بسم الله الرحمن الرحیم

نویسندۀ مقاله قبل از انجام تحقیق، مبانی نظری آن و 12‌ طرح پژوهشی قبلی را که با موضوع مرتبط بوده‌اند مورد مـطالعه قرار داده وسپس‌ با درک کامل از‌ کارهای‌ انجام شدۀ قبلی، 3 سؤال و 5 فرضیه را تنظیم کرده و مـورد بررسی قرار داده است.

جامعۀ آماری تـحقیق را دخـتران دورۀ راهنمایی،پسران ودختران دورۀ متوسطه و همچنین دبیران دینی و مربیان تربیتی‌ سه منطقه از مناطق آموزش و پرورش استان مرکزی تشکیل داده است.حجم نمونه نیز به تعداد 660 نفر بوده است که با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای ـ تصادفی انتخاب و در گردآوری اطلاعات مورد نیاز از پرسـشنامه‌ای‌ به‌ شکل مقیاس طیف لیکرت بهره‌گیری شده است. در بخش اوّل پرسشنامه گرایش دانش‌آموزان به "اصل نماز" و همچنین "گرایش عملی نماز" مورد سنجش قرار گرفته و در بخش دوم پرسشنامه میزان تاثیرگذاری"عوامل درون مدرسه‌ای" بررسی شده است. "روایی" ابزار با اعمال‌ نظر‌ کارشناسان و "اعتبار" ابزار از طـریق روش دو نـیمه کردن نمرات زوج و فرد و سپس محاسبۀ ضریب پایایی مورد تأکید قرار گرفته است.

در تجزیه و تحلیل داده‌ها علاوه بر بهره‌گیری از شاخصهای‌ آمار توصیفی، از‌ آزمونهای آماری (آزمون همبستگی، خی‌دو، تفاوت بین میانگینها و...) نیز استفاده شده است.

پس از این بررسیها نویسنده به این نـتیجه رسـیده است که:

1- در مجموع، نگرش دانش‌آموزان به "اصل نماز" مثبت و بیش از حد متوسط است. اما مهم‌ترین عوامل‌ مؤثر‌ در‌ عدم گرایش بعضی از دانش‌آموزان به‌ نماز‌ ترتیب‌ عبارت است از:

نداشتن انگیزۀ قوی برای خواندن نماز،

عادت نداشتن به نماز از دوران کودکی

ندانستن فـلسفه و اسـرار نماز

ترجیح دادن تفریح و سرگرمی، به‌ علت‌ جاذبۀ بیشتر آن در نزد این عده،

حل نشدن بعضی‌ از‌ مسائل اعتقادی، مانند مسأله خدا، معاد و... در نزد این گروه از جوانان.

2- به رغم نگرش مثبتی که آنان به اصل نماز داشته‌اند، گرایش عملی‌ نماز‌ در‌ میان دانش‌آموزان (بویژه در دورۀ متوسطه و در مـرکز استان) پایین تـر از‌ حـد متوسط می‌باشد.

3- در بخش عوامل درون مدرسه‌ای بـه تـرتیب دبـیران دینی، اردوهای زیارتی ـ سیاحتی، مربیان پرورشی، دوستان و همسالان، دبیران غیر دینی و کتابهای‌ دینی‌ مدارس در تشویق و ترغیب دانش آموزان به نماز مؤثر بوده‌اند.

نویسندۀ محترم‌ در‌ پایان این مقاله پیشنهادهای کـاربردی زیـر را ارائه کـرده است:

1- تقویت بعد شناختی و احساسی دانش‌آموزان نسبت به‌ اسرارو‌ فـلسفۀ‌ نـماز از طریق کتابهای دینی.

2-تبیین نقش کاربردی نماز در همۀ مراحل زندگی‌ برای‌ نسل جوان، به‌ وسیلۀ کتابهای دینی و دبیران این رشته جهت تقویت انگیزۀ آنـان در انـجام فـریضۀ نماز.

3-در اختیار‌ قرار‌ دادن نتایج حاصل از پارامترهای مختلف درگرایش یا عدم گـرایش دانش‌آموزان به نماز به‌ دست‌اندرکاران مربوط.

