یکی از جوامع حدیثی اهل سنّت ، به عربی ، اثر جلال الدین عبدالرحمان سیوطی ، عالم شافعی قرن نهم و دهم . سیوطی که در اواخر دوران شکوفایی علمی در مصر (یعنی از زمان سقوط خلافت عباسی تا اوایل قرن دهم رجوع کنید بهابوزهو، ص 438ـ440) می زیست ، تصمیم گرفت همة احادیث نبوی را در یک کتاب گرد آورد تا دستیابی به آن

برای مراجعه کنندگان آسان باشد ( رجوع کنید به سیوطی ، جامع الاحادیث ، ج 1، ص 15).

الجامع الکبیر شامل دو بخش است : احادیث قولی و احادیث فعلی . در بخش نخست ، سخنان پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم بر اساس آغاز حدیث به ترتیب حروف ابجد تنظیم شده است . بنابراین ، با دانستن نخستین حرف حدیث ، متن کامل آن را می توان یافت . همچنین پس از متن حدیث ، مأخذ آن به گونة رمزی آورده شده است ، مانند رمز «خ » برای کتاب الجامع الصحیح بخاری ، «م » برای الجامع الصحیح مسلم ، «د» برای السنن ابوداود و «ت » برای السنن ترمذی . همچنین راوی یا راویان حدیث (گاهی بیش از ده راوی ) از میان صحابیان ذکر شده است . سیوطی در مقدمه (ج 1، ص 15ـ16)، معیارهایی کلی برای شناختِ احادیث صحیح و حَسَن و ضعیف به دست داده و در ذیل برخی احادیث ، به ضعیف بودن آنها اشاره کرده است . این ویژگیها بخش نخست الجامع الکبیر را به شکل فرهنگنامه ای حدیثی در آورده است (محمدعبدالحی کتانی ، ج 2، ص 1017).

بخش دوم کتاب (احادیث فعلی ) مشتمل است بر احادیث مسند صحابه در بارة فعل پیامبر اکرم یا تقریر او و مانند اینها. این بخش بر پایة مسانید صحابه تنظیم شده است . در ابتدا مسانید عَشَرَة مبشَّره (ده نفری که ، به عقیدة اهل سنّت ، پیامبر اکرم به آنان مژدة بهشت داد، یعنی ابوبکر، عمر، عثمان ، علی علیه السلام ، سعدبن ابی وقاص ، سعیدبن زید، طلحة بن عبیداللّه ، زبیربن عوام ، عبدالرحمان بن عوف و ابوعُبَیدَة بن جراح رجوع کنید بهطباطبایی ، ص 49، پانویس 1، ص 456) آمده ، سپس مسانید صحابیانِ دیگر به ترتیب حروف نام و کنیه (در مورد کسانی که به کنیه شهرت داشته اند) و پس از آن مسانیدی که نام صحابی در آن نامعلوم است ، آورده شده است . مُسندهای زنان صحابی و نیز مراسیل شماری از تابعین ، مانند حسن بصری و سعیدبن مُسَیِّب ، از دیگر بخشهای این کتاب است . در هر یک از این مسندها، هر چه یک صحابی از افعال پیامبر گزارش داده است و نیز گفتار خود صحابیان یا گفتار و کردار منسوب به آنان یافته می شود (متقی ، ج 1، ص 11؛ سیوطی ، جامع الاحادیث ، ج 1، مقدمة عبدالجواد، ص 4ـ 5).

سیوطی ، به گفتة خود ( جامع الاحادیث ، ج 1، ص 12ـ13)، برای گردآوری احادیث الجامع الکبیر کتابهای بسیاری خواند. عالمان حدیث از این کتاب استقبال کردند و آن را اثری جامع و مفید دانستند ( رجوع کنید به محمدعبدالحی کتانی ، همانجا). حتی گفته شده است که اگر حدیثی در این کتاب یافته نشود، باید در اصل آن تردید کرد ( رجوع کنید به حسینی و هاشم ، ص 243). در عین حال ، با اینکه انگیزة مؤلف از تألیف این کتاب ، گردآوری همة احادیث نبوی بوده ، بسیاری از احادیث موجود در منابعِ اصیلِ حدیثی ، در آن نیامده است . برخی مؤلفان علت این امر را وفات سیوطی پیش از اتمام تألیف کتاب دانسته اند ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 597؛

محمد کتانی ، ص 149؛

ابوزهو، ص 446). به نوشتة مُناوی (متوفی 1031؛

1412، ص 29)، سیوطی حدود یک سوم یا بیش از یک سوم احادیثی را که در دسترس عالمان مصری بوده ، در کتاب نیاورده (نیز رجوع کنید به حسینی و هاشم ، ص 243) و از این رو، مُناوی در مجموعه ای با نام الجامع الازهر فی ( مِنْ ) حدیث النبی الانور این احادیث را گرد آورده که در واقع تکمله ای بر کتاب سیوطی است . احمد عبدالجواد در الدُّرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جَمْع الجوامع فی الحدیث النبوی خطاهای موجود در کتاب مناوی ، به ویژه اغلاط چاپی آن ، را اصلاح کرده است .

