سوره ، به معنای روشن کننده و دلیل آشکار، نود و هشتمین سورة قرآن کریم در ترتیب مصحف ، پس از سورة قدر و پیش از سورة زلزال . شمار آیات ، کلمات و حروف آن به ترتیب هشت ، نود و چهار، و سیصد و نودونه است (خازن ، ج 6، ص 549؛ ابوالفتوح رازی ، ج 20، ص 358) و دیگر نامهای آن البریّة ، لم یکن ، اهل الکتاب ، الانفکاک ، منفکّین ، القیّمة ، والقیامة است (قاسمی ، ج 17، ص 220؛ فیض کاشانی ، ج 5، ص 354). آن را نودو هشتمین یا نودونهمین سوره در ترتیب نزول ، پس از سورة طلاق و پیش از سورة حشر دانسته اند ( مقدمتان فی علوم القرآن ، ص 12،15؛ زرکشی ، ج 1، ص 193ـ194؛ سیوطی ، 1363 ش ، ج 1، ص 40ـ43). بنابراین ، سخن قرطبی (ج 20، ص 138) و شوکانی (ج 5، ص 473)، که آن را به اعتقاد جمهور مفسران مدنی می دانند، مقبول تر از گفتة ابن عطیه (ج 16، ص 343) است که مکی بودن سوره را نظر غالب مفسران می داند، بویژه آنکه مضامین سوره در پرداختن به مسئلة اهل کتاب مؤیدی بر مدنی بودن آن است . در این سوره ، ضمن اشاره به همگانی بودن رسالت حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله ، از منکران این رسالت ، چه اهل کتاب و چه مشرکان ، انتقاد و گفته شده است که آنان به رغم «بیّنه » ـ در اینجا: پیامبری که صحیفه های مطهّر را بر آنها می خواند (آیة 2) ـ از هدایت الهی فاصله گرفته اند. همچنین جوهر اصلی دین (تعبیر قرآن : دینُ القَیِّمَةِ، آیة 5)، که در همة ادیان یکسان است ، شناسانده و تأکید شده است که پیروان دینهای قبل نیز به همین جوهر فراخوانده شدند: «بندگی خالصانة اللّه » که دو رکن اساسی آن نماز و زکات است (آیة 5). نکتة دیگر این سوره ، تقسیم کافران به رسالت حضرت محمد و مؤمنان به «شرّالبریّة » و «خیرالبریّة » (بدترین و بهترین مردم ) است . چندین حدیث نبوی با این مضمون روایت شده است که حضرت علی علیه السلام و شیعیانش «خیرالبریّة »اند (برای مآخذ این احادیث رجوع کنید به امینی ، ج 2، ص 57؛ میلانی ، ج 3، ص 434ـ437؛ راضی ، ص 62ـ63).

سیوطی بین این سوره و سورة پیشین (قدر) نوعی پیوند تعلیلی یافته است : سورة قدر دربارة نزول قرآن است و در سورة بینه ، علت نزول آن بیان شده است (سیوطی ، 1408، ص 174). برخی آثار و پاداشهای قرائت این سوره در روایات و کتب تفسیری آمده است ( رجوع کنید به آقانجفی ، ص 159ـ160؛ زمخشری ، ج 4، ص 782).

منابع : محمدتقی بن محمدباقر آقا نجفی ، خواصّ الا´یات و خواصّ تمامی سوره های قرآن کریم ، بمبئی 1299، چاپ افست تهران 1345 ش ؛ ابن عطیه ، المحرر الوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز ، ج 16، ] رباط [ 1411/1991؛ حسین بن علی ابوالفتوح رازی ، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن ، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح ، مشهد 1365ـ1375 ش ؛ عبدالحسین امینی ، الغدیر فی الکتاب و السّنة و الادب ، ج 2، بیروت 1397/1977؛ علی بن محمد خازن ، لباب التأویل فی معانی التنزیل ، در مجمع التفاسیر ، استانبول 1404/1984؛ حسین راضی ، سبیل النجاة فی تتمة المراجعات ، در عبدالحسین شرف الدین ، المراجعات ، چاپ حسین راضی ، بیروت

1402/ 1982؛ محمدبن بهادر زرکشی ، البرهان فی علوم القرآن ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، بیروت 1408/1988؛ محمودبن عمر زمخشری ، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل ، بیروت ] بی تا. [ ؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الاتقان فی علوم القرآن ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، قم 1363 ش ؛ همو، تناسق الدرر فی تناسب السور ، چاپ عبدالله محمد درویش ، بیروت 1408/1987؛ محمدبن علی شوکانی ، فتح القدیر ، بیروت ] بی تا. [ ؛ محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی ، تفسیر الصافی ، بیروت 1402/1982؛ جمال الدین قاسمی ، تفسیرالقاسمی ، المسمی محاسن التأویل ، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی ، بیروت 1398/ 1978؛ محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، بیروت ] بی تا. [ ؛ مقدمتان فی علوم القرآن ، چاپ آرتور جفری و عبدالله اسماعیل صاوی ، قاهره 1392/1972؛ محمدهادی میلانی ، قادتنا کیف نعرفهم ، چاپ محمدعلی میلانی ، ج 3، قم 1413.

/ محمدباقر کریمیان /