مقدمه

با تـوجه به این‌که نوجوانان امروز در جامعه و آموزش‌ و پرورش اسلامی رشد وپرورش یافته‌اند، انتظار آن است کـه از اعـتقادات مذهبی راسخ‌تر و استوارتری‌ برخوردارباشند‌ و نسبت به انجام رفتارهای مذهبی(که نماز از شاخص‌ترین آنهاست) تقید و پای‌بندی بیشتری نشان دهند. اما بـررسی ها‌ و تـحقیقات انـجام شده در سالهای اخیر و مسائلی که صاحب‌نظران در اجلاسهای متعدد‌ نماز‌ مطرح‌ کرده‌اند، موضوع تحقیق حـاضر را بـه عـنوان یک مسأله اساسی تأیید نمود و در مجموع، مستندات فوق و همچنین‌ سایر‌ مستنداتی که در اصل گزارش آمده اسـت، این سـؤال را بـه ذهن متبادر نمود‌ که‌ به راستی به رغم همۀ تلاشهای گذشته در جهت پای‌بند نمودن نـسل جـوان(نسل پس از انقلاب) نسبت به‌ نماز، علل‌ و عوامل بی‌رغبتی یا کم توجهی بعضی از آنان نسبت به این مـهم‌ ریـشه‌ در چـه چیزهایی دارد؟ و همچنین، میزان گرایش دانش‌آموزان به "اصل‌ نماز" و "گرایش‌ عملی‌ آنان در انجام نماز" در چه حدی است؟

گرچه این‌ مـسأله ریـشه در هر سه نهاد خانواده، مدرسه و اجتماع دارد، اما هدف تحقیق حاضر دست‌یابی‌ به‌ میزان گرایش دانـش‌آموزان "اصل نـماز" و هـمچنین‌ میزان‌ توجه وپای‌بندی‌ آنان‌ به‌ انجام "رفتار نماز" و در نهایت به دست‌یابی‌ به‌ عوامل درون مدرسه‌ای مؤثردر تـشویق یـا بازدارندگی دانش‌آموزان در انجام این رفتار‌ مذهبی‌ می‌باشد.

از آنجا که هر پژوهش نظام‌دار‌ مـی‌بایست از مـبنای نـظری‌ محکمی‌ برخوردار باشد، پژوهشگر با مطالعاتی که‌ در‌ این راستا انجام داده است به نظریات منطبق و مرتبط بـا مـوضوع پژوهش حـاضر‌ که‌ در واقع پایه‌های نظری تحقیق‌ می‌باشد، دست‌ یافته‌ است. البته ابعادی نظری تحقیق‌ به‌ تـفصیل در اصـل گزارش‌ آمده، اما‌ در جمع‌بندی مبانی نظری می‌توان به نتیجۀ ذیل دست یافت:

همۀ انسانها، بویژه کودکان و نوجوانان به‌ لحاظ‌ فطرت پاک خـود، به دیـن و دستورات دینی‌ گرایش‌ دارند، اما ممکن‌ است‌ عواملی‌ مانع از بروز ظهور‌ رفتارهای مذهبی در آنـان شود، در صـورتی که این موانع برطرف گردد، میل به پرسـتش نـماد بـیرون خود‌ را‌ به شکل رفتارهای مذهبی خواهد داشت؛ در غـیر‌ ایـن‌ صورت به‌ رغم‌ فطری‌ بودن پرستش، رفتارهای مذهبی‌ نماد‌ بیرونی ندارد. البته رفتارهای انسان متأثر از عـواملی مـتعدد است که نگرشهای فرد مهم‌ترین ایـن عـوامل محسوب مـی‌شود؛ از‌ دیـگر‌ سـو، هر‌ نگرشی دارای سه بعد اساسی است: شناختی، احساسی و رفتاری‌ کـه‌ در‌ صـورت‌ نارسایی‌ در‌ هریک از این ابعاد، آن نگرش به رفتار تبدیل نخواهد شد و به عکس، تقویت بـعد شـناختی و احساسی، بعد رفتاری آن نگرش نیز تحقق خواهد یافت.

سؤالها و فـرضیه‌های تحقیق

با توجه به‌ این‌که در پژوهـش حـاضر 3 سؤال و 5 فرضیه وجود دارد، ترتیب نـگارش آنـها براساس مقوله‌های مطرح شده در ابزار تحقیق است و در تجزیه و تحلیل داده‌ها نیز همین نظم منطقی رعـایت‌ شـده‌ است. به این ترتیب، ردیفهای 1 ، 2 و 7 سؤالهای تـحقیق و ردیـف های 3 ، 4 ، 5 ، 6 و 7 فـرضیه‌های تحقیق را تشکیل می‌دهد:

1-میزان گـرایش دانـش‌آموزان به "اصل نماز" چه قدر است؟

2-"میزان رفـتار و پایـ‌بندی به نماز" در میان‌ دانش‌آموزان‌ تا چه حد است؟

3-میان گرایش دانش‌آموزان به نماز و میزان مقبولیت دبـیران دیـنی در نزد آنان ارتباط وجود دارد.

