از اسمای حُسنای الاهی . الجبّار، به عنوان یکی از اسمای الاهی ، یک بار در قرآن کریم به کار رفته است : المَلِکُ القُدُّوسُ الْعَزِیزُ الجبّارُ الْمُتَکَبِّرُ (حشر:23). واژة الجبّار ده بار در سوره های مکی آمده است ( رجوع کنید به عبدالباقی ، ذیل «جبّار»؛ قس

هوروویتس ، ص 51). معنای این نام در بارة خداوند،همانند وصفِ المتکبّر * ، با معنای آن در بارة انسانها تفاوت دارد (جَصّاص ، ج 2، ص 500؛ طوسی ، ج 4، ص 360). این واژه در نُه آیة قرآن بر غیر خداوند اطلاق شده است و مفهومی منفی از آن به ذهن می رسد ( رجوع کنید به جزائری ، ص 98). در بارة

پیامبر گفته شده است که بر مردم ، جبّار نیست ( رجوع کنید به ق : 45).

در قصة موسی و فرعون چون وصفی در مقابلِ «مُصلح » (قصص : 19) و در برخی آیات در کنار صفاتی منفی چون

عَنید (هود: 59؛ ابراهیم : 15)، عَصیّ (مریم : 14) و شَقیّ

(مریم : 32) به کار رفته است (برای دسته بندی معانی مختلف این واژه در اطلاق بر غیر خداوند رجوع کنید بهمُقاتِل بن سلیمان ، ص 170؛ فخررازی ، تفسیر ، ج 29، ص 294؛ ابن جوزی ، ج 2، ص 259، ج 4، ص 97). بنابراین لغویان و مفسران همواره کوشیده اند توضیح دهند که چگونه صفتی با بار معناییِ

منفی می تواند یکی از اسمای حسنای خداوند باشد ( رجوع کنید بهادامة مقاله ).

اغلب لغویان دو معنای اصلی برای فعل جَبَرَ برشمرده اند: نخست مقهور و مجبور ساختن کسی به آنچه دلخواه وی نیست و دوم ترمیم شکستگی استخوان یا بهبود بخشیدن به تنگدستی (برای نمونه رجوع کنید به خلیل بن احمد، ج 6، ص 115ـ116، ذیل «جبر»؛ ابن منظور، ذیل «جبر»). دو اشتقاق و کاربرد اسمی و فعلی دیگر این مادّه ، که در نظر لغویان با معنای جبّار پیوند دارد، یکی تَجَبَّرَ به معنای تکبر ورزید و دیگری فَرَسٌ جَبّارٌ یا نَخْلَةٌ جَبّارَةٌ به معنای اسب بلند بالا یا درخت خرمای بلند و مرتفع است (ابن فارِس ؛ ابن منظور؛ مرتضی زَبیدی ، ذیل «جبر»؛ قس ابن انباری ، ص 394ـ 395، که جبر را از واژه های اضداد می شمارد).

