علم قرائت فصیح قرآن و فن تلفظ صحیح حروف آن . این علم مجموعه قواعد و ضوابطی را برای صحیح خواندن حروف و کلمات قرآن و نیز دیگر مباحث آواشناسی در برمی گیرد. در مرحلة عملی ، این مهارت بر اساس اداء و استماع به افراد آموزش داده می شود. تجوید در لغت به معنای تحسین ، زیباسازی ، نیکو گفتن ، سالم و بی عیب گردانیدن است (راغب اصفهانی ؛ جوهری ؛ ابن منظور؛ مرتضی زبیدی ، ذیل «جود») و در اصطلاح ، عبارت است از تلفظ حروف عربی از جای خود، به گونه ای که حق صفات هر حرف و نیز احکام آن بخوبی اداء و رعایت شود (قاری ، ص 21)؛ بدین ترتیب ، هدف از علم تجوید توانا ساختن قاری بر تلاوت زیبا و استوار و تلفظ فصیح حروف قرآن کریم و حفظ زبان از اشتباه در خواندن کتاب الاهی است . ابن جزری * (متوفی 833) در التمهید فی علم التجوید (ص 47) تجوید را زیور تلاوت و زینت قرائت می داند.

به نظر اغلب فقها، تلفظ صحیح حروف عربی در قرائت حمد و سورة نماز واجب است ، اما فراگیری تجوید و اجرای همة ضوابط آن ، بدانگونه که قاریان ممتاز رعایت می کنند، شرعاً واجب نیست (برای نمونه رجوع کنید به طباطبائی یزدی ، ج 1، ص 653) بلکه از محسّنات و امور تخصصی تلاوت به شمار می آید.

تجوید را می توان به دو بخش نظری و عملی تقسیم کرد: تجوید نظری مجموعه قواعد و ضوابطی است که دانشمندان مسلمان برای صحیح خواندن حروف و کلمات قرآن وضع نموده اند، از قبیل بحث مخارج حروف ، صفات حروف ، تفخیم و ترقیق ، ادغام ، مدّ و قصر و مانند اینها. محمد مکّی نصر در نهایة القول المفید (ص 13) می گوید: «حق حرف به صفاتی گفته می شود که در ذات حرف بوده و لازمة آن باشد»، یعنی قوام حرف و تلفظ صحیح آن به رعایت این صفات وابسته است ، به طوری که این صفات را نمی توان از حرف تفکیک نمود، مانند صفت جَهْر، شِدّت ، اِستعلا. مستحَقِّ حرف به کیفیت و حالاتِ صوتی گفته می شود که در اثر پیوند حروف و ترکیب آنها به وجود می آید، مانند تفخیم که ناشی از صفت استعلا، و تکریر و ترقیق که ناشی از صفت اِستِفال (معنای آن در لغت : به پایین میل کردن ) است . همچنین ادغام و اخفا و اِقلاب و مدّ و مانند اینها که از مستحقات حروف اند.

به طورکلی ، در تجوید از دو جهت به حروف و صداها توجه می شود؛ یکی تلفظ صحیح هر حرف به صورت منفرد با رعایت صفات لازم آن (حق حرف )، و دیگری تلفظ هر حرف با توجه به حرف مجاور آن در ترکیب (مستحق حرف ).

اگر چه تجوید با قوانین و مهارتهای عملی قرآن سر و کار دارد و به عبارت دیگر نوعی آواشناسیِ قرآن کریم است ، اما گاهی در منابع علم تجوید، مباحث دیگری نیز مطرح می گردد که از آن جمله است : علم مرسوم الخط که شامل مباحثی چون مقطوع و موصول ، حذف و اثبات و جز اینهاست ؛

مباحثی از علم صرف ، مانند التقای ساکنین و همزة وصل ؛

و گاه مطالبی از علم وقف و ابتدا که بیشتر با مفاهیم قرآن از لحاظ جمله بندی و آغاز و پایان عبارتها و آیات ارتباط دارد، هرچند بحث کیفیت وقفِ آخر کلمات از مباحثی است که دقیقاً با آواشناسی و آواهای قرآنی ارتباط دارد.