4-میان گرایش دانش‌آموزان بـه نـماز و میزان‌ مـحبوبیت مـربیان تـربیتی در نزد‌ آنان ارتباط‌ وجود دارد.

5-میان گـرایش دانش‌آموزان به نماز و میزان گرایش نزدیک‌ترین دوستان و همسالان آنان به این فرضیۀ الهی ارتباط وجود دارد.

6-حضور در اردوهـای زیـارتی ـ سیاحتی و الگوپذیری‌ دانش‌آموزان از برنامه‌های اردو در‌ گرایش‌ نوجوانان بـه نـماز نـقش مـؤثری دارد.

7-نقش کـتابهای دینی در ایجاد گـرایش دانـش‌آموزان به نماز چگونه است؟

8-گفتار و رفتار دبیران غیر دینی در رابطه با نماز در گرایش دانش‌آموزان به این‌ فریضۀالهی‌ نـقش مـؤثری دارد.

معاریف و مـفاهیم (کلید واژه‌ها و متغیرهای اصلی)

1-نماز:

نماز عبادت مشترکی میان تمامی ادیـان الهـی بـوده و بـرای آن تـعاریف بـسیاری ذکر شده است که در ذیل به یکی از این‌ تعاریف‌ اشاره می‌شود:

"نماز عبارت است از سر فرود آوردن برای تعظیم و سجده و نیز عبادت مخصوص مسلمانان است که به‌طور‌ وجوب پنچ بار در شبانه‌روز ادا کنند"

"از دیـدگاه مسلمانان نماز عبادت‌ است‌ از‌ پرستش، نیاز، اطاعت و مجموعه اعمالی که بیانگر اظهار بندگی در برابر معبود باشد."

2-عوامل درون مدرسه‌ای

به متغیرها یا عواملی گفته ‌‌می‌شود‌ که در درون مدرسه وجود داشته یا به نحوی با نظام آموزشی در ارتباط‌ باشند (اعم‌ از‌ عوامل فـیزیکی، انسانی، روانی، آموزشی و...) و درگرایش بـا عدم گرایش دانش‌آموزان به نماز مؤثر واقع شوند؛ مانند دبیران دینی، مربیان تربیتی، دوستان‌ و همسالان، اردوهای زیارتی ـ سیاحتی، کتابهای دینی، دبیران غیر دینی و چگونگی ساخت ابزار، روش تحقیق و نحوۀ تجزیه‌ و تحلیل داده‌ها.

به منظور‌ ساختن‌ ابزار مناسب، علاوه بر استخراج متغیرهای مـهم از تـحقیقات قبلی، متغیرهایی که پژوهشگر خود در ضمن تدریس به آنها دست یافته بود و همچنین عوامل مؤثری که در ضمن مصاحبه با استادان و صاحب‌نظران‌ به دست آمده بـود، از مـتغیرهای مهم و مورد نظر دانش‌آموزان (پس از مصاحبۀ بـا آنـان) نیز استفاده به عمل آمد.

در گردآوری اطلاعات مورد نیاز از پرسشنامه‌ای به شکل مقیاس طیف لیکرت(56مقولۀ بسته و 5 سؤال‌ باز) استفاده‌ شده و به ترتیب، گرایش دانش‌آموزان به «اصل نماز»، «میزان رفتار نـماز» و هـمچنین میزان تأثیرگذاری هر یک از«عـوامل درون مـدرسه‌ای» با بهره‌گیری از معیارهای مناسب، بررسی شده است.

پس از ساخت ابزار و تأیید روایی و اعتبار آن (پس‌ از‌ آزمون و اصلاحات لازم)، پرسشنامه در اختیار کل حجم نمونه(660 نفر) که به صورت خوشه‌ای ـ تصادفی تعیین شده بودند،  قرار گرفته است.

