■ الجرح و التعدیل
از مهم‌ترین كتابها در دانش جرح و تعدیل، تألیف ابن‌ابی‌حاتمِ رازی * (متوفی 327). چارچوب اصلی كتاب بر گرفته از التاریخ الكبیر ابوعبداللّه محمدبن اسماعیل بخاری است (سخاوی، ص220؛ ابن‌ابی‌حاتم، ج 1، مقدمه عبدالرحمان معلمی یمانی، ص ط ـ یا؛ برای آگاهی بیشتر در این باره رجوع کنید به رفعت فوزی عبدالمطلب، ص 185ـ191). بخاری در كتاب خود غالباً به ذكر نام افراد بسنده كرده و به تعدیل یا جرح آنان نپرداخته، ولی ابن‌ابی‌حاتم علاوه بر گردآوری اقوال و آرای عالمان در باب جرح و تعدیل راویان، نام بسیاری از آنان را كه در كتاب بخاری نیامده، ذكر كرده است (ابن‌ابی‌حاتم، همانجا). ابن‌ابی‌حاتم در كتاب خود از آرای كسانی همچون شُعبَة بن حَجّاج (متوفی160)، سُفیان ثَوری (متوفی 161)، یحیی‌بن سعید قَطّان (متوفی 194)، عبدالرحمان‌بن مهدی (متوفی 198)، یحیی‌بن مَعین (متوفی 233)، علی‌بن مَدینی (متوفی 234) احمدبن حنبل (متوفی 241)، ابوزُرعه رازی (متوفی 264) و پدرش، ابوحاتم رازی (متوفی 277)، بهره برده است (ابن‌ابی‌حاتم، همان مقدمه، ص یا ـ یب). در مواردی كه نقل‌قول باواسطه است، ابن‌ابی‌حاتم سلسله اِسناد خود را تا راوی اول ذكر كرده (برای شماری از این واسطه‌ها رجوع کنید به همان مقدمه، ص یا ـ یج) و در جاهایی به داوری در باره برخی معاصرانش پرداخته است (برای نمونه رجوع کنید به همان، ج 2، ص140، ج 4، ص 194، ج 8، ص 194؛ نیز رجوع کنید به رفعت فوزی عبدالمطلب، ص 351ـ369 كه برخی از این موارد را فهرست كرده است). ترتیب كتاب الفبایی است و بر اساس حرف اول نام راویان، و در مواردی كه اشخاصِ همنام بسیاری وجود داشته‌اند، بر اساس حرف اول نام پدرشان مرتب شده است (مثلاً رجوع کنید به ابن‌ابی‌حاتم، ج 2، ص 83: باب من یسمّی ابراهیم). در پایان هر نام، یك باب به كسانی اختصاص دارد كه نام پدرشان مشخص نیست (مثلاً رجوع کنید به ج 2، ص 149: باب تسمیة ابراهیم الذین لاینْسَبون). در پایان هر حرف، نامهایی كه فقط یك مصداق دارند در بابی مستقل ذكر شده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به ج 2، ص 343). در بخش پایانی كتاب (ج 9، ص 315 به بعد)، نام افرادی آمده كه به نام پدر یا برادرشان یا به كنیه مشهور بوده‌اند، یا اینكه نه نام خودشان مشخص بوده نه نام پدرشان، و نیز نام یك تن ذكر شده كه خودش شناخته شده اما پدرش ناشناخته است. با وجود این، نظم كتاب به گونه‌ای نیست كه نامها به سهولت قابل دستیابی باشند، ازاین‌رو فهرستهایی برای آن تنظیم شده است، از جمله فهرس الجرح و التعدیل از بَسْیونی زَغلول كه در 1408 به همراه خود كتاب در بیروت چاپ شد و فهرستی دیگر از محمدصالح‌بن عبدالعزیز مراد (عطیه و دیگران، ج 2، ص 595).