تجوید عملی ، فن و هنر تلاوت قرآن کریم بر اساس تلفظ صحیح حروف و اصوات ، با لهجة فصیح عربی است (نیز رجوع کنید بهتلاوت ). این بخش مبتنی بر اداء و استماع است . تجوید از فنونی است که باید از طریق تمرین در قاری ملکه شود (نصر، ص 12؛

دانی ، ص 70).

قاری قرآن روش صحیح تلفظ و ادای کلمات قرآن را از استاد ماهر و شیخ خود فرا می گیرد، سپس آنچه را فراگرفته است ، بر استاد می خواند تا وی تصحیح کند و به قاری اجازة قرائت دهد. این سنّت از صدر اسلام رایج گردیده و قرائت الفاظ قرآن در نهایت دقت و امانت نسل به نسل حفظ شده و به ما رسیده است . وجود مدارسِ حفظ و قرائت قرآن با نامهای گوناگون نیز گواه بر این مطلب است . در بارة مُصعَب بن عُمَیر که رسول خدا او را برای تعلیم قرآن و احکام اسلامی به مدینه فرستاد، آمده است که وی در «دارالقرّاء» فرود آمد (فضلی ، ص 16). به گفتة ابن جزری ، مصعب بن عمیر اولین کسی بود که «مُقرِی » نامیده شد ( غایة النهایة ، ج 2، ص 299؛

نیز رجوع کنید به قرائت * ). بنابراین ، تجوید عملی ، هنر و فنی است که از طریق مُشافهه حاصل می شود و در قاری به صورت ملکه در می آید و تفاوت درجة قاریان در این امر کاملاً مشهود است .

یکی از مهمترین مسائل در تلاوت قرآن فصاحت است . قاری قرآن هنگامی موفق است که بتواند هریک از حروف و اصوات را مطابق لهجة فصیح عربی ادا کند. در آیین نامة مسابقات جهانی حفظ و قرائت قرآن کریم که در ایران برگزار می شود، از مجموع چهل امتیازی که به تجوید تعلق می گیرد، چهار امتیاز به فصاحتِ تلاوت اختصاص دارد (سازمان اوقاف و امور خیریه ، ص 3).

در بارة اصل و منشأ تجوید و علم آواها (علم الاصوات ) در فرهنگ اسلامی ، اطلاع دقیقی در دست نیست . پیش از مسلمانان ، این علم نزد یونانیان و هندیان وجود داشته و بیشتر برای خواندن متون مذهبی به کار می رفته است . یونانیان در بارة حروف ملفوظ ، بر اساس کیفیتِ استماع بحث می کردند (آواشناسی شنیداری ) و به کیفیت تولید حروف و نقش اندامهای صوتی در تلفظ توجهی نداشتند. هندیان ، برخلاف یونانیان ، اساس کار خود را بر کیفیت تولید حروف قرار دادند (آواشناسی تولیدی ) و ازینرو آواها را بسیار دقیقتر از یونانیان وصف کردند (ابن سینا، یادداشت خانلری ، ص 101).

نخستین اثر مستقل در علم تجوید، القصیدة الخاقانیة تدوین ابومزاحم موسی بن عبیداللّه بن یحیی بن خاقان مشهور به خاقانی (متوفی 325) است (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 354، ج 2، ستون 1337). قبل از آن نیز برخی مباحث راجع به علم تجوید، تدوین شده بود، اما به عنوان علمی مستقل معرفی نشده بود، بلکه در خلال علم قرائات ــ مثلاً در شرح و توضیح مفردة هریک از قرائتهای معتبر (هفت گانه ، ده گانه یا بیشتر) ــ به قواعد تجویدی آن نیز اشاره می شد، مانند ادغام در قرائت ابوعمرو بصری و سَکْت بر همزه در قرائت حمزه کوفی .