پس از جمع‌آوری کلیۀ پرسشنامه‌ها و کدگذاری بر روی آنها، مرحلۀ اسـتخراج اطـلاعات نیز انجام‌ شده‌ و جدولهای نهایی براساس سؤالها و فرضیه‌های تحقیق ترسیم گردیده و مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفته است. در پایان، پس از انجام محاسبات به اساس نتایج حاصل شده، راهبردهای عملی ارائه شده‌ است.

در تجزیه‌ و تحلیل داده‌های تحقیق، ابـتدا‌ فـراوانی درصد‌ و ارزش عددی هـر یک از مقوله‌ها (به تفکیک سؤالها و فرضیه‌های تحقیق) در جدولهایی تنظیم شده و سپس مجموع ارزش عددی تمامی مقوله‌ها بر میانگین تعداد‌ افـرادی‌ که‌ به مقوله‌های هر بخش پاسخ داده‌اند، تقسیم گردیده است. بدین وسیله‌ با‌ تـبدیل مـقوله‌های کـیفی به کمی، امکان اندازه‌گیری همۀ ‌مقوله‌ها فراهم شده و با محاسبۀ ارزش عددی مقوله‌های مربوط به هر بخش، اندازه‌گیری هر متغیر‌ در‌ گرایش‌ دانش‌آموزان بـه ‌ ‌نـماز امکان‌پذیر گردیده است.

در مرحلۀ بعد به منظور‌ تعیین معنی‌دار بودن تفاوتهای به دست آمـده، از آزمـون خـی‌دو بهره‌گیری شده و در آزمون فرضیه‌ها از آزمون ضریب همبستگی‌ نیز‌ استفاده‌ گردیده است. در تعیین میزان رفتار و پای‌بندی دانـش‌آموزان به نماز، علاوه بر‌ مراحل‌ فوق، نمرات هر یک از گروههای تحقیق(دختران راهنمایی، دختران متوسطه و پسران متوسطه در &%21110TVTG211G% شهرستانهای اراک، شازند و فرمهین) طبقه‌بندی شده؛ سپس نما، میانه، میانگین، نوع کشیدگی، انحراف‌ مـعیار‌ و درجـۀ کجی هریک از گروهها(از منحنی نرمال) محاسبه گردیده و سرانجام از طریق آزمون‌ تفاضل‌ بین‌ میانگین ها، تفاوت بین گروهها مشخص شده است.

خلاصۀ ادبیات و پیشینۀ تحقیق

با توجه به این‌که انجام هر‌ پژوهش‌ علمی‌ جز در سایه ادبیات و پیشینۀ آن میسر نیست، در این پژوهـش نیز جایگاه نماز‌ از‌ زمان حضرت آدم تا حضرت خاتم(صلوات الله علیهم احمعین) و در سیرۀ عملی امامان معصوم(علیهم السلام) و همچنین‌ اهمیت‌ آن‌ از دیدگاه فقهاء عصر حاضر، نماز در آیینۀ قرآن و نیز همۀ تحقیقاتی که به نحوی‌ با‌ موضوع مرتبط بـوده‌اند، بررسی شـده است[2]. البته در این مقاله تنها به جایگاه نماز در آیین‌ حضرت‌ آدم(علیه السلام)، آن‌ هم به اختصار، اشاره می‌شود؛ در حالی‌ که اهمیت این فرضیه در آیین حضرت ادریس، نوح، ابراهیم، اسحاق، یعقوب، شعیب، یونس، موسی، زکریا(علیهم السلام) و... در اصل گزارش تحقیق‌ آمده‌ است.

«در تفسیر علی بن ابراهیم قمی که در قـرن سـوم هجری به‌ رشتۀ‌ تحریر‌ درآمده، نویسنده در جلد اوّل صفحۀ 44 در توضیح آیۀ «فتلقّی آدم من ربّه کلمات...» می‌نویسد: «مسأله نماز‌ از جانب‌ حضرت‌ ذوالجلال به عنوان عبادتی بزرگ و طاعتی عظیم در عصر حضرت آدم ابو‌ البشر(علیه السلام)‌ مـطرح شـده و پروردگار عزیز آیین و مکتب مربوط به حضرت آدم(علیه السلام) را همراه با نماز قرار داده‌ است.

