصیل سوره های نبأ و نازعات و عبس (سوره های 78، 79، 80) را برعهده دارند؛ چنانکه در ذیل سوره های نبأ و نازعات و عبس از وقوع قیامت با نامهای «یوم الفصل »، «الطّامّة الکُبری '» و «الصّاخّة » سخن به میان آمده است . در سوره های تکویر و انفطار و انشقاق نشانه ها و علائم وقوع رستاخیز و نخستین صحنه های قیامت بتفصیل بیان شده است (سیوطی ، همانجا؛ مراغی ، ج 30، ص 52؛ زحیلی ، ج 30، ص 79).

منابع : محمودبن عبداللّه آلوسی ، روح المعانی ، بیروت : دار احیاء التراث العربی ، [ بی تا. ] ؛ ابن عاشور (محمدطاهربن محمد)، تفسیر التحریر و التنویر ، تونس 1984؛ ابن عطیه ، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز ، ج 16، [ رباط ] 1411/1911؛ ابراهیم بن عمر بقاعی ، نظم الدرر فی تناسب الا´یات و السور ، ج 21، حیدرآباد دکن 1403/1983؛ محمد عزة دروزه ، التفسیرالحدیث السور مرتبة حسب النزول ، ج 1، [ قاهره ] 1381ـ1383/1962ـ1964؛ محمود رامیار، تاریخ قرآن ، تهران 1369 ش ؛ وهبه مصطفی زحیلی ، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج ، بیروت 1418/1998؛ محمدبن بهادر زرکشی ، البرهان فی علوم القرآن ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، بیروت 1408/1988؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الاتقان فی علوم القرآن ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، [ قاهره 1967 ] ، چاپ افست قم 1363 ش ؛ همو، تناسق الدّرر فی تناسب السّور ، چاپ عبداللّه محمد درویش ،

بیروت 1408/ 1987؛ همو، لباب النقول فی اسباب النزول ، تونس 1402/ 1981؛ طباطبائی ؛ طوسی ؛ محمدبن عمر فخررازی ، التفسیر الکبیر ، قاهره [ بی تا. ] ، چاپ افست تهران [ بی تا. ] ؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز ، ج 1، چاپ محمدعلی نجار، بیروت [ بی تا. ] ؛ سیدقطب ، فی ظلال القرآن ، بیروت 1386/1967؛ احمدمصطفی مراغی ، تفسیرالمراغی ، بیروت 1985؛ مقدمتان فی علوم القرآن ، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی ، قاهره 1392/ 1972؛ علی بن احمد واحد نیشابوری ، اسباب النزول ، بیروت 1985.

/ نرگس پروازی ایزدی /