■ چرم
احكام فقهی. به استناد ادله فقهی، از جمله آیه سوم مائده، برای استفاده از پوست حیوانات باید قبلاً آنها به روش شرعی تذكیه *شده باشند. احكام پوست حیوانات در منابع فقهی، غالباً در مباحث طهارت، صلاه، و صید و ذباحه مطرح شده است. در همه مذاهب اسلامی، پوست حیوانات حلال گوشت در صورت تذكیه ــ با دباغی یا بدون آن ــ پاك و نماز خواندن در لباسِ فراوری شده از آن صحیح است، ولی استفاده از پوست حیوانات حرام گوشت و نجس (مانند سگ و خوك به نظر فقهای امامی و، خوك به نظر بیشتر فقهای اهل‌سنّت)، حتی اگر تذكیه و دباغی شده باشد، جایز نیست (رجوع کنید به ابن‌برّاج، ج 2، ص 442؛
ابن ادریس‌حلّی، ج 3، ص 113ـ114؛
نجفی، ج 6، ص 345؛
زحیلی، ج 1، ص 254ـ 255؛
الموسوعه الفقهیه، ج 15، ص 251ـ252).
استفاده از پوست حیوانات حرام گوشتِ غیرنجس (مانند روباه و پلنگ) در صورت تذكیه و (به نظر مشهور فقهای امامی) به شرط دباغی شدن، در همه كارها جز نماز جایز است (رجوع کنید به ابن ادریس حلّی، ج 3، ص 114؛
بحرانی، ج 5، ص 522 ـ526؛
غروی تبریزی، ج 3، ص 275). حنفیان و برخی از مالكیان، تذكیه را برای پاك شدن پوست این قبیل حیوانات كافی دانسته‌اند (رجوع کنید به كاسانی، ج 1، ص 86؛
نووی، ج 1، ص 245ـ 246؛
زحیلی،ج 1، ص 254ـ256).
فقهای امامی پوست مردار حلال گوشت را، حتی در صورت دباغی شدن، نجس و نماز خواندن در چرم ساخته شده از آن را باطل شمرده‌اند (رجوع کنید به نجفی، ج 8، ص 48ـ49؛
طباطبائی یزدی، ج 1، ص 132، 294، ج 2، ص 334؛
امام‌خمینی، 1410، ج 3، ص 50 ـ 55). حنفیان و شافعیان دباغی شدن پوست مردار (جز خوك به نظر حنفیان و سگ و خوك به نظر شافعیان) را موجب پاك شدن آن می‌دانند (رجوع کنید به كاسانی، ج 1، ص 85؛
نووی، ج 1، ص 214ـ216). در برابر، نظر مشهور در فقه مالكی و حنبلی پاك نشدن پوست مردار، حتی پس از دباغی، است (رجوع کنید به ابن‌قدامه، ج 1، ص 55؛
زحیلی، ج 1، ص 309ـ 310). بر این اساس، حكم خرید و فروش و استفاده كردن از لباس دوخته شده از پوست مردار نیز در مذاهب مختلف، متفاوت است (رجوع کنید به امام‌خمینی، 1368 ش، ج 1، ص 45ـ 58؛
الموسوعه الفقهیه، ج 15، ص 255ـ256).