حضرت آدم(علیه السلام) پس از این‌که بر اثر نزدیک شدن به درخت منهیه از‌ بهشت‌ رانده می‌شود و به زمین هبوط می‌کند، در آن‌ مدت‌ چهل‌ شـبانه‌روز در کـوه صـفا واقع در مکه‌ نزدیک‌ به مـحل بیت اقـامت مـی‌نماید. در آن مدت به خاطر دوری از بهشت، درحالی‌که سر به‌ سجده‌ داشت سرشک از دیده می‌سفت و به‌ خاطر دوری‌ از‌ جنت‌ و به خصوص دچار شدن به‌ مقام‌ فـراق از مـحبوب، به شـدت می‌گریست و شب و روز سر به زانوی غم‌ داشت... .

خداوند مهربان چـون ارادۀ آدم(علیه السلام) را بـرای‌ جبران گذشته راسخ دید‌ و میل او را به بازگشت و‌ توبه،‌ میل حقیقی یافت، قبله‌ای از نور که جایگاه بیت را مشخص می‌کرد و تابش‌ نـورش حدود‌ جـغرافیایی حـرم را معلوم می‌نمود، فرو‌ فرستاد‌ و به امین وحی‌ فرمان‌ داد محل بیت را نـشانه‌گذاری‌ کند.

چون به وسیلۀ آن نور الهی، محل بیت و حدود حرم معلوم شد، فرشتۀ وحی از آدم(علیه السلام) خواست‌ آماده‌ شود تا مراسمی را به جای‌ آورد‌ و در‌ ضـمن‌ آن مـراسم به منظور توبه، دست نیاز‌ به سوی بی‌نیاز بردارد.

حضرت آدم(علیه السلام) روز اوّل ذوالقعده هبوط داشت و پس از طی مـقدماتی در‌ روز‌ تـرویه برنامۀ لازم را شروع کرد.

پدر آدمیان‌ به‌ فرمان‌ فرشتۀ‌ وحی‌ غسل کرد و احرام‌ بست؛ پس از آن در روز هشتم ذوالحجه به سرزمین منی رفـت و دسـتور گـرفت که شب را‌ در‌ منی‌ بماند.

صبح روز نهم به عرفات آمد، در حالی‌که زبان‌ پاکش‌ مترنم‌ به‌ تـلبیه‌ بـود. آفتاب‌ عـرفات از ظهر می‌گذشت، امین وحی به او گفت از ادامۀ تلبیه خودداری کن و دوباره خود را به غسل زینت ده و مـشغول نـماز عـصر شو. پس از نماز خواندن، فرشتۀ‌ حق به وی گفت در این سرزمین به پا خیز. چون برخاست کلمۀ توبه را به دسـتور حـق به وی تعلیم کرد. آن‌گاه آدم به شرف با عظمت توبه پس از ادای فریضۀ عصر‌ مشرف‌ شد و عظمت از دسـت داده را بازیافت.

از ایـن روایـت پر قیمت که علاوه بر تفسیر علی بن ابراهیم، کتابهای دیگر هم آن را نقل کرده‌اند چنین استفاده مـی‌شود کـه فرهنگ‌ حضرت‌ آدم(علیه السلام) و آیین این پیامبر بزرگ دارای نماز بوده است.»[3]

یافته‌های تحقیق

-یافته‌های پژوهش در پاسخ به اوّلین سؤال تحقیق:

نتایج حـاصل از بـرآیند مـجموع مقوله‌های مثبت‌ و منفی نشان می‌دهد که در‌ مجموع، نگرش‌ دانش‌آموزان به "اصل نماز" مثبت و بیش از حد متوسط است. مهم‌ترین عـوامل مـوثر در عدم گرایش بعضی از نوجوانان به اصل نماز به ترتیب عبارتند از:

الف) نداشتن انگیزۀ‌ قـوی‌ بـرای خـواندن نماز.

ب) عادت نداشتن‌ به‌ نماز از دوران کودکی.

ج) ندانستن فلسفه و اسرار نماز.

د) ترجیح دادن تفریح و سرگرمی(به علت جاذبۀ بیشتر آن در نزد این عده).

هـ) حل نشدن بعضی از مـسائل اعـتقادی مـانند: خدا، معاد و غیره در نزد‌ این‌ گروه از نوجوانان.