برخی لغویان به معانی گوناگون جَبْر (از جمله پادشاه ، مرد، و مرد شجاع ) اشاره کرده اند ( رجوع کنید بهابن منظور؛ فیروزآبادی ؛ مرتضی زبیدی ، ذیل «جبر») که پیوند نزدیکی با معنای این واژه در زبانهای حبشی ، سریانی ، آرامی و عبری (به معنای مرد، قهرمان و مرد دلاور) دارد ( رجوع کنید به د. دین و اخلاق ، ذیل "Giants" ؛ زامیت ، ص 530؛ مشکور، ج 1، ص 126؛ نیز رجوع کنید به جبرئیل * که لغویان مسلمان آن را به معنای «مرد خدا» می دانند). واژة جبّار نیز که در اغلب زبانهای سامی نام یکی از صورتهای فلکی است ( رجوع کنید بهجبار * ) و در عربی هم بر خداوند هم بر انسانهای متکبر و ستمگر و مستبد اطلاق می شود (مرتضی زبیدی ، همانجا)، با کاربرد هم خانواده هایش در دیگر زبانهای سامی ربط و نسبت معنایی نزدیکی دارد. مثلاً واژة سریانی gabarahu به معنای خداوندی است ( > فرهنگ آشورشناسی < ، ذیل "Gabarahu" ) و گبّورِ gibbor عبری ، در مقام یکی از اسمای خداوند و گاه به معنای خداوند به کار می رود (مشکور، همانجا؛ زامیت ، ص 116؛ هورتاک ، ش 27). از همین رو، هوروویتس (همانجا) حدس می زند که شاید وجودِ تعبیر عبریِ r ¦l hag-gibbo ¦-e ¦ha در تورات و تارگوم ، سبب شده است که این نام در زبان عربی به خداوند اطلاق شود، اما خود یادآور می شود که آمدن نام المتکبّر در کنار الجبّار در آیة 23 سورة حشر، مفهوم عبریِ r ¦gibbo را، که بیشتر تداعی کنندة قوت و دلاوری است ، تغییر داده است .

در گذشته ، تقریباً هیچ یک از عالمان اسلامی به قرابت معنایی این واژه در عربی و دیگر زبانهای سامی اشاره نکرده اند و در این میان ، تفسیر دقیق معنای الجبّار در اطلاق آن بر خداوند، همواره در کتب لغت ، تفسیر و کلام مورد اختلاف بوده است . این آرای مختلف چهار دسته اند:

1) الجبّار مشتق از جَبَرَ به معنای مجبور کردن است (ازهری ، ج 11، ص 58، ذیل «جبر»). این نظر از برخی صحابه و مفسران نخستین چون ابوهُرَیْرَه ، حسن بصری ، قَتادة بن دِعامة ، اسماعیل بن عبدالرحمان سُدِّی و مقاتل نقل شده و بیشتر به مُجبِّره منتسب بوده است ( رجوع کنید به طبری ، ج 28، ص 55؛ ماوردی ، ج 5، ص 514؛ طَبْرِسی ، ج 9، ص 400). بنا بر این دیدگاه ــ که در آثار کسانی چون صنعانی (ج 3، ص 285)، راغب اصفهانی (ذیل «جبر»)، زَمَخْشَری (ج 4، ص 509) و غزالی (ص 78) پذیرفته شده است ــ خداوندِ جبّار ارادة خود را جبراً بر تمام هستی جاری می سازد و هیچ کس نمی تواند خواست خود را بر او تحمیل کند. او همگان را مجبور می سازد، اما هیچ کس او را نمی تواند مجبور کند (غزالی ، همانجا). بسیاری از عرفای اسلامی ، چون عبدالکریم جیلی (ص 90) و ابن عربی (ص 50)، به صراحت به این رأی تمایل داشته اند.

به جز زمخشری (همانجا) و جُبّائی ، که به نقلی جبّار را مترادف با مُتَجَبِّر دانسته است ( رجوع کنید به اشعری ، ص 532)، عموم معتزلیان این دیدگاه را نپذیرفته اند (راغب اصفهانی ، همانجا). راغب اصفهانی (همانجا) با طرح ایراد کلامی آنان مبنی بر تنزه خداوند از اتصاف به قبیح ، پاسخ می دهد که این عمل از خداوند ناپسند نیست زیرا وی بندگانش را بر اموری چون بیماری و مرگ و رستاخیز مجبور و مُکْرَه می سازد که بنا به حکمت الاهی ، هیچ کس توان گریز از آنها را ندارد (قس نقد سبزواری بر دیدگاه اشاعره در این باب ، ص 615ـ616).