الجرح و التعدیل در بر گیرنده نام بیش از هجده هزار راوی،است، ولی سلمان باشاران(د.ا.د.ترك ، ذیل مادّه) به خطا این رقم را 040 ، 16 ثبت كرده است. ابن‌ابی‌حاتم، به منظور جامعیت بخشیدن به كتاب، افراد بسیاری را، بدون جرح یا تعدیل ایشان، برشمرده است به امید آنكه در آینده حكمی در باره آنان بیابد و بر مطالب كتاب بیفزاید (ج 2، ص 38). برخی این فقدانِ حكم را دالّ بر توثیق راوی دانسته‌اند (رجوع کنید به لكنوی، ص230ـ 248، تعلقیه عبدالفتاح ابوغده).
باتوجه به حجم گسترده كتاب و به‌رغم دقت و وسواس مؤلف، اشتباهاتی به آن راه یافته كه مصحح كتاب، عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، برخی از آنها را ذكر كرده است (رجوع کنید به ابن‌ابی‌حاتم، ج 1، مقدمه، ص یز ـ یج). مؤلف در مقدمه كتاب (ج 2، ص 37ـ39) به تبیین درجات راویان و اقسام آنان از نظر جرح و تعدیل پرداخته و حماده (ص 248) این‌گونه تقسیم‌بندی را بدیع دانسته است. به دلیل اهمیت این كتاب، تراجم‌نویسانِ بسیاری از آن مطالبی نقل كرده‌اند كه از آن جمله‌اند: خطیب بغدادی (ج 3، ص 313، ج 5، ص 204)، ابن‌ماكولا (ج 1، ص 293، ج 2، ص40، 497)، سمعانی (ج 1، ص 83، 96، ج 5، ص 5)، ابن‌عساكر (ج 5، ص 161، ج 19، ص240)، ابن‌نقطه (ج 2، ص 83، 317، ج 3، ص 223)، مِزّی (ج 1، ص 152)، ذهبی (ج 2، ص 335، ج 3، ص 455) و ابن‌حجر عسقلانی (ج 1، ص 578، ج 8، ص 362).
مؤسسه دایرة المعارف العثمانیة در حیدرآباد دكن، الجرح و التعدیل را به همراه تقدمة المعرفة، كه دیباچه و مدخلی بر آن محسوب می‌شود و در آن عالمان جرح و تعدیل معرفی شده‌اند، در نُه جلد و در فاصله سالهای 1361 تا 1373/ 1941ـ1953 چاپ كرده است (برای آگاهی از نسخه‌های خطی آن رجوع کنید به سزگین، ج 1، جزء 1، ص 353).
منابع: ابن‌ابی‌حاتم، كتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد دكن 1371ـ1373/ 1952ـ1953، چاپ افست بیروت [ بی‌تا. ]؛ ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت 1423/2002؛ ابن‌عساكر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ2001؛ ابن‌ماكولا، الاكمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الكنی و الانساب، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دكن 1381ـ1406/ 1962ـ1986؛ ابن‌نقطه، تكملة الاكمال، چاپ عبدالقیوم عبدرب النبی، مكه 1408ـ 1418؛ فاروق حماده، المنهج الاسلامی فی الجرح و التعدیل: دراسة منهجیة فی علوم الحدیث، رباط 1409/1989؛ خطیب بغدادی؛ ذهبی؛ رفعت فوزی عبدالمطلب، ابن‌ابی‌حاتم الرازی و اثره فی علوم الحدیث، قاهره 1415/1994؛ محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التاریخ ، چاپ فرانتس روزنتال، بیروت [ بی‌تا. ]؛ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج 1، جزء 1، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض 1403/1983؛ سمعانی؛ محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت 1416/1995؛ محمود عبدالحی لكنوی، الرفع و التكمیل فی الجرح و التعدیل ، چاپ عبدالفتاح ابوغده، حلب 1407/ 1987؛ یوسف‌بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الكمال فی‌اسماء الرجال ، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1422/2002؛
TDVIA , s.v. "el-Cerh ve't - Ta ـ dîl (by Selman Basaran).
/ سعید زعفرانی‌زاده /
