واژه ای در قرآن کریم و تورات و انجیل به معنای صندوق عهد. این واژه دوبار در قرآن ، در اشاره به دو صندوق مختلف به کار رفته است : یک بار در اشاره به سبد یا صندوقچه ای که مادر موسی ، موسای نوزاد را در آن نهاد و به آب افکند (طه :20؛ قس سفر خروج ، 2:2ـ6)؛

بار دیگر در داستان طالوت * و انتخاب وی به پادشاهی بنی اسرائیل و در اشاره به صندوق عهد (بقره : 248؛ قس کتاب اول سموئیل ، باب 5 ـ9). دربارة وزن ، اشتقاق و قرائت این کلمه در میان لغویان و مفسران مسلمان اختلاف هست ؛ برخی آن را بر وزن «فاعُول » و بدون اشتقاق ، و بعضی آن را بر وزن «فَعَلوت » و مشتق از تَوْب ــ به معنای رجوع ــ و برخی بر وزن «تابُوَة » می دانند. دیگران نیز به ریشه های تبت و تبه اشاره کرده اند (جفری ، ص 88؛ لِین ، ذیل «توب »؛ فیروزآبادی ، ج 2، ص 290). برخی قاریان مدنی ، همچون اُبَیّ و زیدبن حارث ، آن را به زبان انصار مدینه تابوه خوانده اند (سمین حلبی ، ج 2، ص 523). سیوطی سه روایت مختلف نقل می کند که بر پایة آنها در ماجرای جمع آوری قرآن و در پیِ اختلاف نظر برخی از انصار مدینه و مهاجران (قریش مکه )، عثمان دستور داد تا این واژه را به لهجة قریش بنویسند، یعنی به صورت تابوت (ج 1، ص 316ـ317).

روایات اسلامی در بیان پیدایش و سرگذشت تابوت یا صندوق عهد بسیار مختلف است ؛ برخی آن را فرود آمده از بهشت در زمان هبوط آدم علیه السلام می دانند که صورت پیامبران در آن نقش شده بود، و هریک از یامبران تا زمان یعقوب علیه السلام ــ و از آن پس در میان بنی اسرائیل ــ آن را به پیامبر بعدی می رسانیده است . پاره ای دیگر تابوت را ساختة خود موسی علیه السلام به فرمان خداوند، و برخی آن را همان صندوقی می دانند که مادر موسی پس از تولد موسی وی را در آن نهاد و به آب افکند (ثعلبی ، ص 236؛ طبرسی ، ج 2، ص 614؛ فخررازی ، ج 6، ص 188ـ189). تنها نظر دستة دوم مطابق با عهد قدیم (سفر خروج ، 25:10ـ22، 37:1ـ9) است ، با این توضیح که در متون عبری توراتی میان صندوق نوزادی موسی ، یعنی تبه و تابوت عهد، یعنی ارون تفاوت روشنی وجود دارد ( د. جودائیکا ، ذیل "Ark of the covenant" و "Ark of Moses" ؛ > راهنمای فهم کتاب مقدس < ، ذیل "Ark of covenant" ).

بنابر مجموعة نقلهای تفاسیر اسلامی ، تابوت در میان بنی اسرائیل محترم و مقدّس بوده است ؛ موسی علیه السلام الواح تورات و پاره ای از آثار نبوت خویش را در آن نهاده و پس از خود به یوشع سپرده است (قس سفر تثنیه ،10:1ـ 5، که به فحوای آن موسی نه تورات ، بلکه دو لوح سنگیِ عهد را به دستور خداوند در صندوق دیگری که خود ساخته بود ــ و نه در تابوت عهد ــ نهاد رجوع کنید به ادامة مقاله ). بعدها نیز بنی اسرائیل آن را ــ که نماد حمایت و حضور خداوند در میان ایشان بود (رجوع کنید به ادامة مقاله ) ــ همه جا با خود می بردند و بدین وسیله در جنگها و سایر امور مهم خود پیروز می شدند. این صندوق بعدها به دست عمالقه * ، دشمنان بنی اسرائیل ، افتاد و از آن پس تا مدتها بنی اسرائیل با خواری و شکست روبرو بودند تا آنکه باردیگر در ماجرای انتخاب طالوت به سرداری و امارت بنی اسرائیل ، این صندوق به گونه ای معجزه آسا به ایشان برگردانده شد (طبری ، ج 2، ص 382ـ 385؛ سیوطی ، ج 1، ص 314ـ316؛ ثعلبی ، ص 236، 238؛ قس هاکس ، ذیل «تابوت عهد»).