-یافته‌های پژوهش در پاسخ به دومین سؤال تحقیق:

نتایج حاصل از بررسی های صـورت گـرفته در مورد "میزان رفتار و پای‌بندی دانش‌آموزان به نماز" نشان می دهد که به رغم نگرش مثبتی که آنان‌ نسبت‌ بـه اصـل‌ نمازدارند، میزان و کیفیت رفتار نماز در بین دانش‌آموزان (بویژه در دورۀ متوسطه) پایین‌تر از حد متوسط است. به عبارت بـهتر، هرچند نـوجوانان‌ به اصل نماز نگرش مثبت دارند، اما عواملی مانع از انـجام رفـتار نـماز‌ در‌ آنان‌ شده یا از کیفیت و پای‌بندی آنها نـسبت بـه این مهم کاسته است. البته تفاوتهای معنی‌داری بین مناطق و ‌‌دوره‌های‌ تحصیلی وجود دارد که در زیر خـواهد آمد:

الف) درحالی‌که مـیزان رفتار و پای‌بندی به نماز‌ در‌ بـین‌ دانـش‌آموزان شهر اراک پایـین‌تر از حـد مـتوسط است، پای‌بندی نوجوانان و جوانان شهرهای فرمهین و شـازند بـالاتر‌ از حد متوسط می‌باشد. آزمون نیز معنی‌دار بودن این تفاوت را تأیید کرده است. این یافته‌ نـشانۀ تأثیر شـرایط محیطی و عوامل‌ بازدارنده در شهرهای بزرگ و تـأثیر کمتر آن در شهرهای کوچک‌تر می‌باشد.

ب) میزان رفتار و پای‌بندی بـه نماز در دختران"راهنمایی" بیش از دختران "متوسطه" می‌باشد و آزمون هـم مـعنی‌دار بودن این تفاوت را تأیید کرده است.

ج) بین"دختران" و "پسران" در میزان رفتار و پی‌بندی به نماز تفاوت معنی‌داری وجـود ندارد؛ گرچه ایـن میزان در دختران کمی بیشتر از پسـران اسـت. نگارنده عـلت این اختلاف را نـاشی از ایـن می‌داند که اهرمهای کـنترل از طـرف خانواده‌ها‌ نسبت‌ به دختران بیش از پسران اعمال می‌شود و همچنین، ضریب آسیب‌پذیری پسران از عوامل گوناگون اجتماعی و ابـزارهای مـختلف بیگانگان در هجوم فرهنگی بیش از دختران است.

د) بین دانـش‌آموزان شـهرهای فرمهین و شـازند در‌ مـیزان‌ رفـتار و پای‌بندی به نماز تفاوت مـعنی‌داری وجود ندارد؛ گرچه میزان رفتار و پای‌بندی به نماز در بین دانش‌آموزان شهر فرمهین کمی بیشتر است.

نگارنده تفاوت فوق را ایـن‌طور حـدس می‌زند که بافت‌ مذهبی‌ شهر شـازند در سـالهای اخیر بـا احـداث دو کـارخانۀ عظیم صنعتی در اطـراف آن (پتروشیمی و پالایشگاه) و حضور خارجیان و افرادی که از استانها و شهرهای دیگر و با فرهنگهای متفاوت در‌ این‌ شهر‌ سکنا گزیده‌اند تغییر کرده اسـت؛ اما عـوامل‌ مـذکور‌ در‌ شهر فرمهین وجود نداشته و این شهر همچنان بـافت مـذهبی خـود را حـفظ نـموده است.

-یافته‌های تـحقیق در پاسخ به فرضیۀ اوّل(نقش دبیران‌ دینی):

تجزیه و تحلیل و آزمون داده‌ها نشان می‌دهد که دبیران‌ دینی‌ مؤثرترین نقش را در تشویق و ترغیب دانش‌آموزان به نماز ایفا کرده‌اند. از میان عوامل مورد بررسی، عوامل ذیل بـه ترتیب اهمیت در‌ گرایش‌ نوجوانان‌ به نماز مؤثر بوده است:

الف) تلاش دبیران دینی در آگاه کردن‌ دانش‌آموزان نسبت به اهمیت و اسرار نماز.

ب) شخصیت علمی و میزان توانایی دبیران دینی در پاسخ‌گویی به سؤالهای دینی‌ ومذهبی‌ نوجوانان.

پ) محبوبیت دبیران دینی در نـزد دانش‌آموزان.

ب) مطابقت بـین گفتار و عمل دبیران دینی.

ث) شخصیت معنوی‌ و مذهبی دبیر دینی و باور به آن در نزد دانش‌آموزان.

ج) یادآوری و "سفارشهای مکرر" دبیران دینی دربارۀ اهمیت‌ نماز.