به جز این ، برخی انتقادهای زبانی و صرفی هم از این دیدگاه

کرده اند، از جمله آنکه به نظر ابن قتیبه (ج 1، ص 374) و فرّاء (ج 3، ص 81)، به جز واژة دَرّاک ، اشتقاق صیغه های مبالغه بر وزن فَعّال ، نه از اَفْعَلَ بلکه از فعل ثلاثی مجرد آن صورت می پذیرد، لذا همچنان که به جای مُدْخِلْ و مُخْرِج ، دَخّال و خَرّاج نمی گوییم ، در اینجا نیز نمی توان جبّار (مجبور کننده ) را مشتق از اَجْبَرَ دانست . این ایراد را کسانی چون راغب اصفهانی (همانجا) مردود دانسته اند. وی معتقد است جبّار در این معنا از لفظ جَبْر در روایتِ «لاجبرَ و لاتفویضَ» گرفته شده است ، نه از اِجبار (برای دیگر اشکالات زبانی این دیدگاه رجوع کنید به زَجّاجی ، ص 240).

از منظر برخی مفسران این معنای اول از جبّار، همواره با صفتِ تکبر و قهاریت خداوند همراه است که به هیچ وجه برای بندگان وی شایسته نیست (برای تفاوت میان سه وصف جبّار، قهار و متکبر در مورد خداوند رجوع کنید به طوسی ، ج 3، ص 485؛ جزائری ، همانجا). احتمالاً بر همین اساس ، در اخبار و متونِ اسلامی ، بسیاری از شاهان مستبد و ستمگر، از جمله نمرود (صنعانی ، ج 1، ص 103؛ طوسی ، ج 2، ص 327) و دقیانوس (طبری ، ج 15، ص 201ـ204) و ضحّاک (یاقوت حموی ، ج 1، ص 448)، نیز جبّار خوانده شده اند (برای نمونه هایی از روایات اسلامی که در آنها جبّار به همین معنا به کار رفته است رجوع کنید بهابن اثیر، ج 1، ص 228ـ229).

2) برخی از لغویان و مفسران این کلمه را مشتق از جَبَرَ یَجْبُرُ و به معنای اصلاح کننده می دانند (زجاجی ، ص 241). گویا نخستین بار واصل بن عطا (متونی 131)، از پیشگامان معتزله ، چنین دیدگاهی را مطرح کرده است ( رجوع کنید به عسکری ، ص 205؛ ماوردی ، همانجا) اما از میان متفکران اشعریِ سده های بعد، امام الحرمین جوینی (متوفی 478؛ ص 147) آن را بر دیگر اقوال ترجیح داده است . این دسته از عالمان اغلب به شعری از عَجّاج (متوفی ح 90) نیز استشهاد کرده اند که گفته است : «قَدْ جَبَرَ الدِّینَ الاِْل'هُ فَجَبَرْ» (یا فَانْجَبَرْ) که نشان می دهد مادّة جبر در این معنا، هم به صورت لازم هم به صورت متعدی ، به کار می رود ( رجوع کنید به طبری ، ج 6، ص 174؛ طبرسی ، ج 3، ص 309؛ فخررازی ، شرح اسماءاللّه ، ص 198). بر این اساس ، خداوند جبّار است یعنی امور بندگان خود را گاه حتی با قدرت قاهرة خویش اصلاح می کند (طبری ؛ فخررازی ، همانجاها) یا آنها را از گرفتاریها نجات می دهد و کفایتشان می کند (ابوحاتم رازی ، ج 2، ص 82).

برخی از فیلسوفان متأخر، چون حاج ملاهادی سبزواری (متوفی 1289؛ همانجا)، باتأکید بر این دیدگاه ، جبّار و جَبَروت را از مادة جَبْر به معنای تدارک و تلافی دانسته و به صراحت دیدگاه اشاعره را مبنی بر اجبار بندگان و خلق افعال نفی کرده اند. به اعتقاد سبزواری (همانجا، پانویس 3) در قرآن هیچ گاه از مادّة جبر برای بیان عدم اختیار آدمی استفاده نشده بلکه به عکس ، با تعابیری چون «القَاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ» (انعام : 18، 61) «... وَالشَّمْسَ و الْقَمَرَ والنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ...» (اعراف : 54) قدرت و قاهریت خدا بر کل هستی بیان شده است (قس علامه حلّی ، ص 301). با این همه ، برخی مفسران کوشیده اند این دیدگاه را به معنای اول (شوکانی ، ج 2، ص 27؛ طبری ، ج 6، ص 174) یا به عکس (طوسی ، ج 3، ص 485) ارجاع دهند (قس ژیماره ، ص 248ـ249).

