نام دومین سورة قرآن بنابر ترتیب «مُصحف امام » ( رجوع کنید به قرآن * ). این سوره ، از نظر ترتیب زمانِ نزول ، هشتاد و ششم یا هشتاد و هفتم و، بنابر نظر بیشتر راویان و محققان ، اولین سورة مدنی است . به ادعای ابن حجر، در این باب اتفاق نظر هست (ج 8، ص 130)، ولی دربارة اولین سورة مدنی اقوال دیگری نیز نقل شده است (سیوطی ، 1363 ش ، ج 1، ص 96). بقره با 286 (یا 285 و یا 287) آیه و 221 ، 6 کلمه و 500 ، 25 حرف ، در میان هفت سورة بلند قرآن (السَّبعُ * الطُّوَلْ) ازهمه بلندتر است و، بنابر روایات و بعضی قراین ، در مدت ده سال هجرت پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم به مناسبتهای مختلف نازل شده است ؛ مثلاً، در آیات 190 تا 194، قتال در حریم کعبه عندالضّروره مجاز شمرده شده است و به روایت سیوطی (1402، ص 35) این حکم پس از صلح حدیبیّه در سال ششم هجرت اعلان شده است . آیة 182 این سوره ،که امر به روزه می کند، ظاهراً در رمضان سال دوم هجرت وآیة 281 آن ، طبق روایات ، در حجّة الوداع در منی ' نازل

شده است . همچنین سیوطی دو آیة 109 و 272 را غیرمدنی می داند (1363 ش ، ج 1، ص 56؛ و نیز رجوع کنید به معرفت ، ج 1، ص 192). با اینهمه ، تعیین قطعی ترتیب نزول آیات سوره میسر نیست . بلندترین آیة قرآن (آیة دَین ) نیز در همین سوره (آیة 282) است (قرطبی ، ج 3، ص 377). طبق برخی روایات ، محل قرار گرفتن آیة 281 این سوره را که آخرین آیة نازل شده بر رسول اکرم بوده است ، شخص پیامبر به ارشاد جبرئیل تعیین کردند (رامیار، ص 260، به نقل از مقدمتان فی علوم القرآن ؛ طبرسی ، ج 1، ص 676(.

وجه اطلاق نام بقره بر این سوره ، داستانی از قوم بنی اسرائیل در این سوره است (آیات 66 تا 70) که ، برای یافتن قاتلی نامعلوم ، مأمور به کشتن گاوی شدند. این داستان در قرآن به منزلة نمونه ای از بهانه جوییها و ایرادگیریهای پیروان حضرت موسی علیه السلام آمده است . امر به کشتن گاو بدون اشاره به اصل داستان ، به صورت قانون کلی برای یافتن قاتل نامعلوم در برخی از حالات ، در تورات (سفر تثنیه ، باب 21:1ـ9) بیان شده است . از منقولات تاریخی و احادیث چنین بر می آید که نام بقره در زمان پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم به کار می رفته است و خود آن حضرت نیز آن را به کار می برده اند؛ مثلاً، در روایتی که شیخ صدوق با ذکر سند از جابربن عبدالله انصاری و او از پیامبر نقل می کند، سورة حمد و بخش آخر سورة بقره (آیه های 285 تا 286) دو گنج عرشی است که خدا به پیامبر اسلام و امّت او ارزانی داشته است (ابن بابویه ، ص 50ـ51). در غزوة حُنین ، هنگامی که خطر شکست برای مسلمانان پیش آمد، ندای «یا اصحاب سورة البقرة »، که عباس * بن عبدالمطّلب به دستور رسول اکرم سر داده بود، روحیة آنان را تقویت کرد و مشرکان شکست خوردند (ابن سعد، ج 2، ص 151). در زبان ائمه علیهم السلام اصحاب و تابعین نیز همین نام تداول داشته است (مثلاً در این روایات امام صادق علیه السلام : هر کس بقره و آل عمران را بخواند...، مجلسی ، ج 89، ص 265 به نقل از ثواب الاعمال صدوق ). اسامی «سنام القرآن » و «فسطاط القرآن » و «سورة الفردوس » نیز برای این سوره ذکر شده است (سیوطی ، 1363، ج 1، ص 191).

