ارسال کننده : ابوالفضل ساجدی، دکترای فلسفه، هیئت علمی موسسه امام خمینی (ره). تدوین: هادی عجمی
طرح : طرح پرشورسازی نماز در محیط‌های داری
مقدمه
بر اساس اصل جامعیت، انسان‌ها آميزه‌اي از روح و جسم هستند. آنها تعلقات و نيازهاي مادي و معنوي را توأمان همراه دارند. هردو بعد زندگي انسان در شکل‌دهي حقيقت و فراهم‌سازي تکامل او سهم دارند. بنابر این اصل، براي تکامل و پيشرفت انسان نياز است هر دو جنبه در برنامه‌ريزي‌ها مد نظر قرار گيرد. در قرآن هرگاه از نماز که رفتاری معنوي است، سخن به ميان آمده است از رفتارها و عملکردهاي دنيوي و اجتماعي نيز سخن گفته شده است که گوياي اين امر است که نماز با برخی رفتارها دیگر، همراهی باید داشته باشد. از جمله این همراهی‌ها است: مقارنت نماز با مشورت (نماز و هم‌انديشي)، زکات (نماز و همياري)، قرض الحسنه (نماز و قرض الحسنه)، کمک به نيازمندان (نماز و انفاق)، قرباني کردن (نماز و قرباني)، تزکيه (نماز و برنامه‌هاي اخلاقي)، امربه معروف و نهي از منکر (نماز و ارشاد)، کارخير (نماز و خدمات اجتماعي)، بشارت (نماز و اميدبخشي)، و برادري (نماز و همدلي).
در برنامه‌ريزي مديريت نماز نیز به این همراهی‌ها باید توجه شود و از آنها در کیفیت‌بخشی اقامه نماز کمک گرفته شود. بدون ترديد، مد نظر قرار دادن آنها در رونق و بهبودي وضعيت نماز اثر مي‌گذارد و از سویی، استفاده از ظرفيت‌هاي نماز براي تحکيم و تثبت اعمال و ارزش‌هاي ذکرشده حايز اهميت مي‌باشد. بنابراين، براي رونق‌بخشيدن به نماز در محيط اداري و ترغيب و تشويق کارمندان و مديران به نماز سزاوار است در مديريت فضاي فرهنگي ادارات نيازمندي‌هاي معنوي و جسماني نمازگزاران مورد توجه قرار بگيرد .نماد نیازهای جسمی، نان است و نماد نیازهای معنوی نماز. لذا عنوان طرح را نان و نماز آورده‌ام. اگر به این اصل توجه شود، می‌توان نماز را در محیط‌های مختلف به‌خصوص در محیط اداری به بهترین شک اقامه کرد.
نیازها و نماز
در این راستا به نظر مي‌رسد موارد ذيل براي ترغيب کارمندان و مديران به نماز مؤثر واقع شود:
یکم. قرار دادن ايستگاه‌هاي مشاوره و راهنمايي در نمازخانه‌ها و مساجد ادارات؛ راهنمايي در زمينه‌هاي مختلف زندگي و معيشتي نظير مسائل مذهبي، فرهنگي، اقتصادي، حقوقي، سياسي و اجتماعي. ايستگاه مشاوره به معناي وجود دفتر و اتاق خاصي براي اين کار نيست بلکه مراد معرفي کردن متصديان خاص براي امر مشاوره است.
دوم. اجراي برنامه‌هاي همياري و همکاري در نمازخانه ها و مساجد ادارات. بدين معنا که کمک به همکاران، افراد بيرون از محيط اداري و افراد نيازمند به اجرا درآيد.
سوم. تدارک ديدن کرسي‌هاي اخلاق و تزکيه در کنار نماز؛ در اين راهبرد سعي مي‌شود مربيان خبره اخلاق و تربيت دعوت و از نظر و دانش آنها براي بهبود وضع ادارات و خانواده‌ها و جامعه بهره برده شود. حتي برگزاري جلسات اخلاق خانواده براي کارکنان ادارات در فواصل زماني خاصي در طول سال دور از دسترس نيست.
چهارم. تأسيس انجمن ارشاد و امر به معروف و نهي از منکر با همکاري خود نمازگزاران. نظارت بر محيط اداراي و برنامه‌ريزي برای بهبود وضعيت سلامت اداري به عهده اين انجمن خواهد بود.
پنجم. فعال کردن گروه‌هاي خدمات اجتماعي نظير بسيج و هلال احمر ميان نمازگزاران.
ششم. بنيان‌گذاري صندوق قرض‌الحسنه نمازخانه یا مسجد، برای کارمندان.
هفتم. برگزاري جلسات اداري در نمازخانه قبل يا بعد از ساعات نماز.
هشتم. برگزاري جلسات مشاوره يا اخلاق خانواده به صورت گروهي يا عمومي در محل اداره.