3) الجبّار اصطلاحی برگرفته از تعبیر نَخْلَةٌ جَبَّارَةٌ یا فَرَسٌ جَبَّارٌ و به معنای بلند و دست نیافتنی است (ازهری ، ج 11، ص 57؛ ابن فارس ، ذیل «جبر»). خداوند از آن رو جبّار است که دست نیافتنی ، مافوق ادراک عقول ، یا برتر از همة مخلوقات است (ابوحاتم رازی ، ج 2، ص 81؛ زجاجی ، ص 240). مشخص نیست که نخستین بار این رأی را کدام عالم اسلامی ابراز کرده ، اما لغویانی چون ازهری (ج 11، ص 58) و مرتضی زبیدی (همانجا) آن را به ابن انباریِ لغوی نسبت داده اند. به گفتة ازهری (ج 11، ص 57) برخی مراد از جبّار در آیة اِنَّ فِیهَا قَوْماً جَبَّارِینَ (مائده : 22) را نیز برگرفته از همین تعبیر در عربی دانسته اند و معتقدند بنی اسرائیل به دلیل ترس از بلندی و قوّت و درشت هیکلی دشمنان ، به رغم فرمان الاهی از رفتن به جنگ با ایشان خودداری کردند. مفسران نیز این قوم جبار (دشمنان بنی اسرائیل ) را قومی عظیم و درشت هیکل از نسل قوم عاد شمرده اند ( رجوع کنید به فخررازی ، شرح اسماءاللّه ، ص 197؛ ابن کثیر، ج 2، ص 39ـ40؛ طبری ، ج 6، 173ـ 175).

از میان متکلمان اسلامی ، قاضی عبدالجبار (ج 5، ص 213) این رأی را به ابوعلی جُبّائی * نسبت داده و بر آن صحه گذاشته است (قس اشعری ، ص 528). به نظر می رسد ابن بابویه نیز در این جملة خود، «القاهرُ الّذی لایُنال » (ص 206)، به همین معنا اشاره دارد. از این منظر، خداوند با صفات برتر و آیات قاهرة خود بر تمام بندگان و مخلوقاتش برتری و علو دارد (زجاج ، ج 1، ص 35).

4) چهارمین رأی ، که قرابت بسیار با دیدگاه پیشین دارد، الجبّار را به معنای عظیم ، عالی و عظیم الشأن می داند (ماوردی ، همانجا). ابن جوزی (ج 7، ص 348) و فخررازی ( تفسیر ، ج 29، ص 294) این دیدگاه را نخستین بار به ابن عباس نسبت داده اند. با این همه ، بسیاری از عالمان شیعی چون طوسی (ج 9، ص 574)،

طبرسی (ج 9، ص 400)، طُرَیْحی (ص 231) و مجلسی (ج 84، ص 242) همواره الجبّار را معادلِ تعبیر «العظیم الشأن فی الملک و السلطان » قرار داده اند.

مفسران و متفکرانی چون قشیری (1983، ص 66؛ همو، 1968، ص 33)، ابوحاتِم رازی (ج 2، ص 81 ـ84) و فخررازی ( تفسیر ، ج 29، ص 293ـ294)، بدون ترجیح یکی از این اقوال ، هر سه و گاه هر چهار دیدگاه را در کنار هم ذکر کرده و تمامی آنها را مقبول دانسته اند. به عقیدة قُشَیری (1968، همانجا)، چنانچه اسمی از اسمای الاهی ، تاب معانی گوناگون داشته باشد، کسی که خداوند را به آن اسم بخواند، او را با تمام آن معانی ثنا گفته است . برخی متکلمان نیز با دقت در این معانی چهارگانه الجبّار، تفاوتهایی برای آنها برشمرده اند، از جمله آنکه بنا بر دو دیدگاه نخست ، الجبّار از صفات فعل و بر پایة معانی دیگر از صفات ذاتی خداوند است ( رجوع کنید بهامام الحرمین ، همانجا؛ فخررازی ، شرح اسماءاللّه ، ص 198).