از سرگذشت تابوت عهد، تنها همین مقطع تاریخی در قرآن آمده است . مطابق آیات 247 و 248 سورة بقره ، وقتی بنی اسرائیل به سرداری و امارت طالوت بر بنی اسرائیل اعتراض کردند و گفتند که وی شأن اجتماعی این مقام را ندارد، پیامبر وقت (سموئیل ) گفت که نشانة امارت او این است که فرشتگان تابوت را برای شما باز خواهند آورد، که در آن سکینة الاهی و بقایایی از آثار آل موسی و آل هارون قرار دارد (دربارة کیفیت بازگشت تابوت و توضیح مفاهیمِ سَکِینَة و بَقِیَّة که در آیة 248 سورة بقره آمده است رجوع کنید به روایات مختلف صحابه و تابعین در طبری ، ج 2، ص 385ـ389 و سیوطی ، ج 1، ص 317). بیشتر تفاسیر متقدم و بعد از آن تفاصیل و جزئیات بیشتری دربارة موضوعات مطرح شده در این آیه بیان کرده اند، اما تنها در دورة اخیر برخی مفسران غالب این روایات را برساختة یهودیان تازه مسلمان یا در شمار توضیحات بی دلیل و مدرک شمرده اند (رجوع کنید به ابوشهبه ، ص 170ـ174؛ رشیدرضا، ج 2، ص 484ـ 485). گفتنی است که واژة سکینه در این آیه ارتباط نزدیکی با شکینه در زبان عبری دارد که به معنای حضور الاهی است ؛ و از آنجا که تابوت عهد در میان بنی اسرائیل نماد حضور خداوند بوده است ، می توانیم ، مانند برخی از محققان ، بگوییم که سکینه در این آیه ــ برخلاف دیگر آیات قرآنی همچون توبه : 36 و 40؛ فتح : 4، 18 و 26 ــ به معنای آرامش و طمأنینه نیست (جفری ، ص 174؛ د. جودائیکا ، ذیل "shekhinah" ؛ برای چکیدة آرای خاورشناسان در این باره رجوع کنید به جفری ، همانجا).

در بسیاری از جاهای تورات ، با بیش از بیست تعبیر مختلف ، به این صندوق اشاره شده است ، از جمله تابوت یَهوَه (صحیفة یوشع ، 3: 13)، تابوت خداوند (کتاب اول سموئیل ، 3: 3)، تابوت خدای اسرائیل (کتاب اول سموئیل ، 5: 8)، تابوت مقدّس (کتاب دوم تواریخ ایام ، 35: 3؛ برای موارد دیگر رجوع کنید به د. جودائیکا ، ذیل "Ark of the covenant" ؛ دربارة علت تفاوت این تعابیر رجوع کنید به د. دین و اخلاق ، ذیل "Ark" ). با اینهمه ، متداولترین تعابیر تابوت عهد (صحیفة یوشع ، 3: 6) و تابوت شهادت (سفر خروج ، 25: 22، 40: 21) است .