نخستین اثر موجود که در آن مبحث مخارج حروف مطرح شده ، کتاب العین اثر خلیل بن احمد فراهیدی است . برخی در انتساب این کتاب به او تردید دارند (ابن سینا، یادداشت خانلری ، ص 102ـ103). اندکی بعد سیبویه (متوفی 177)، شاگرد خلیل ، کتابی در نحو و ادبیات عرب تألیف کرد و در پایان آن مبحثی را به تلفظ حروف و مخارج و صفات آنها اختصاص داد (ج 4، ص 431ـ485). پس از وی بیشتر دانشمندان مسلمان ، روش او را در تبیین مخارج حروف و صفات آن برگزیدند و گاهی چیزی بر آن افزودند، مثلاً ابن جنّی (متوفی 392) در بحث صفات حروف ، صفات اِصمات و اِذلاق را به صفات متضاد افزود (ج 1، ص 74؛

نیز رجوع کنید به انیس ، ص 110). به عقیدة رابینز (ص 214)، زبان شناس انگلیسی ، سیبویه برای وصف آواشناختی حروف عربی ، روش جدید و منحصر به فردی ارائه کرد که بمراتب از علم آواشناسی غربی ، چه در دورة سیبویه چه در دوره های پیش از او، کمال یافته تر بود. سیبویه و دیگر دانشمندان مسلمان توانستند اندامهای گفتار و شیوة تولید حروف را به روشی منظم تبیین کنند.ایشان وصف آواها و حروف را از جایگاه پسین (حنجره و حلق ) شروع و به جایگاه پیشین (لبها و خیشوم ) ختم نمودند و مختصاتی چون «اطباق » (نرمکامی شده ) را که ویژة اصوات مُفَخَّم عربی است ، بخوبی شناخته و وصف کردند. همچنین اصوات عربی را به مجهور و مهموس تقسیم کردند، که این تقسیم بندی بدون هیچگونه اشتباهی صورت گرفته است (ستوده نیا، ص 11).

علم تجوید منشعب و برگرفته از علم قرائات است و در کتب قرائات بخشهایی بدان اختصاص یافته است . از کتب معروفی که قبل از کتاب سیبویه تألیف شده اند، اینهاست : القراءات یحیی بن یَعْمُر (متوفی 90)، القراءات اَبان بن تغلب کوفی (متوفی 141)، القراءات مُقاتل بن سلیمان (متوفی 150)، القراءات ابوعَمروبن علاء (متوفی 154)، القراءات حمزة بن حبیب الزیّات (متوفی 156)، القراءة محمدبن حسن رواسی کوفی (متوفی ح 170) و القراءات عبدالحمیدبن عبدالمجید اخفش اکبر (متوفی 177) (فضلی ، ص 27ـ 28). نخستین کسی که از میان قرائتهای متعدد، هفت قرائت را برگزید، ابن مجاهد (متوفی 324) بود (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به قرائت * ). وی در کتاب معروف السبعة فی القراءات ، ضمن بررسی قرائتهای گوناگون ، به بحث در بارة قواعد صوتی و تجویدی هر قاری پرداخته است . اهم این قواعد عبارت اند از: احکام نون ساکن و تنوین در قراءات سبع ، های کنایه ، احکام همزة منفرد، احکام دو همزه (تسهیل ، ابدال ، حذف )، مدّ و قصر، فتح و اِماله ، اِشمام و رَوْم .

ابن جنّی با تألیف کتاب المحتسب فی تبیین وجوه شَواذّ القراءات به توجیه قواعد صوتی و تجویدی قرائات شاذ (غیر از قرائتهای هفت گانه ) پرداخت . ابوعَمرو عثمان بن سعید دانی (متوفی 444) مهمترین اثر در علم قرائات را تألیف کرد و آن را التیسیر فی القراءات السبع نامید. مباحث این کتاب همان مباحثی است که قبلاً در کتاب السبعه آمده بود. اثر دیگر وی التحدید فی الاتقان و التجوید است . وی سبب تدوین آن را کم توجهی معاصرانش نسبت به تجوید تلاوت و تحقیق قرائتِ قرآن ذکر کرده است (ص 68).

از قرن چهارم و پنجم به بعد، آثار بسیاری در علم قرائات و تجوید تدوین شد. درخشانترین اثری که تاکنون نیز مورد استفادة استادان و قاریان قرآن در دانشگاهها و مراکز تعلیم قرائت در کشورهای اسلامی خصوصاً مصر و سودان و عربستان و تونس قرار گرفته ، قصیدة حِرْزالامانی و وجه التهانی سرودة ابوالقاسم بن فِیُّره شاطبی (متوفی 590)، بر پایة کتاب التیسیر فی القراءات السبع ، است . با توجه به اهمیت این اثر بیش از سی شرح بر آن نگاشته شده که از آن جمله است : سراج القاری المبتدی و تَذکار المقری المنتهی تألیف ابوالقاسم علی قاصح عذری (متوفی 810)، ارشاد المرید الی مقصود القصید اثر علی محمد ضباع استاد مراکز قرائت قرآن در مصر، که در 1357 تألیف شد، الوافی فی شرح الشاطبیه فی القراءات السبع اثر عبدالفتاح عبدالغنی قاضی (متوفی 1403).