آزمون انجام‌ شده فرضیۀ اوّل را با ضریب همبستگی 0/9238 و 95 درصد اطمینان مورد‌ تأیید‌ قرارداده‌ است. یعنی هر قدر دبـیران دیـنی از محبوبیت بیشتری در نزد دانش‌آموزان برخوردار باشند، توصیه‌های آنان در‌ مورد‌ نماز‌ تأثیر بیشتری داشته و میزان گرایش دانش‌آموزان به این فرضیۀ الهی افزایش می‌یابد و به‌ عکس، هر‌ قدر دبـیران دیـنی از محبوبیت کمتری برخوردار باشند تـوصیه‌های آنـان در مورد نماز تأثیر‌ کمتری‌ در‌ گرایش نوجوانان به نماز خواهد داشت و حتی بدون تأثیر خواهد بود.

-یافته‌های تحقیق در پاسخ‌ به‌ فرضیۀ دوم(نقش مربیان و تبلیغات درون مدرسه‌ای):

براساس نتایج حاصل، مربیان تربیتی سـومین نـقش را‌ در‌ تشویق‌ و ترغیب دانش‌آموزان به نـماز ایـفا نموده‌اند. از میان عوامل مورد بررسی در این بخش، عوامل زیر به‌ ترتیب اهمیت‌ در گرایش نوجوانان به نماز مؤثر بوده ‌است:

الف) برگزاری نماز جماعت در مدرسه.

ب) برگزاری مراسم‌ جشن‌ تکلیف‌ در مدرسه.

پ) یادآوری اهمیت نماز از طریق پوسترهایی که در محیط مدرسه نصب شده است.

ت) نقش الگـویی‌ مـربیان‌ تربیتی.

ث) محبوبیت مربیان تربیتی.

آزمون، فرضیۀ دوم را با ضریب همبستگی 0/8820 و 95 درصد اطمینان‌ تأیید‌ نموده است. یعنی هر قدر مربیان تربیتی از محبوبیت بیشتری در نزد دانش‌آموزان برخوردارباشند، توصیه‌های آنان در مورد نماز‌ تأثیر‌ بیشتری داشته و میزان گرایش دانش‌آموزان به نماز افزایش یافته اسـت و بـه‌ عکس، هر‌ قـدر مربیان تربیتی از محبوبیت کمتری در‌ نزد دانش‌آموزان‌ برخوردار‌ باشند، توصیه‌های آنان در مورد نماز نیز تأثیر‌ کمتری‌ در گرایش دانش‌آموزان به نماز خـواهد داشت و حتی بدون تأثیر خواهد بود.

-یافته‌های تحقیق‌ در‌ پاسخ به فرضیۀ سوم(نقش نـزدیک‌ترین‌ دوسـتان‌ و همسالان):

فرضیۀ سـوم‌ با‌ ضریب همبستگی 0/9625 و 95 درصد‌ اطمینان‌ مورد تأیید قرار گرفته است. یعنی هر قدر نزدیک‌ترین دوستان افراد در سنین نوجوانی‌ بـه‌ ‌ ‌انـجام رفتار نماز پای‌بندی بیشتری داشته باشند، بر‌ روی آنها تأثیر مستقیم‌ بر‌ جای گذاشته و نقش مـؤثری‌ در تـشویق‌ و تـرغیب دیگر همسالان خود خواهد داشت. آزمون کنترل، عکس فرضیۀ چهارم را نیز تأیید کرده‌ است. یعنی‌ هر قدر نزدیک‌ترین دوسـتان افراد‌ در‌ دوران‌ نوجوانی نگرش منفی نسبت‌ به‌ نماز داشته باشند، بر روی‌ آنها‌ نیز تـأثیر منفی بر جای گـذاشته از گـرایش آنان به نماز خواهد کاست.

-یافته‌های تحقیق در‌ پاسخ‌ به فرضیۀ چهارم(نقش اردوهای زیارتی ـ سیاحتی):

آزمون خی‌دو(با‌ 61/872‌ 2X،01 f.d و 95‌ درصد اطمینان) فرضیۀ چهارم را مورد‌ تأیید قرارداده است. یعنی حضور در اردوهای زیارتی ـ سیاحتی و الگوپذیری دانش‌آموزان از برنامه‌های اردو گرایش نوجوانان به‌ نماز‌ نقشی مؤثر دارد.