اِشکال دیگر الجامع الکبیر را وجود احادیث ضعیف و جعلی (موضوع ) در آن دانسته اند ( رجوع کنید به محمد کتانی ؛

ابوزهو، همانجاها). به نظر اَلَبانی ( رجوع کنید به مناوی ، 1412، مقدمة عبدالجواد، ص 13ـ14)، این نکته دلیل بر تبحر نداشتن سیوطی در علم حدیث نیست ، زیرا وی مانند محدّثان دیگر ابتدا به جمع آوری احادیث پرداخته ولی ظاهراً فرصت تأمل در بارة آنها را نیافته است (نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ).

سیوطی در 907، کتاب الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر را تألیف کرد ( رجوع کنید به سیوطی ، الجامع الصغیر ، ج 2، ص 206) که در واقع تلخیص بخش احادیث قولیِ الجامع الکبیر است . وی در مقدمه (ج 1، ص 3) گفته که به ذکر احادیث کوتاه اکتفا کرده و از نقل کردن احادیث دروغین یا جعلی پرهیز نموده است (نیز رجوع کنید بهحاجی خلیفه ، ج 1، ستون 560). در الجامع الصغیر 031 ، 10 حدیث آمده (غماری ، ص 7) و در آن ، به حدود چهل کتاب اصیل حدیثی ارجاع شده است . نسخه های خطی متعددی از الجامع الصغیر وجود دارد ( رجوع کنید به محمود احمد محمد، ج 1، ص 118؛

مرکز الخدمات و الابحاث الثقافیة ، قسم 3، ص 29؛

حسینی اشکوری ، ج 1، ص 182). الجامع الصغیر بارها چاپ شده و با اقتباس از آن ، مجموعه ای حدیثی به فرانسه ترجمه و در 1851 در مارسی انتشار یافته است ( رجوع کنید بهسرکیس ، ج 1، ستون 1078؛

عطیه و دیگران ، ج 1، ص 326؛

دلیل الکتاب المصری ، ص 93).

سیوطی سپس ذیلی بر الجامع الصغیر به نام الزیادة علی الجامع الصغیر ( زیادة الجامع ) نوشت که ترتیب و رمزهای آن مشابه الجامع الصغیر است و حدود 500 ، 4 حدیث دارد ( رجوع کنید بهسیوطی ، جامع الاحادیث ، ج 1، ص 14؛

غُماری ، همانجا). یوسف نَبْهانی (متوفی 1350) این دو اثر را با هم با نام الفتح الکبیر گردآوری و تنظیم نموده که بارها در مصر و لبنان چاپ شده است ( رجوع کنید به عطیه و دیگران ، ج 1، ص 331؛

سرکیس ، ج 1، ستون 1082). دو کتاب الجامع الکبیر و الجامع الصغیر را «الجامِعَیْن » و این دو را همراه با زیادة الجامع ، «جوامع ثلاثه » نامیده اند ( رجوع کنید به محمدعبدالحی کتانی ، ج 2، ص 1018؛

محمد کتانی ، ص 137؛

حسینی و هاشم ، ص 241). هر چند سیوطی الجامع الصغیر را تلخیص گونه ای از الجامع الکبیر شمرده ، به نوشتة متقی هندی (ج 1، ص 4) احادیث بسیاری از الجامع الصغیر و زیادة الجامع در الجامع الکبیر وجود ندارد.

به رغم تصریح سیوطی در مقدمة الجامع الصغیر (همانجا)، وجودِ احادیث جعلی و ضعیف را در آن آشکار دانسته اند ( رجوع کنید بهحاجی خلیفه ، همانجا). از جمله انتقادهایی که از سیوطی شده ، آن است که آرای وی در بارة احادیث جعلی ، در کتابهای او ( الجامع الصغیر ، ذیل الاحادیث الموضوعة ، اللآلی المصنوعة ) ناهمگون یا حتی متناقض است ( رجوع کنید به مناوی ، 1412، همان مقدمه ، ص 13ـ14). بر این اساس ، برخی محققان به بازنگری اعتبار احادیث الجامع الصغیر پرداخته اند، از جمله مناوی در فیض القدیر ــ که شرح مفصّلِ الجامع الصغیر به شمار می رود ــ به توضیح احادیث کتاب پرداخته و در پاره ای موارد ( رجوع کنید به مناوی ، 1391، ج 1، ص 145، 151، 164، ج 2، ص 89)، در بارة صحت و ضعف آنها با سیوطی مخالفت کرده است ( رجوع کنید بهمرعشلی ، ص 76؛

