از نامهای خدا. این نام دوبار در قرآن مجید به صورت «بدیع السموات و الارض » (بقره : 117؛ انعام : 101) آمده است و در روایاتی نیز که فهرست نود ونه نام خدا را دارد، ذکر شده است .

واژة بدیع از ریشة «ب د ع » گرفته شده و دربارة خدا به معنای مبدع (یا مبتدع ) به کار می رود. یکی از دو مفهوم اصلی این ریشه ، آفریدن چیزی بدون نمونة پیشین است (ابن فارِس ، ذیل واژه ). از نظر لغت شناسان ، کاربرد این واژه دربارة خدا اشاره به آن دارد که او عالم را بدون نمونة پیشین ساخته است (ابن فارس ؛ ازهری ؛ ابن منظور، ذیل واژه )؛ و برخی فقط به آغاز شدن آفرینش به خواست و ارادة خدا توجه کرده اند که در این صورت بدیع با «مبدی » و «بادی * » مترادف است (صاحب بن عبّاد؛ ازهری ؛ ابن منظور، ذیل واژه ؛ فیروزآبادی ، بصائر ذوی التمییر . ج 2، ص 231؛ او در القاموس المحیط نیز «اَبْدع » را مترادف «اَبْدَأَ» دانسته است رجوع کنید به ذیل «ب د ع »).

به دلیل اشتقاق «بدیع » از صورت ثلاثی مجرد «بَدَعَ»، ازهری (همانجا) افزوده است که چون کاربرد «اَبْدَعَ» (از باب اِفعال ) بیش از کلمة «بَدَعَ» است ، بدیع را مترادف «مُبْدِع » (به جای «بادِع ») دانسته اند. فخررازی ( شرح اسماء الله الحسنی ، ص 350) نیز با اندکی اختلاف همین توضیح را داده است . اما قشیری (ص 92) و ابن بابویه (ص 199)، با ذکر مثالهایی (اَلیم و وَجیع به معنای مولِم و موجِع ) تأکید کرده اند که کاربرد فعیل به معنای «مُفْعِل » در زبان عربی جایز و رایج است .

واژة اختراع نیز غالباً همراه ابداع یا ابتداع می آید و برخی آن دو را مترادف می دانند (ابن مالک ، ص 151)؛ اما عده ای معتقدند که اختراع به معنای آفرینش بی علّت و بدون موجب خارجی است در حالی که ابداع به آفرینش بدون نمونه گفته می شود و خدا از آن جهت که عالم را از روی نمونه نیافریده است بدیع ، و از آنرو که نباید آفرینش عالم را به سبب و انگیزة بیرونی به او نسبت داد، «مخترع » است (طبرسی ، ج 4، ص 530؛ زمخشری ، ذیل «خرع »، قس :ابن بابویه ، همانجا).

در کتابهای شرح اسماء، علاوه بر اشاره به نکات لغوی و معنای «مُبْدِع » (از جمله رجوع کنید به بیهقی ، ص 40؛ زجاجی ، ص 73؛ ابن بابویه ، همانجا؛ قشیری ، همانجا)، معانی دیگری نیز برای «بدیع » آمده است . قشیری (همانجا)، غزالی (ص 158)، فخررازی ( شرح اسماءالله الحسنی ، همانجا) و جرجانی (ج 8، ص 217) این واژه را در مورد خداوند به معنای بیمانند دانسته اند. فخررازی (همانجا)، با افزودن معنای «کسی که شگفتیهای صنع خود را آشکار کرده است » و با توجه به معنای نخست ـ بیمانند (عدیم المثل ) ـ این نام را در شمار نامهای دالّ بر تنزیه و تقدیس قرار داده است (همو، المطالب العالیة ، ج 3، ص 262)، در حالی که اگر معنای مشهورتر را بپذیریم ، بدیع از نامهای دالّ بر صفت فعل می شود.

در تفاسیر نیز غالباً به معنای لغوی بدیع بسنده شده و گاه به مترادفهای آن ، چون اختراع و انشا اشاره کرده اند (از جمله رجوع کنید به طوسی ، ج 1، ص 428ـ429؛ طبرسی ، همانجا؛ فخررازی ، التفسیرالکبیر ، ج 4، ص 27، ج 13، ص 118؛ بیضاوی ، ج 1، ص 81). در این میان ، طباطبائی (ج 1، ص 262ـ263) با اشاره به این نکتة علمی و فلسفی که هیچ دو موجودی از همه جهات یکسان نیستند، از «بدیع » بودن همة آفریده ها سخن گفته (فکُلُّ موجودٍ فَهُوَ بدیعُ الوجودِ علی غیرٍ مثالٍ سابقٍ) و کاربرد «بدیع » را در قرآن برای خدا متضمن این معنا نیز دانسته است .