از دیدگاه فقها هنگام شك در باره تذكیه حیوانی كه از پوست آن چرم ساخته شده، اصل عدم تذكیه جاری است (رجوع کنید به كاظمی خراسانی، ج 1، ص 207ـ213). با وجود این، وجود برخی نشانه‌ها از نظر شرعی دلیل (اَماره) تذكیه به شمار می‌رود، مانند دریافت چرم یا خرید آن از فرد مسلمان (رجوع کنید به طباطبائی‌یزدی، ج 1، ص 130ـ131). خرید چرم از بازار مسلمانان نیز اَماره تذكیه است، زیرا فقها به استناد احادیث (رجوع کنید به حرّ عاملی، ج 3، ص 490ـ494) به پاك بودن پوست و چرم خریداری شده از بازار مسلمانان حكم داده و تفحص و پرسش از تذكیه آن را لازم ندانسته‌اند (برای نمونه رجوع کنید به طباطبائی‌یزدی، ج 1، ص 295؛
امام‌خمینی، 1407، ج 1، ص 105؛
نیز رجوع کنید به بازار*؛
بخش 5). همچنین چرمی كه از سرزمینهای اسلامی وارد شود، برخلاف آنچه از سرزمینهای غیراسلامی‌خریداری شود، از نظر فقهی پاك است، مگر آنكه ذبح غیرشرعی حیوان احراز گردد (امام‌خمینی، 1366 ش، ج 1، ص 97ـ99؛
گلپایگانی، ج 1، ص 40).
برخی فقها استفاده كردن از چرمی را كه از غیرمسلمان خریداری شده است، ولی در باره تذكیه آن اطمینان وجود دارد، جایز دانسته‌اند (رجوع کنید به امام خمینی، 1407؛
گلپایگانی، همانجاها). همچنین در صورتی كه معلوم نباشد چرم موجود در كفش، لباس، كمربند و مانند اینها از پوست حیوانِ تذكیه شده، ساخته شده یا از چیزی دیگر مانند چرم مصنوعی، به نظر فقها باید آن را پاك شمرد و نیاز به تفحص و بررسی نیست (رجوع کنید به احكام المغتربین، ص 34، 107، 111ـ112، 114ـ 115؛
نیز رجوع کنید به تذكیه *، ذبح*).
منابع:
(1) ابن‌ادریس حلّی، كتاب‌السرائرالحاوی لتحریرالفتاوی، قم 1410ـ1411؛
(2) ابن‌برّاج، المهذّب، قم 1406؛
(3) ابن‌قدامه، المغنی، بیروت: دارالكتاب العربی،[بی‌تا.(؛
(4) احكام المغتربین، وفقاً لفتاوی عشره من مراجع التقلید، اعداد و تنظیم حسین حسینی، تهران: مركز الطباعه و النشر للمجمع العالمی لاهل البیت (ع)، 1420؛
(5) یوسف‌بن احمد بحرانی، الحدائق النّاضره فی احكام العتره الطاهره، قم 1363ـ1367 ش؛
(6) حرّعاملی؛
(7) روح‌اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، استفتاآت از محضر... حضرت آیه اللّه العظمی امام خمینی، ج 1، )قم( 1366 ش؛
(8) همو، تحریرالوسیله، بیروت 1407/1987؛
(9) همو، كتاب الطهاره، قم )1410(؛
(10) همو، المكاسب المحرمه، ج 1، قم 1368 ش؛
(11) وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق 1418/ 1997؛
(12) محمدكاظم‌بن عبدالعظیم طباطبائی‌یزدی، العروه الوثقی، قم 1417ـ1420؛
(13) علی غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروه الوثقی: كتاب الطهاره، تقریرات درس آیه اللّه خوئی،ج 3، قم 1410؛
(14) ابوبكربن مسعود كاسانی، كتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت 1402 / 1982؛
(15) محمدعلی كاظمی خراسانی، كتاب الصلاه، تقریرات درس آیه اللّه نائینی، قم 1411؛
(16) محمدرضا گلپایگانی، مجمع المسائل، ج 1، قم )? 1409 (؛
(17) الموسوعه الفقهیه، ج 15، كویت: وزاره الاوقاف و الشئون الاسلامیه، 1408/1988؛
(18) محمدحسن‌بن باقر نجفی، جواهر الكلام فی شرح شرائع الاسلام ، بیروت 1981؛
(19) یحیی‌بن شرف نووی، المجموع: شرح المهذّب، بیروت: دارالفكر، )بی‌تا.].
/ فریده سعیدی /