موارد بیان شده، بهانه‌ها و فرصت‌هايی را در اختيار کارمندان قرار مي‌دهد تا در زمان‌هاي مختلف و براي کارهاي مربوط به زندگي خود در نمازخانه‌ها و مساجد حضور يافته و از اين راه ارتباطشان با نماز برقرار بماند. از سویی، حل برخي مشکلاتشان به‌وسیله حضور در مساجد و نمازخانه‌ها موجب دلگرمي و همدلي آنان با نماز را فراهم خواهد کرد.
پاداش‌گرفتن و نماز
در راستای جامعیت در برنامه‌ریزی برای کیفیت‌بخشی اقامه نماز، می‌توان بسیاری از برنامه‌های پاداشی که در طول سال برای کارکنان در نظر گرفته میشود را به نمازخانه و در قبل یا بعد از اقامه نماز موکول کرد، تا سبب شرکت بیشتر افراد در نماز و تداعی نماز با خاطرات خوش شود.
اردوهاي تفريحي کوتاه مدت نمازگزاران، بسته‌هاي فرهنگي، فرصت آشنايي با مديران ارشد و شخصيت‌هاي مياني کشوري، برگزاري مسابقه پرسش و پاسخ و در نظر گرفتن جايزه براي پاسخگويان، برگزاري نمايشگاه‌هاي کتاب و محصولات فرهنگي با تخفيف قابل اعتنا در نمازخانه‌هاي ادارات، انگيزه حضور در نماز جماعت را تقويت می‌کند.
کرامت و نماز
يکي از نیازهای انسان، احترام است. انسان علاقه‌دارد که مورد احترام قرار گیرد. پسدر کنار نماز، لازم است از كساني است كه در مسير فرهنگ‌سازي نمازدر اداره تلاش مي‌كنند و نيز برخي نمازگزاران جوان به‌ويژه كساني كه از روند بي‌نمازي يا سبك‌شماري تغيير مسير داده‌اند، تكريم و تجليل شود. در قرآن الگوي تجليل به کارگرفته شده است. در سوره مبارکه معارج نمازگزاران مورد تکريم قرار گرفته و با صفات شايسته تجليل شده است و "مورد اکرام الهی قرار گرفتن" را به آنان بشارت داده است. در محيط اداري نيز با تکريم و تجليل از خادمين فرهنگ نماز و نيز افرادي که با تلاش فراوان، اهتمام به نماز را در زندگي خود ارتقا داده‌اند زمينه تشويق و علاقمندي دیگران را به نماز را فراهم مي‌گردد. مسئولان و مديران ارشد، با در نظر گرفتن تدابيري مفيد متعهدترين افراد در تحت مديريت خود را شناسايي نموده و در مراسم و جشنواره‌هاي تدارک ديده به منظور بزرگداشت نماز تقدير و تجليل نمايد. قاعدتا، تجليل از نمازگزاران برتر هم جنبه‌هاي معنوي را تحت پوشش دارد و هم جنبه‌هاي مادي را. کاربرد اصلي اين راهبرد اين است که افراد خاصي که جلوه‌هاي معنوي بيشتري در زندگي کاري‌شان حاکم ساخته‌اند به عنوان الگوی کارمند و يا مدير ادارات معرفي گرديده و ديگران تقيدات خود نسبت به امور معنوي را با خط‌‌مشي آنان سامان خواهند بخشيد.
به همين مناسب شايسته است روزي به نام "روز نماز" و يا "روز نمازگزار" اختصاص داده شود و در همين روز در سطوح مختلف اداري و کشوري مديران و کارمندان مقيد به نماز مورد تقدير قرار گرفته و تجليل شوند. نيز تكريم برخي نمازگزاران جوان به ويژه كساني كه از روند بي‌نمازي يا سبك‌شماري تغيير مسير داده‌اند.
دیده شدن و نماز
از نیازهای دیگر انسان، مشارکت داده شدهن و مورد توجه قرار گرفتن است. از راهبردهاي مؤثر بر حضور کارمندان و مديران در نماز جماعت اين است که آنها خود در برگزاري مراسم و برنامه‌ريزي آن سهم داشته باشند. در صورت حضور و مشارکت آنان در بر نامه‌ريزي‌ها و اجراي مراسم، با برنامه‌ها احساس بيگانگي نکرده و همدلانه برخورد مي‌کنند. شايد دستورات اسلامي نسبت به همکاري در کارهاي خير به همين خصوصيت بازگردد. حضرت رسول6 مي‌فرمايند: "اگر تعاون بر نيكي و تقوي و امر به معروف و نهي از منکر در ميان امتم باشد هميشه در مسير نيکو خواهد بود". امير مؤمنان از امت مي‌خواهد که "به آنچه وظيفه دارند از فرمان‌بردارى و اطاعت خدا و حق‌گوئى و كمك و معاونت يك ديگر جديت و مبالغه كنند".