سورة بقره مطالب مختلفی در بر دارد؛ از جمله ذکرصفات مؤمنان و کافران و منافقان ، داستان آفرینش آدم

و هبوط او به زمین ، گرفتار آمدن قوم یهود به خشم خداوندو علل آن ، تغییر یافتن قبله از بیت المقدس به مکه در سال دوم هجرت ، احکام نماز و روزه و زکات و جهاد، قدر و ارزش انفاق خالصانه ، تحریم قتل و شرب خمر و قمار و زنا و ربا، مسائل نکاح ، احکام و توصیه های لازم در تجارت و وصیّت و سایر کارهای مالی و بیان بعضی دیدگاههای اعتقادی اسلامی . در یک حدیث نبوی ، سوره های بقره و آل عمران زَهرَاوان (تثنیة زهراء» به معنای درخشنده ) نامیده شده اند که ظاهراً به جهت کثرت احکام و معارف الهی در آنهاست (ابن منظور؛ ابن اثیر، ذیل «زهر»). همچنین به دلیل طولانی بودن سوره و نزول تدریجی آیات آن و مدون نبودن آنها بر اساس زمان نزول ، چند آیة آن ناسخ یا مخصّص و مبیّن آیات دیگر همین سوره اند؛ مانندآیة 234 که ناسخ آیة 240 است . میان آیات این سوره باآیات سایر سوره ها نیز رابطة نسخ و تخصیص و غیر آن وجود دارد (معرفت ، ج 2، ص 299ـ300، 312ـ322؛ نیز رجوع کنید به نسخ در قرآن ).

در اهمیت فراگیری و قرائت و حفظ سورة بقره و نیز اهتمام صحابه و دانشمندان دینی به آن مطالب گوناگونی نقل شده است ، از جمله آنکه رسول اکرم فرمود: سورة بقره و آل عمران را فرا گیرید که اخذ آن دو سبب برکت و وانهادن آنها موجب حسرت خواهد شد (ابن کثیر، ج 1، ص 33؛ آلوسی ، ج 1، ص 98؛ مجلسی ، ج 89، ص 267ـ268 به نقل از تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام ). نیز فرمود: هفت سورة بلند به جای تورات به من داده شده است (رامیار، ص 594، همراه با معرفی منابع اصلی حدیث ) و هر کس آنها را فراگیرد دانشمند (حِبر) است (ابن کثیر، ج 1، ص 33ـ34). بنابر بعضی روایات ، آن حضرت گاهی در نماز شب خود سورة بقره و آل عمران را با تأمل و درنگ قرائت می کرد و، به گفتة حُذیفة * بن یمان ، هر گاه به آیة تسبیح می رسید، خدا را تسبیح می کرد و چون به آیة تعویذ می رسید به خدا پناه می جست (رامیار، ص 223). قرطبی از ابن عربی نقل کرده است که ، به گفتة یکی از مشایخ او، سورة بقره شامل هزار امر و هزار نهی و هزار حکم و هزار خبر است ، (قرطبی ، ج 1، ص 152) که گویا «هزار» تنها بر کثرت دلالت می کند. ظاهراً، به دلیل احتوای سوره بر مطالب متنوع و نیز طولانی بودن آن ، به فراگیری و حفظ آن بسیار توجه می شده است و حتی برخی از صحابه برای رسیدن به این مقصود بیش از ده سال وقت صرف کرده اند. انس بن مالک گفته است : کسی که سورة بقره و آل عمران را می دانست ، نزد ما بزرگ بود (ابن حنبل ، ج 3، ص 120). مشهورترین آیة این سوره ، آیة الکرسی * است که در فضیلت و اهمیت آن روایات بسیار نقل شده است (قرطبی ، ج 3، ص 268ـ278).

منابع :

(1) علاوه بر قرآن و کتاب مقدس . عهد عتیق ؛

(2) محمودبن عبدالله آلوسی ، روح المعانی ، بیروت ( بی تا. ) ؛

ابن اثیر، النّهایة فی

(3) غریب الحدیث و الاثر ، چاپ طاهراحمد زاوی و محمودمحمد طناحی ، قاهره 1383ـ 1385/1963ـ 1965؛

(4) ابن بابویه ، معانی الاخبار ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1361 ش ؛

(5) ابن حجر عسقلانی ، فتح الباری بشرح صحیح بخاری ، چاپ عبدالرحمن محمد، بیروت 1402؛

(6) ابن حنبل ، مسند الامام احمدبن حنبل ، بیروت ( بی تا. ) ؛

(7) ابن سعد، الطّبقات الکبری ، بیروت 1405/1985؛

(8) ابن کثیر، تفسیر قرآن العظیم ، قاهره 1408/1988؛

(9) ابن منظور، لسان العرب ، چاپ علی شیری ، بیروت 1412/1992؛

(10) محمود رامیار، تاریخ قرآن ، تهران 1362 ش ؛

(11) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الاتقان فی علوم القرآن ، مصر 1363 ه ش ؛

(12) همو، لباب النّقول فی اسباب النّزول ، تونس 1402/1981؛

(13) فضل بن حسن طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی ، بیروت 1408/ 1988؛

(14) محمد جمال الدین قاسمی ، محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، ج 1-2 و ج 3-4، قم 1364؛

(15) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛

(16) محمدهادی معرفت ، التمهید فی علوم القرآن ، قم 1396ـ1397.

/ گروه معارف و کلام /