عطیه و دیگران ، همانجا). این کتاب را مناوی خود با نام التیسیر بشرح الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر تلخیص کرده که در قاهره و ریاض چاپ شده است (مرعشلی ، همانجا؛

عطیه و دیگران ، ج 1، ص 324؛

محمود احمدمحمد، ج 1، ص 117؛

قس حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 561). همچنین محمدناصرالدین اَلَبانی دو کتاب صحیح الجامع الصغیر و زیادته و ضعیف الجامع الصغیر و زیادته ، را در بارة احادیث صحیح و ضعیف الفتح الکبیر نگاشته که بارها به چاپ رسیده است ( رجوع کنید بهعطیه و دیگران ، ج 1، ص 330). برخی مؤلفان معاصر، ضعیف الجامع الصغیر و زیادته را نقد کرده اند ( رجوع کنید به غماری ، ص 25).

احمدبن محمدبن صدیق غُماری ، احادیث موضوعة الجامع الصغیر را در المُغیر علی الاحادیث الموضوعة فی الجامع الصغیر گرد آورده است . همچنین باید به دو کتاب الکنز الثَمین فی احادیث النبی الامین در بارة احادیث صحیح الجامع الصغیر و باب التیسیر فی رد اعتبار الجامع الصغیر اثر عبداللّه بن محمدبن صدیق غماری اشاره کرد (نیز رجوع کنید بهمرعشلی ، ص 76ـ77).

دیگر شروح و حواشی مهم الجامع الصغیر عبارت اند از: شرح شمس الدین محمد عَلْقَمی شافعی (شاگرد سیوطی ؛

متوفی 929) با نام الکوکب المنیر : الاستدراک النضیر علی الجامع الصغیر اثر احمدبن محمد مَتْبولی (متوفی 1003)، السراج المنیر: شرح الجامع الصغیر فی حدیث البشیرالنذیر اثر علی بن احمد عزیزی (متوفی 1070)، و حاشیة الحَفْنی علی الجامع الصغیر من حدیث البشیرالنذیر نوشتة محمدبن سالم حفنی / حَفْن'اوی (متوفی 1181). همچنین در بارة رموز الجامع الصغیر دو اثر ضوءالقَبَس المنیر لرموز رجال الجامع الصغیر نوشتة احمد مکی حسینی حَمَوی (متوفی بعد از 1056) و ثلاث اراجیز فی رموز الجامع الصغیر شایان توجه است که هر دو به کوشش محمدباقر علوان در مجلة معهد المخطوطات العربیة (به ترتیب در 1395 و 1377) چاپ شده است ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 560؛

عطیه و دیگران ، ج 1، ص 325، 329). ابوالحسن علی مَنوفی (متوفی 939) کتاب الوَسائل السَنِیَّة مِن المَقاصِدِ السَخاوِیَّة و الجامع و الزیادة الاَسْیُوطِیَّة را به سبک الجامع الصغیر و با گزینش برخی احادیث آن و زیادة الجامع و کتب دیگر نگاشته است (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 2007).

چون دستیابی به احادیث الجامع الکبیر برای کسی که ابتدای حدیث را نداند یا در مورد مسانید، نام راوی را فراموش کرده باشد، دشوار است ، علی بن حسام الدین متقی هندی (متوفی 975) ابتدا الجامع الصغیر و زیادة الجامع را با باب بندی جدید و سهل الوصول تر با نام منهج العمّال فی سنن الاقوال بازنگاری و تنظیم کرد، سپس بقیة احادیث بخش نخست الجامع الکبیر (احادیث قولی ) را با همان باب بندی در مجموعه ای با نام الاکمال لمنهج العمال گرد آورد و در مرحلة بعد، ابواب این دو مجموعه را به هم افزود و آن را غایة العمّال فی سنن الاقوال نامید. احادیث بخش دوم الجامع الکبیر (احادیث فعلی ) را نیز بر طبق این باب بندی جدید با نام مستدرک الاقوال تنظیم نمود و در نهایت ، همة این کتابها را در مجموعه ای بالغ بر 000 ، 46 حدیث ، با عنوان کنزالعمّال فی سنن الاقوال و الافعال گرد آورد (متقی ، ج 1، ص 4؛

حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 597 ـ 598). این کتاب بارها به چاپ رسیده است . متقی هندی خود کنزالعمال را با نام منتخب کنزالعمال تلخیص کرد که در حدود 000 ، 32 حدیث دارد. این کتاب ، با المسند احمدبن حنبل در مصر چاپ شده و با توجه به حذف احادیث تکراری و تلفیق احادیث قولی و فعلی ، بسیار مورد اقبال قرار گرفته است (حسینی و هاشم ، ص 244؛

ابوزهو، ص 446).