در احادیث ، مشتقات گوناگون ریشة «ب د ع » به منظور افادة همین معانی برای خدا به کار رفته است ، مانند ابتدعَ عَجائبَ الامورِ؛ ابْتَدَعَ الخَلقَ؛ ابْتَدَأَ مَا ابْتَدَعَ؛ ابْتَدَعْتَهُمْ لامِنْ شیی ء و مُبْدِی ءُ البَدائِع (برای این روایات رجوع کنید به المعجم المفهرس لالفاظ بحارالانوار ، ذیل «ب د ع »؛ و نیز برای فهرست نودونه نام خدا رجوع کنید به ابن بابویه ، ص 191؛ قسطلانی ، ج 10، ص 373؛ ترمذی ، ج 5، ص 531؛ زجاجی ، ص 19ـ21؛ بیهقی ، ص 15ـ16؛ مجلسی ، ج 4، ص 186ـ187).

به ظن قوی ، اصطلاح ابداع * نیز که فیلسوفان مسلمان برای بیان نخستین مرحلة آفرینش یا نسبت آفریدگان به خدا به کار برده اند، برگرفته از همین واژگان قرآنی و حدیثی است (رجوع کنید به ابداع ).

در مکتوبات عرفانی ، ضمن اشاره به اینکه بدیع از نامهای دالّ بر صفت فعل است (فناری ، ص 113)، لوازم و آثار این نام را بازگفته اند؛ از جمله قشیری (ص 92) نوشته است : از آداب کسی که بر این نام خدا معرفت می یابد احتراز از بدعت و پایبندی بر سنّت است . ابن عربی (ج 4، ص 315ـ 316) نیز بدیع را به معنای مبدع دانسته و گفته است : هر موجودی از آن جهت که چیزی جز ظهور عین ثابتش نیست و اعیان همه از یکدیگر متمایزند، بیمانند است و بدیع خواندن خدا بیان وجه ارتباط خاصّ هر موجودی با اوست (فَکُلُّ مافی الوجودِ مُبْتَدَعٌ لِلّهِ فَهُوَ البدیع ).

منابع : علاوه برقرآن ؛ ابن بابویه ، التوحید ، چاپ هاشم حسینی طهرانی ، قم ] تاریخ مقدمه 1357 ش [ ؛ ابن عربی ، الفتوحات المکیّة ، بیروت ] بی تا. [ ؛ ابن فارس ، معجم المقاییس اللغة ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قم 1404؛ ابن مالک ، الالفاظ المختلفة فی المعانی المؤتلفة ، چاپ محمدحسن عواد، بیروت 1411/1991؛ ابن منظور، لسان العرب ، چاپ علی سیری ، بیروت 1412/1992؛ محمدبن احمد ازهری ، تهذیب اللغة ، قاهره 1964ـ1967؛ عبدالله بن عمر بیضاوی ، انوارالتنزیل واسرار التأویل ، چاپ فلیشر، اوسنابروک 1968؛ احمدبن حسین بیهقی ، کتاب الاسماء والصفات ، بیروت 1405/1984؛ محمدبن عیسی ترمذی ، الجامع الصحیح ، ج 5، چاپ ابراهیم عطوه عوض ، بیروت ] بی تا. [ ؛ علی بن محمد جرجانی ، شرح المواقف ، چاپ محمد بدرالدین نعسانی

حلبی ، مصر 1325/1907، چاپ افست قم 1370 ش ؛ عبدالرحمان بن اسحاق زجاجی ، اشتقاق اسماءاللّه ، چاپ عبدالحسین مبارک ، بیروت 1406/1986؛ محمودبن عمرزمخشری ، اساس البلاغة ، مصر 1972ـ 1973؛ صاحب بن عبّاد، المحیط فی اللغة ، چاپ محمد حسن آل یاسین ، بیروت 1414/1994؛ محمدحسین طباطبائی ، المیزان فی تفسیرالقرآن ، بیروت 1390ـ1394/1971ـ1974؛ فضل بن حسن طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی ، بیروت 1408/1988؛ محمدبن حسن طوسی ، التبیان فی تفسیر القرآن ، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی ، بیروت ] بی تا. [ ؛ محمدبن محمد غزالی ، المقصد الاسنی فی شرح معانی اسماءالله الحسنی ، چاپ فضله شحاده ، بیروت 1971؛ محمدبن عمرفخررازی ، التفسیرالکبیر ، قاهره ] بی تا. [ ، چاپ افست تهران ] بی تا. [ ؛ همو، شرح اسماءالله الحسنی المسمی لوامع البینات شرح اسماءالله تعالی و الصفات ، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، قاهره 1396/1976؛ همو، المطالب العالیة من العلم الالهی ، چاپ احمد حجازی سقا، بیروت 1407/1987؛ محمدبن حمزه فناری ، مصباح الانس فی شرح مفتاح الغیب الجمع والوجود ، چاپ سنگی تهران 1323، چاپ افست تهران 1363 ش ؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، بصائر ذوی التمییزفی لطائف الکتاب العزیز ، ج 2، چاپ محمدعلی نجار، بیروت ] بی تا. [ ؛ همو، ترتیب القاموس المحیط ، چاپ طاهر احمد زاوی ، بیروت 1399/1979؛ احمدبن محمد قسطلانی ، ارشادالساری لشرح صحیح البخاری ، بیروت ] بی تا. [ ؛ عبدالکریم بن هوازن قشیری ، التحبیرفی التذکیر ، چاپ ابراهیم بسیونی ، قاهره 1968؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403؛ المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحارالانوار ، تهران 1373 ش .

/ محمدباقر کریمیان /