کتابی ادبی و تاریخی به فارسی ، مشتمل بر مجموعه ای از منشآت بهاءالدینِ بغدادی * . وی ــ که در قرن ششم می زیست ــ به کاتب و کاتب بغدادی نیز شهرت داشت (جوینی ، ج 2، ص 23، 28) و منشی علاءالدین تکش خوارزمشاه (حک : 568ـ596) بود.

التّوسل الی الترسّل به رسالات بهایی هم معروف بوده است (سعدالدین وراوینی ، ص 4) و خود مصنّف آن را جمع آوری (بهاءالدین بغدادی ، ص 5) و به نام بهاءالدین وزیر موشح کرده است ( رجوع کنید به همان ، ص 6ـ7). کتاب از دیدگاه ادبی ، بخصوص تطور نثر فارسی ، اهمیت دارد و نمونة انشای فارسی قرن ششم است . از دیدگاه تاریخی نیز به سبب اشتمال بر وقایع دورة خوارزمشاهیان و معاصران آنان ، از جمله غوریان و اتابکان آذربایجان ، و حالات و رفتار مردم و بزرگان آن دوره شایان توجه است .

التوسّل مشتمل است بر دیباچه ، دو فصل مقدمه مانند، و سه قسم . دیباچه با حمد و ستایش خدا و پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم و خاندان و اصحاب او آغاز می گردد و سبب تألیف کتاب در آن ذکر می شود. فصل اول (ص 6ـ9) در مدح بهاءالدین وزیر و فصل دوم (ص 9ـ12) در شیوة انشانویسی و سبکهای مختلف نویسندگان و سبک گزیدة مؤلف است . قسم اول (ص 12ـ144) مشتمل است بر فرمانها و منشورهای دیوانی و عهدنامه ها و فتحنامه ها؛ قسم دوم (ص 145ـ201) در بر دارندة چهارده نامه است که از دیوان انشا به ملوک و امیران نوشته شده است ؛ قسم سوم (ص 202ـ301) شامل اخوانیاتِ

مؤلف است . مؤلف در ادامة قسم سوم (ص 301ـ313)، دوازده نمونه از عنوانهایی را آورده است که برای «مطلع نامه و مشرع سخن و تشبیب » مناسب می نماید (ص 301، پانویس 7). کتاب با دو قصیده از مؤلف ، یکی فارسی و دیگری عربی ، در مدح بهاءالدین وزیر پایان یافته است (ص 314ـ322).

التّوسّل به سبک فنی نگارش یافته و واژه های عربی در آن به حدود شصت و گاهی هشتاد درصد فزونی یافته است (بهار، ج 2، ص 379). به نوشتة محمد عوفی (ج 1، ص 139) از قدما، «نثری مصنوع و دلگشای و نظمی مطبوع و جان افزای » دارد. از معاصران نیز، ذبیح اللّه صفا (ج 2، ص 974) آن را « از سرمشقهای مشهور مترسّلین و بلغای زمان » دانسته است . در التّوسّل ، ترادف و موازنه و سجع و اطناب فراوان است و حتی در قسمتهایی که به زبان ساده نگارش یافته ، دارای ویژگیهای نثر فنی است . به نوشتة ملک الشعرای بهار، این کتاب از حیث پختگی انشا و استواری نثر و رعایت قواعد دستوری بی مانند است (همانجا)، اما جمله بندی معمول فارسی در این کتاب دگرگون شده است تا آنجا که گاه حذف افعال بدون قرینه و همچنین اطنابهای ممل و بندرت عبارتهای کم محتوا نیز در آن دیده می شود که از این حیث باید آن را مقدمة فساد نثر فارسی دانست (بهار، ج 2، ص 380؛ برای نمونه رجوع کنید به بهاءالدین بغدادی ، ص 171ـ172). البته نامه هایی هم در آن هست که نثری پاکیزه تر دارد و مثالها و واژه های فارسی در آن دیده می شود، و چنین می نماید که بهاءالدین وقتی مجبور به رعایت قیدوبندهای رسمی نبوده ، دست کم در نامه های دوستانه اش ، آداب و رسوم نامه نگاری درباری و عنوانهایی را که در آن زمان رایج بوده ، رعایت نمی کرده است (بهار، ج 2، ص 381). ازینرو، کتاب در بخشهایی که بدون محدودیتهای یاد شده نگارش یافته ، از زیبایی و درستی عبارتها برخوردار است و واژه ها و تعبیرهای فارسی در آن فزونی دارد (برای نمونه رجوع کنید به ص 324ـ325). التّوسّل اشعاری به فارسی و عربی نیز دارد و بعضی مکتوبهای آن با اشعار فارسی و عربی خود مصنّف آغاز شده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 323ـ 324).

التّوسّل را احمد بهمنیار * تصحیح و برای نخستین بار در 1315ش منتشر کرده است .

منابع :

(1) محمدبن مؤید بهاءالدین بغدادی ، التّوسّل الی التّرسّل ، چاپ احمد بهمنیار، تهران 1315ش ؛

(2) محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران 1355ـ 1356ش ؛

(3) جوینی ؛

(4) سعدالدین وراوینی ، کتاب مرزبان نامه ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، چاپ افست تهران 1337ش ؛

(5) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 2، تهران 1363ش ؛

(6) عوفی .

/ رضا مصطفوی سبزواری /