به روایت تورات ، نخستین بار خداوند به موسی دستور می دهد که تابوتی از جنس خاص ، به شکلی خاص و با اندازة معیّن بسازد و مجسمة دو فرشته را در دو طرف آن قرار دهد. این تابوت را پس از مدتی بَصَلْئیل ساخت (برای وصف دقیق آن رجوع کنید به سفر خروج ، 25: 10ـ22، 37: 1ـ9). به قصة ساخت و قداست این صندوق بعدها در عهد جدید نیز (رساله به عبرانیان ، 9: 4ـ 5) اشاره شده است . در تاریخ بنی اسرائیل ، چنانکه گفته شد، تابوت نماد حضور خداوند در میان ایشان بوده ( > راهنمای فهم کتاب مقدس < ؛ د. دین و اخلاق ، همانجاها) و خداوند از بالای سرپوش آن با موسی سخن می گفته است . این صندوق را همواره همگان براساس متن تورات تابوت عهد نامیده اند، زیرا مشهور است که موسی الواح سنگی ده فرمان (الواح عهد) را که در کوه طور دریافت کرده بود به فرمان خداوند دراین صندوق نهاد. این نکته در عهد جدید (رساله به عبرانیان ، 9: 4) بصراحت آمده است ، حال آنکه بنابر تورات ، موسی صرفاً به لاویانی که تابوت عهد را حمل می کردند می گوید: تورات ، و نه الواح ، را در کنار تابوت عهد بگذارید (سفر تثنیه ، 31: 26ـ27)، اما خود پیشتر الواح عهد را در صندوقی با مشخصات دیگر که خود ساخته بود قرار داده بود (سفر تثنیه ، 10: 1ـ 5؛ قس کتاب دوم تواریخ ایام ، 5: 10). شاید به همین دلیل کنت ( د. دین واخلاق ، همانجا) اشاره می کند که در منابع کهن ، هیچ مدرک معتبری دالّ بر ارتباط تابوت عهد با الواح سنگی ده فرمان وجود ندارد. با این حال ، به نظر می رسد که جز آیات 1ـ 5 سفر تثنیه ، مراد از تمامی اشارات عهد قدیم و جدید همان تابوت اولیه ، ساختة بَصَلْئیل است که نخستین بار در سفر خروج باب 25 از آن یاد شده است و همواره در میان بنی اسرائیل حضور داشت تا آنکه سلیمان علیه السلام آن را در هیکل قرار داد (کتاب دوم تواریخ ایام ، 5: 2ـ9؛

برای تفاصیل بیشتری از سرگذشت تابوت رجوع کنید به هاکس ؛

د.جودائیکا ؛

> راهنمای فهم کتاب مقدس < ، همانجاها).

منابع :

(1) علاوه بر قرآن و کتاب مقدس ؛

(2) محمد ابوشهبه ، الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفسیر ، قاهره 1408؛

(3) احمدبن محمد ثعلبی ، قصص الانبیاء المسَمّی عرائس المجالس ، بیروت ( بی تا. ) ؛

(4) محمد رشیدرضا، تفسیرالقرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار ، بیروت 1414/ 1993؛

(5) احمدبن یوسف سمین حلبی ، الدّرّالثمین فی علوم کتاب الله المکنون ، چاپ احمدمحمد خرّاط ، دمشق 1406/1986؛

(6) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الدّرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور ، بیروت : دارالمعرفة ، ( بی تا. ) ؛

(7) طبرسی ؛

(8) طبری ، جامع ؛

(9) محمدبن عمر فخررازی ، التفسیر الکبیر ، قاهره ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛

(10) محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز ، ج 2، چاپ محمدعلی نجار، بیروت ( بی تا. ) ؛

(11) محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز ، ج 2، چاپ محمدعلی بخار، بیروت ( بی تا. ) ؛

(12) جیمز هاکس ، قاموس کتاب مقدس ، بیروت 1928، چاپ افست تهران 1349 ش ؛

(13) Aid to Bible understanding , New York 1971;

(14) Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982;

(15) Encyclopaedia of religion and ethics , ed. James Hastings, Edinburgh 1980-1981, s.v. "Ark" (by R. H. Kennett);

(16) Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur'a ¦n , Baroda 1938;

(17) E. W. Lane, Arabic - English lexicon , Cambridge 1984.

/ مرتضی کریمی نیا /