همچنین مجموعه ای شامل جوامع سه گانة سیوطی همراه با الجامع الازهر مناوی به کوشش احمد عبدالجواد و عباس احمد صَقَر، با باب بندی دیگری تنظیم و در دمشق ، و در 1414 در بیروت ، چاپ شده است . در این مجموعه ، ترتیب ابجدیِ احادیث در بخش نخست الجامع الکبیر به ترتیب الفبایی تغییر داده شده و در بخش دوم ، مسانید به این ترتیب آمده است : مسانید عشرة مبشَّره ، آباء (کسانی که به کنیه شهرت دارند)، همسران پیامبر اکرم ، مسانید زنان دیگر، مسانید اصحابی که نامشان با ال آغاز می شود، مسانید سایر صحابه و مراسیل تابعین ( رجوع کنید به سیوطی ، جامع الاحادیث ، ج 1، مقدمة عبدالجواد، ص 7ـ 8).

نسخ خطی متعددی از الجامع الکبیر موجود است ( رجوع کنید بهالبانی ، ص 421). علاوه بر چاپهای مذکور، مجموعه ای شامل جوامع سه گانة سیوطی با تلفیق و تنظیم جدید به کوشش خالد عبدالفتاح شِبِل در 1421/ 2000 در بیروت چاپ شده و برخی از مسانید آن در حیدرآباد هند منتشر گردیده است از جمله مسند علی بن ابی طالب علیه السلام ، مسند فاطمة الزهراء علیهاسلام ، مسند ابوبکر و مسند عثمان بن عفان به کوشش عزیز بیگ (طباطبایی ، ص 455).

منابع :

(1) محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون ، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة ، قاهره 1378؛

(2) محمد ناصرالدین البانی ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة ، ریاض 1422؛

(3) حاجی خلیفه ؛

(4) عبدالمجید هاشم حسینی و احمدعمر هاشم ، المحدثون فی مصر و الازهر و دورهم فی احیاءالسنة النبویة الشریفة ، قاهره ( 1993 ) ؛

(5) احمد حسینی اشکوری ، دلیل المخطوطات ، ج 1، قم 1397؛

(6) دلیل الکتاب المصری : 1983 ، قاهره : الهیئة المصریة العامة للکتاب ، 1983؛

(7) یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیة و المعربة ، قاهره 1346/ 1928، چاپ افست قم 1410؛

(8) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، جامع الاحادیث : للجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر ، چاپ عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق ( بی تا. ) ؛

(9) همو، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر ، قاهره 1373/1954؛

(10) کاظم طباطبایی ، مسندنویسی در تاریخ حدیث ، قم 1377 ش ؛

(11) محیی الدین عطیه ، صلاح الدین حفنی ، و محمدخیر رمضان یوسف ، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة ، بیروت 1416/1995؛

(12) عبداللّه غُماری ، باب التیسیر فی ردّ اعتبار الجامع الصغیر ، چاپ احمدبن درویش ، شیکاگو 1970؛

(13) محمدبن جعفر کتانی ، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة ، قاهره : مکتبة الکلیات الازهریة ، ( بی تا. ) ؛

(14) محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی ، فهرس الفهارس و الاثبات ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1402/1982؛

(15) علی بن حسام الدین متقی ، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال ، چاپ بکری حیّانی و صفوة سقا، بیروت 1409/1989؛

(16) محمود احمد محمد، فهرست مخطوطات مکتبة الاوقاف المرکزیة فی السلیمانیة ، بغداد 1403ـ 1410/ 1982ـ1990؛

یوسف عبدالرحمان مرعشلی ، علم فهرسة

(17) الحدیث : نشأته ، تطّوره ، اشهرمادون فیه ، بیروت 1406/1986؛

(18) مرکزالخدمات و الابحاث الثقافیة ، المنتخب من مخطوطات دارالکتب القطریة ، بیروت 1407/1986؛

(19) محمدعبدالرؤوف بن تاج العارفین مناوی ، الدرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جمع الجوامع فی الحدیث النبوی ، للامامین : جلال الدین السیوطی و عبدالرؤوف المناوی ، صنعة احمد عبدالجواد، بیروت 1412/1992؛

(20) همو، فیض القدیر: شرح الجامع الصغیر ، ( بیروت ) 1391/1972.

/ مریم حسینی آهق /