از آثار مهم دیگر در این علم ، کتاب النشر فی القراءات العشر تألیف ابن جزری است که اواخر جلد نخست و بخشی از جلد دوم آن به احکام تجوید اختصاص دارد. اثر دیگر وی المنظومة الجزَریة فی التجوید است که در آن احکام تجوید در 107 بیت آمده است . یکی از شروح مهم آن ، المِنَح الفکریة نوشتة علی بن سلطان محمد قاری و دیگری الدقائق المحکمة فی شرح المقدمة نوشتة شیخ زکریا انصاری است .

کتاب لطائف الاشارات لفنون القراءات تألیف شهاب الدین احمدبن محمد قَسطَلانی (متوفی 923)، علاوه بر پرداختن به علوم مختلفِ قرائت قرآن ، بحثی ابتکاری در مقایسة حروف دارد که در آثار پیشین کمتر به چشم می خورد. صرف نظر از مباحث احکام تجوید، در بیشتر آثاری که در بارة مخارج و صفات حروف است ، مطالبی آمده که سیبویه در الکتاب آورده است و مؤلفانِ سپسین گاهی در مطالب سیبویه تغییری مختصر داده یا مطالبی بر آن افزوده اند. تنها کسی که در این میان روش جدیدی ارائه کرد، ابن سینا بود. وی رسالة خود اسباب حُدوث الحروف را با بحث در بارة کیفیت تولید صوت آغاز کرده و سپس کیفیت تولید حروف و مخرج هریک را بیان کرده و در فصلی به تشریح اندامهای گفتار انسان ، از قبیل حنجره و حلق و زبان و دهان ، پرداخته است . او نخست به حدوث و تولید حرف توجه کرده و سپس کیفیت استماع حروف را توضیح داده است . در واقع ، ابن سینا در آن زمان به اصول تجویدی و آواشناسی تولیدی (مخارج الحروف ) و همچنین آواشناسی شنیداری (صفات الحروف ) دست یافته بود، هرچند روش علمی و پژوهشی او با دیگران متفاوت است . البته ترتیب مخارج حروف در بیان ابن سینا به ترتیب سیبویه نزدیک ، اما با آن متفاوت است (ستوده نیا، ص 18؛

نیز رجوع کنید بهابن سینا، یادداشت خانلری ، ص 103).

در کتب تجوید، مؤلفان مستقیماً به موضوع صوت شناسی (آواشناسی )، یعنی آوا و حروف و ساختار کلمات در قرائت قرآن ، می پردازند و گاهی برای فهم کامل آنها از تصاویر و توضیحاتی استفاده می کنند. نخست حروف الفبای عربی همراه با مخارج حروف ، یعنی جایگاه تلفظ آنها در دستگاه گفتاری انسان و خصوصیات بیان آنها، بررسی می شود. در اطلس اصوات اللغة العربیة تصاویری واقعی از حنجره ، حلق ، دهان ، دندانها و لبها با پرتونگاری تهیه شده است . در نرم افزارهای رایانه ای ، از جمله «نرم افزار آموزش تجوید»، این تصاویر به وسیلة رایانه بازسازی شده است که محل دقیق تلفظ هر حرف را در هنگام تلفظ آن نشان می دهد.

در مبحث صفات حروف ، حروف الفبا را بر اساس کیفیت صوتی و خصوصیات هریک ، در دو دسته صفات متضاد و غیرمتضاد قرار می دهند. صفات متضاد شامل ده صفت اند که در دو گروه پنج تایی قرار دارند. هریک از حروف می تواند فقط پنج صفت متضاد را به خود اختصاص دهد. در میان حروف الفبای عربی ، ده حرف ف ح ث ه ش خ ص س ک ت صفت «هَمْس » دارند و بقیة حروف «مجهور» هستند. هشت حرف أ (همزه ) ج د ق ط ب ک ت دارای صفت «شدت » و بقیه دارای صفت «رخوت »اند. البته علمای تجوید، پنج حرف ع م ر ل ن را دارای صفتی بین شدت و رخوت دانسته اند. هفت حرف خ غ ق ص ض ط ظ صفت «استعلاء» و بقیه صفت «اِستفال » دارند. چهار حرف ص ض ط ظ صفت «اِطباق » و بقیه صفت «انفتاح » دارند.