با آنکه کاربرد جبّار برای مخلوقات الاهی امری ناپسند می نماید، در نوشته های صوفیه گاه تأویلهایی در اتصاف بندگان به این صفت الاهی آمده است . معروف ترین آنها، توصیف غزالی از بندگان جبّار است . بر این اساس ، بندة جبّار کسی است که از حد پیروی و تقلید بگذرد و به مرحلة راهبری برسد، خلق را با هیئت و سیمای خود به پیروی خویش کشاند، به ایشان فایده رساند و از آنان بهره ای نبرد، تأثیر گذارد و اثر نپذیرد، و هر که او را ببیند از ملاحظة خود غافل شود (غزالی ، ص 78). به نظر وی (ص 78ـ79)، که فخررازی ( شرح اسماءاللّه ، ص 199ـ 200) عیناً آن را نقل کرده ، فقط پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله وسلم به این رتبه دست یافته و این سخن پیامبر شاهدی است بر این امر: «اگر موسی بن عمران زنده بود، جز پیروی از من کاری نمی کرد، که من برترین فرزندان آدمم ».

منابع :

(1) علاوه بر قرآن ؛

(2) ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث والاثر ، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی ، بیروت 1383/1963، چاپ افست قم 1364 ش ؛

(3) ابن انباری ، کتاب الاضداد ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، صیدا 1407/1987؛

(4) ابن بابویه ، التوحید ، چاپ هاشم حسینی طهرانی ، قم ?( 1357 ش ) ؛

(5) ابن جوزی ، زادالمسیر فی علم التفسیر ، چاپ محمدبن عبدالرحمان عبداللّه ، بیروت 1407/1987؛

(6) ابن عربی ، کشف المعنی عن سرّ اسماءاللّه الحسنی ، چاپ پابلو بینیتو، قم 1419؛

(7) ابن فارس ؛

(8) ابن قتیبه ، غریب الحدیث ، بیروت 1408/1988؛

(9) ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم ، بیروت 1412؛

(10) ابن منظور؛

(11) ابوحاتم رازی ، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة ، چاپ حسین بن فیض اللّه همدانی ، قاهره 1957ـ 1958؛

محمدبن احمد ازهری ، تهذیب اللغة ،

(12) ج 11، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره ( بی تا. ) ؛

(13) علی بن اسماعیل اشعری ، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین ، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن 1400/1980؛

(14) عبدالملک بن عبداللّه امام الحرمین ، کتاب الارشاد الی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد ، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر 1369/1950؛

(15) نورالدین محمدبن نعمة اللّه جزائری ، فروق اللغات فی التمییز بین مفاد الکلمات ، چاپ محمدرضوان الدایه ،تهران 1375ش ؛

(16) احمدبن علی جصاص ، احکام القرآن ، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین ، بیروت 1415/ 1994؛

(17) عبدالکریم بن ابراهیم جیلی ، الکمالات الهیة فی الصفات المحمدیة ، چاپ سعید عبدالفتاح ، قاهره 1997؛

(18) خلیل بن احمد، کتاب العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی ، قم 1409؛

(19) حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمدسیدکیلانی ، تهران ?( 1332ش ) ؛

(20) ابراهیم بن سری زجاج ، تفسیر اسماءاللّه الحسنی ، چاپ احمدیوسف دقاق ، دمشق 1974؛