رواياتي که ناظر به اجرا و برگزاري نماز در مساجد است، از لحني برخوردار هستند که گويا خود نمازگزاران متوليان ساخت، حفظ و تطهير و تنظيف مساجد و نيز اجراي مراسم نماز هستند. خطاب‌هاي عام بر اين دلالت دارد که نمازگزاران بايستي مساجد را تطهير و تميز کنند و در روشن‌کردن چراغ‌هاي مساجد سهم داشته باشند و اذان بگويند. نقش دادن به کارمندان در گفتن اذان، دعاهاي تعقيبات نماز، پذيراي از نمازگزاران، راه‌اندازي دستگاه‌هاي صوتي و نظافت نمازخانه، سبب مي‌شود که آنها اقامه نماز را از برنامه‌هاي خود تلقي کرده و به حضور در مساجد و نمازخواني رغبت يابند.
زیبایی دوستی و نماز
نیاز به زیبایی از ابتدایی‌ترین نیازهای انسان است. اسلام در تمام آيين‌هاي مذهبي به آراستگي، تنظيف و زيباسازي توصيه دارد. در اين ميان تأکید بر نظافت و بهداشت و آراستگي در نماز پر رنگ‌تر است. از دیدگاه اسلام هر فردي که بناي خواندن نماز دارد، بايد دستورالعمل‌هاي بهداشتي خاصي را مراعات کند. همچنانکه در حديث آمده است "نماز بدون پاکيزگي نماز نيست!"، قبل از نماز بر وضو، مسواک زدن، لباس تميز پوشيدن و عطرزدن توصيه شده است. در نماز نه تنها "خودآراستگي" مطلوب و منظور است، بلکه تطهير، تزين و آراستگي محل برگزاري نماز نيز مطلوب و منظور است. در آيه 125 سوره مبارکه بقره و آيه 26 سوره مبارکه حج تصريح شده است که حضرت ابراهيم از طرف خداوند مأمور بود تا کعبه را که بيت خداوند در زمين است، براي نمازگزاران پاک نگهدارد. {متن ايات و ادرس در پاورقي بيايد}
دستور صريح خداوند به حضرت ابراهيم و اسماعيل درباره پاک نگهداشتن محل نماز براي طواف‌کنندگان و معتکفان و رکوع‌کنندگان و سجده‌کنندگان از مطلوبيت اين کار در هر محل اقامه نمازی، حکايت دارد. نماز که پاک کننده روح و روان انسان است بايد به لحاظ ظاهري نيز در جاي پاک، نظيف و آراسته اقامه شود. در سوره حج نيز همين مضمون تکرار گرديده است.
"و چون براى ابراهيم جاى خانه را معين كرديم [بدو گفتيم:] چيزى را با من شريك مگردان و خانهام را براى طوافكنندگان و قيامكنندگان و ركوعكنندگان [و] سجده‌كنندگان پاكيزه دار".
در احاديث به خاکروبي (جاروکردن) مساجد، نوراني کردن آن و خوشبو کردن مساجد به عنوان يک وظيفه مقدس نگاه شده است. پيامبر گرامي اسلام براي افرادي که مسجد را نوراني مي‌کند پاداش وعده داده و ثواب جارو کردن مسجد را برابر با آزاد کردن بنده بر شمرده‌اند. حضرت علي7 نيز از مؤمنان خواسته‌اند که دست‌کم هرهفته مساجد را معطر و خوشبو نمايند.
در هر صورت، آنچه در اين بحث مدنظر است، اين که پاک بودن محل نمازگزار در نيل به افق‌هاي معنوي و فتح قله‌هاي کمال نقش دارد. لازم است اماکني که نماز در آن اقامه مي‌گردد از ظاهري تميز و آراسته برخوردار باشند.
از سویی، آراستگي محل نماز در گرايش افراد به نماز تأثير دارد. چه بسا افرادي که به علت کثيف بودن فرش‌هاي مساجد، بوي نامطبوع پاهاي نمازگزاران و به‌هم‌ريختگي نمازخانه، انگيزه خود را براي حضور در نماز جماعت از دست مي‌دهند. براساس آمارهاي به‌دست آمده از پيمايشي در وزارت کار و امور اجتماعي درباره اقامه نماز نزدیک به 55% کارمندان معتقد بودند که وضعيت بهداشتي نظير بوي عرق بدن و پاها و درکل، عدم رعايت نکات بهداشتي، از علل عمده عدم استقبال کارمندان از نماز جماعت است و سبب کاهش تعداد نمازگزاران در مساجد مي‌گردد. در تحقيق فوق بيش از 55% کارمندان باور داشتند که عدم امکانات مناسب جهت آماده شدن براي نماز (مانند وضوخانه مستقل، کفشداري و...) عامل بازدارنده است. بنابراين، با رعايت نکات بهداشتي و تطهير و تنظيف مساجد و نمازخانه‌ها مي‌توانيم بخشي از کارمندان را به نماز ترغيب نماييم.