شش حرف ف ر م ن ل ب صفت «اِذلاق » و بقیه صفت «اِصمات » دارند.

جز صفات متضاد، صفات دیگری مطرح است که صفت ضدی برای آنها ذکر نکرده اند، از جملة آنهاست : صفت «قَلقَله » در پنج حرف ق ط ب ج د ، وقتی که ساکن باشند؛

صفت «تکریر» در حرف ر ؛

صفت «صفیر» در سه حرف س ص ز ؛

صفت «تَفَشّی » در حرف ش ؛

صفت «انحراف » در دو حرف ل ر ؛

صفت «استطاله » در حرف ض ؛

صفت مدّ در الف ، واو، و یای مدّی ؛

و صفت «نَبْر» در همزه .

دیگر عناوینی که در علم تجوید مطرح اند عبارت اند از: تفخیم و ترقیق حرف «لام » جلاله و حرف «راء»، ادغام تام و ناقص ، ادغام متماثِلَین ، ادغام متجانِسَین ، ادغام متقاربَین ، احکام نون ساکن و تنوین شامل اخفا و اظهار و اِقلاب و ادغام ، احکام میم ساکن ، مدّ و قصر شامل مدّ طبیعی و مدّ متصل و منفصل و صله و مدّ لازم و مدّ عارض و غیر آن ، احکام لام ساکن ، احکام های کنایه ؛

احکام همزه شامل تحقیق همزه ، تسهیل ابدال و حذف ، امالة کبری ' و تقلیل ، اشمام ، و رَوْم و غیر آن .

امروزه در مصر ــ که الگوی قرائت در جهان اسلام است ــ لفظ تجوید و مشتقات آن گاهی در معنای قرائت به کار می رود که نشان دهندة جنبة آهنگین و تلاوت بسیار زیبای قرآن است .

گاهی بر روی دوره های نوارِ تلاوت قرآن عنوان «المصحف المُجَوَّد» دیده می شود. در مصحف مجوّد، کلمات قرآن با تأنی و وقار خوانده و قواعد تجوید به طور کامل رعایت می گردد. در این روش ، از «اَلحان » استفاده و نغمات آهنگین با یکدیگر ترکیب می شود. قرائت تحقیق استادمحمد عبدالصمد عبدالباسط و استاد شیخ محمود خلیل حُصَری از این نوع است . تلاوت سی جزء قرآن با این روش حدود شصت تا هفتاد ساعت به طول می انجامد.

اگر تلاوت با سرعت بیشتری انجام شود، به آن «المُصْحَفُ المُرَتَّل » می گویند (نیز رجوع کنید به ترتیل * ). تلاوت کامل قرآن با این روش در حدود سی ساعت طول می کشد. در 1414، قرآنی در سوریه با عنوان مُصحفُالتَّجوید به چاپ رسید که برخی قواعد تجویدی را با رنگهای مختلف نشان می دهد. ضبط قرائت قاریان مشهور، یکی از روشهای یادگیری قرآن با رعایت فن تجوید است .

اولین تلاوت مُجوَّدی که ضبط شد، تلاوت استاد شیخ محمد رِفْعَت در مصر بود. یکی از تلاوتهای این استاد، به عنوان شاهکاری هنری و دینی از رادیو بریتانیا پخش گردید. برخی از قاریان برجستة مصری عصر حاضر عبارت اند: شیخ محمد عبدالباسط عبدالصمد که به سبب قرائت مُجوَّدش شهرت یافت ؛

شیخ محمودخلیل حصری که به سبب ضبط اولین دورة مصحف مُرَتَّل در رادیو مصر، بسیار مورد تمجید قرار گرفت ؛

شیخ محمدصِدّیق مِنشاوی که مصحف مرتّل بسیار زیبا و دلپذیر خود را به جهان اسلام عرضه نمود (سیّد، ص 108، 113، 115؛

نلسون ، ص 193، 195)؛

شیخ مصطفی اسماعیل (اکبرالقرّاء)؛

شیخ ابوالعَیْنَیْن شُعَیْشَع ؛

شیخ کامل یوسف بَهتیمی ؛

شیخ عبدالفتاح شعشاعی ؛

شیخ علی البَنّا و شیخ راغب مصطفی غَلْوَش .

