نام هشتاد و پنجمین سورة قرآن در «مصحف امام »،که در سالهای نخست بعثت نازل شده و از نظر زمانی سورة 27 است ، با یک رکوع * ، 22 آیه ، 109 کلمه و 458 حرف . در اولین آیة سوره ، به آسمانِ «ذات البروج » قسم یاد شده ، و نام سوره مأخوذ از همین آیه است . ابن مردویه از جابربن عبدالله نقل کرده است که از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم پرسیدند: بروج چیست ؟ وی فرمود: الکواکب ، یعنی ستارگان . به همین دلیل ، مجاهد و برخی از مفسّران مفهوم آن را ستارگان یا ستارگان بزرگ دانسته اند (طبری ، ذیل بروج : 1). به گفتة برخی دیگر، مراد از بروج ، در این آیه ، نقاط گردش ستارگان و منازل دوازدهگانة خورشید و ماه است (راغب اصفهانی ، ذیل «برج »). ابن عباس (ذیل بروج : 1) بر این عقیده بوده است که این آیه به قصرهایی در آسمان اشاره دارد. مفرد آن «بُرج » است که به هر چیز بلند و نمایان گفته می شود و برجهای یک شهر، قلعه های بالای دیوار آن است . قصر و کاخ را نیز به دلیل بلندی و نمایانی آن ، برج * می گویند (مرتضی زبیدی ، ذیل «برج »). هیئت قدیم هم مسیر گردش ماهانة قمر و سالانة خورشید را به دوازده بخش کرده که هر یک را برج می نامیدند. طباطبائی (ج 20، ص 249)، با توجه به معنای لغوی کلمة برج ، تفسیر آن را به منازل خورشید و ماه که احتمالاً متأثّر از علم نجوم بوده است ، بی دلیل دانسته و معتقد است که بروج در این آیه به جایگاه ستارگان ، و نه خود آنها، اشاره دارد.

در این سوره همچنین دو سوگند دیگر وجود دارد که در تفسیر آن ، چند قول مطرح و روایات مختلف نقل شده است که عبارت اند از: الیوم الموعود، شاهدٍ و مشهود.

به گفتة زمخشری (ذیل بروج )، وقتی مشرکان مکه مسلمانان را مورد شکنجه های گوناگون قرار می دادند، خدای تعالی در این سوره به مسلمانان صبر و استحکام تلقین کرد و خاطر نشان ساخت که اقوام پیشین نیز مؤمنان را بسیاراذیّت می کردند و همیشه میان کفر و ایمان کشاکش بوده است ؛ اما بالاخره مؤمنان به پیروزی می رسند و در آخرت ، به پاداش ایمان و کارهای نیک ، وارثِ بهشت خواهند بودو بر عکس ، برای کسانی که به مردان و زنان مؤمن اذیت می رسانند و تایب هم نمی شوند، آتش سوزان جهنم آماده است . در این سوره ، به اصحاب اُخْدُود * اشاره شده و عاقبت اقوام فرعون و ثمود برای مؤمنان مثال آورده شده است تا ایمان و ایقانِ خود را محکم نگاه دارند، همچنین جنبه های متعدد جلال و جمال خدایْ تعالی ـ بَطْش شدید، ابداء و اعاده ، مغفرت و وَدّ، عرش مجید، قدرت کامله ، قرآن مجید، لوح محفوظ و امثال آن ـ بیان شده است . بنابر احادیث ، پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم این سوره را در نمازهای ظهر و عصر و عشا تلاوت می کرد و طبق روایتی از امام صادق علیه السلام ، خواندن این سوره که سورة پیامبران است ، نتایج ارجمندی در روز قیامت خواهد داشت (مجلسی ، ج 89، ص 321، به نقل از ثواب الاعمال ).

منابع : ] ابن عباس ، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس ، لابی طاهر محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، در مجمع التفاسیر ، استانبول 1404/ 1984 [ ؛ ابن منظور، لسان العرب ، چاپ علی شیری ، بیروت 1412/ 1992، ذیل «برج »؛ امیرعلی ، تفسیر مواهب الرحمن ، ج 30، ص 282ـ 313؛ محمدبن اسماعیل بخاری جعفی ، صحیح البخاری ، استانبول 1401/1981، ذیل بروج ؛ محمدبن عیسی ترمذی ، سنن الترمذی ، استانبول 1401/1981، ذیل بروج ؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سیدکیلانی ، تهران ] تاریخ مقدمه 1332 ش [ ؛ محمودبن عمر زمخشری ، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل ، بیروت ] بی تا. [ ؛ محمدبن علی شوکانی ، فتح القدیر ، بیروت ] بی تا. [ ، ذیل بروج ؛ ] محمد حسین طباطبائی ، المیزان فی تفسیر القرآن ، بیروت 1394/1974؛ فضل بن حسن طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی ، بیروت 1408/1988، ذیل بروج [ ؛ محمدبن جریر طبری ، جامع البیان فی تفسیر القرآن ، بیروت 1400ـ1403/ 1980ـ1983؛ محمدبن عمر فخررازی ، التفسیر الکبیر ، قاهره ] بی تا. [ ، چاپ افست تهران ] بی تا. [ ؛ محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، قاهره 1387/1967، چاپ افست تهران 1364 ش ؛ ] محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983 [ ؛ محمدبن محمد مرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهر القاموس ، چاپ عبدالستار احمد فراج ... ] و دیگران [ ، کویت 1385/1965 ـ.

/ عبدالقیوم ( د. اردو )؛ با اضاقاتی از ( د. ج . اسلام ) /