(21) عبدالرحمان بن اسحاق زجاجی ، اشتقاق اسماءاللّه ، چاپ عبدالحسین مبارک ، بیروت 1406/1986؛

(22) زمخشری ؛

(23) هادی بن مهدی سبزواری ، شرح الاسماء، او، شرح دعاءالجوشن الکبیر ، چاپ نجفقلی حبیبی ، تهران 1375 ش ؛

(24) محمد شوکانی ، فتح القدیر ، بیروت : دار احیاءالتراث العربی ، ( بی تا. ) ؛

(25) عبدالرزاق بن همام صنعانی ، تفسیرالقرآن ، چاپ مصطفی مسلم محمد، ریاض 1410/1989؛

(26) طبرسی ؛

(27) طبری ، جامع ؛

(28) فخرالدین بن محمد طریحی ، تفسیر غریب القرآن الکریم ، چاپ محمدکاظم طریحی ، قم : زاهدی ، ( بی تا. ) ؛

(29) طوسی ؛

(30) محمد فؤاد عبدالباقی ، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم ، قاهره 1364، چاپ افست تهران ?( 1397 ) ؛

حسن بن عبداللّه عسکری ، الفروق اللغویة ، قاهره

(31) 1353، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛

(32) حسن بن یوسف علامه حلّی ، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد ، چاپ حسن حسن زاده آملی ، قم 1407؛

(33) محمدبن محمدغزالی ، المقصدالاسنی فی شرح معانی اسماءاللّه الحسنی ، چاپ فضله شحاده ، بیروت 1971؛

(34) محمدبن عمر فخررازی ، التفسیر الکبیر ، قاهره ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛

(35) همو، شرح اسماءاللّه الحسنی للرازی ، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات ، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره 1396/ 1976، چاپ افست تهران 1364 ش ؛

(36) یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن ، ج 3، چاپ عبدالفتاح اسماعیل شلبی ، ( قاهره 1972 ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛

(37) محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، ترتیب القاموس المحیط ، چاپ طاهر احمد زاوی ، بیروت 1399/ 1979؛

(38) قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل ، ج 5، چاپ محمود محمد خضیری ، قاهره 1965؛

(39) عبدالکریم بن هوازن قشیری ، التحبیر فی التذکیر ، چاپ ابراهیم بسیونی ، قاهره 1968؛

(40) همو، الفصول فی الاصول ، چاپ ریچارد فرانک ، در MIDEO ، ش 16 (1983)؛

(41) علی بن محمد ماوردی ، النکت و العیون : تفسیرالماوردی ، چاپ عبدالمقصودبن عبدالرحیم ، بیروت 1412/1992؛

(42) مجلسی ؛

(43) محمدبن محمد مرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهرالقاموس ، چاپ علی شیری ، بیروت 1414/1994؛

محمدجواد مشکور، فرهنگ

(44) تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی ، تهران 1357 ش ؛

(45) مقاتل بن سلیمان ، الاشباه و النظائر فی القرآن الکریم ، چاپ عبداللّه محمود شحاته ، قاهره 1395/1975؛

(46) یاقوت حموی ؛

(47) Encyclopaedia of religion and ethics , ed. James Hastings, Edinburgh: T. and T. Clark, 1980-1981, s.v. "Giants" (by David MacRitchie);

(48) Daniel Gimaret, Les noms divins en Islam , Paris 1988;

(49) Josef Horovitz, Jewish proper names and derivatives in the Koran , Hildesheim 1964;

J. J. Hurtak, "72 expressions of the Divine in Hebrew - Aramaic", in The Academy for future science, 8 Mar. 2005. [Online(. Available: http://www. keysofenoch. org/html. )5 July];

Reallexikon der Assyriologie , ed. Erich Ebeling and Bruno Meissner, Berlin: Walter de Gruyter, 1932-1971;

Martin R. Zammit, A comparative lexical study of Qur , anic Arabic , Leiden 2002.

/ مرتضی کریمی نیا /