تجویدی که اکنون در بیشتر کشورهای اسلامی تدریس می شود، بر اساس ضوابط روایت حفص از عاصم کوفی است . عاصم یکی از قاریان سبعه بود. وی قرائتش را از ابوعبدالرحمان سُلَمی فراگرفته و سلمی نیز قرائتش را از امیرالمؤمنین علی علیه السلام اخذ نموده بود. البته در برخی بلاد اسلامی ،

مانند شمال و غرب و میانة افریقا و مصر، روایت وَرْش مصری از نافع مدنی رایج است . برخی احکام تجویدی ورش با حفص متفاوت است ، مانند ترقیق راء، تفخیم لامات ، نقل حرکت همزه ، تقلیل و امالة بَیْن بَیْن . در لیبی ، موریتانی و بخشی از تونس و الجزایر روایت قالون ، راوی دیگر نافع مدنی ، متداول است . در سودان نیز روایت دُوری از ابوعمرو بصری رایج است (کلاّ ک ، ص 47).

منابع :

(1) ابن جزری ، التمهید فی علم التجوید ، چاپ علی حسین بوّاب ، ریاض 1405/ 1985؛

(2) همو، غایة النهایة فی طبقات القرّاء ، چاپ برگشترسر، قاهره ( بی تا. ) ؛

(3) ابن جنّی ، سرّ صناعة الاعراب ، ج 1، چاپ مصطفی سقا و دیگران ، قاهره 1374/ 1954؛

(4) ابن سینا، مخارج الحروف ، یا، اسباب حدوث الحروف ، دو روایت از متن رساله با مقابله و تصحیح و ترجمه از پرویز ناتل خانلری ، تهران 134ش ؛

(5) ابن منظور، ابراهیم انیس ، الاصوات اللّغویة ، قاهره 1971؛

(6) اسماعیل بن حماد جوهری ، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران 1368 ش ؛

(7) حاجی خلیفه ؛

(8) عثمان بن سعید دانی ، التحدید فی الاتقان و التجوید ، چاپ غانم قدروی حمد، بغداد 1407/ 1988؛

(9) رابرت هنری رابینز، تاریخ مختصر زبانشناسی ، ترجمة علی محمد حق شناس ، تهران 1370ش ؛

(10) حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سیدکیلانی ، بیروت ( بی تا. ) ؛

(11) سازمان اوقاف و امور خیریه ، آئین نامة مسابقات بین المللی حفظ و قرائت و تفسیر قرآن ، تهران 1378ش ؛

(12) محمدرضا ستوده نیا، بررسی تطبیقی میان علم تجوید و آواشناسی ، ( تهران ) 1377ش ؛

(13) عمروبن عثمان سیبویه ، کتاب سیبویه ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره ?( 1385/ 1966 ) ، چاپ افست بیروت 1411/ 1991؛

(14) لبیب سیّد، الجمع الصوتی الاوّل القرآن الکریم اوالمصحف المرتّل : بواعثه و مخططاتُه ، قاهره 1387/ 1967؛

(15) محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی ، العروة الوثقی ، بیروت 1404/ 1984؛

(16) عبدالهادی فضلی ، القراءات القرآنیة : تاریخ و تعریف ، بیروت 1405/ 1985؛

(17) علی بن سلطان محمد قاری ، المنح الفکریة ، قاهره 1347؛

(18) ادریس عبدالحمید کلاّ ک ، نظرات فی علم التجوید ، ( بغداد ) 1981؛

(19) محمدبن محمد مرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهرالقاموس ، ج 7، چاپ عبدالسلام محمدهارون ، کویت 1389/ 1970، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛

(20) محمد مکّی نصر، نهایة المفید فی علم التجوید ، لاهور 1391؛

(21) Kiristina Nelson, The art of reciting the Qur ف an , Cairo 2001.

/ محمدرضا ستوده نیا /