نتایج نشان می‌دهد افـرادی‌ که‌ در‌ اردوهای‌ زیارتی ـ سیاحتی‌ شرکت داشته‌اند، حضور در مساجد‌ و مکانهای زیارتی در طول اردو را به عنوان یک عامل مؤثر در اشتیاق به راز و نیاز‌ با‌ خدا‌ و توجه خویش به نماز مورد تأیید‌ قرار‌ داده‌اند.

-یافته‌های پژوهش‌ در‌ پاسخ‌ به سومین سـؤال تحقیق:

آزمون خـی‌دو(با 46/391 2X،01 f.d و 95 درصد اطمینان) برای پاسخ به نقش کتابهای دینی در گرایش دانش‌آموزان به نماز نشان می‌دهد که بین مقولاتی که‌ نقش کتابهای دینی را مورد بررسی قرارداده است، تفاوت معنی‌داری وجود دارد. به عبارت بهتر، بیشترین اطلاعاتی که دانش‌آموزان از کـتابهای دیـنی فرا گرفته‌اند، احکام نماز بوده است نه اسرار و فلسفۀ آن. اکثر افراد نمونه در پاسخ‌ به‌ یکی از مقوله‌های این بخش معتقد بوده‌اند که فلسفه و اسرار نماز در کتابهای دینی به خوبی مشخص نشده است.

-یافته‌های تحقیق در پاسـخ بـه فرضیۀ پنجم(نقش دبیران غیردینی):

آزمون خی‌دو(با 3/306‌ 2X،01 f.d و 95 درصد اطمینان) فرضیۀ پنجم را تأیید کرده است.

در این آزمون نقش توصیه‌ها و سفارشهای دبیران غیر دینی در مورد نماز و همچنین تأثیر‌ حضور‌ آنان در نماز جماعت مدرسه‌ در‌ گرایش دانش‌آموزان به نـماز مـورد تـأیید قرار گرفته است. همچنین دانش‌آموزان تطابق بـین گـفتار و عـمل دبیران غیر دینی را بیش از تطابق گفتار و عمل دبیران‌ دینی‌ در گرایش خود به‌ نماز‌ مؤثر دانسته‌اند و آزمون نیز معنی‌دار بودن این تفاوت را تأیید نـموده است.

در تـحلیل یـافتۀ اخیر می‌توان حدس زد هنگامی که دانش‌آموزان از کسانی کـه انـتظار زیادی ندارند(یعنی دبیران غیر دینی) هماهنگی بین‌ گفتار‌ و عمل بینند، بیشتر تحت تأثیر قرار می‌گیرند و به عکس، اگر افرادی که انتظار مطابقت بین گـفتار و عـمل آنـان وجود دارد(یعنی دبیران دینی) خلاف انتظار دانش‌آموزان رفتار کنند، تأثیر منفی بـر آنان خواهند گذاشت. این‌ نکته، قابل‌ تامل است‌ که دبیران دینی باید دقت بیشتری در مطابقت دادن گفتار و عمل خود داشته باشند، زیرا درغیر ایـن صـورت‌ در گـرایش مذهبی نوجوانان تأثیر منفی برجای خواهند گذاشت.

پیشنهادها و توصیه‌ها

الف) راه‌کارهای عملی‌ متناسب‌ با یافته‌های حـاصل از پاسـخ سؤالهای تحقیق:

1-تقویت بعد شناختی ـ احساسی دانش‌آموزان نسبت به اسرار و فلسفۀ نماز و ‌‌توأم نمودن‌ آن با داستانها و حکایتهای خوش‌آیند.

نتایج حاصل از تحقیق حـاضر نـشان مـی‌دهد که‌ به‌ رغم‌ نگرش مثبت اکثر افراد نمونه به"اصل نماز"، میزان"رفتار نماز" در مـیان دانـش‌آموزان(بویژه در دورۀ مـتوسطه) پایین‌تر ازسطح انتظار‌ قرار دارد.

"نداشتن انگیزۀ قوی" از مهم‌ترین موانع اساسی در بازدارندگی دانش‌آموزان نسبت به این فرضیۀ‌ الهـی مـی‌باشد؛ اما فـقدان یا‌ کم‌ بودن انگیزه ناشی از این است که مسأله نماز برای این عده توأم بـا احـساس خوش‌آیند نبوده و به صورت یک رفتار خشک و بی‌روح جلوه نموده است. همچنین"عادت نداشتن به انـجام رفـتار نـماز‌ از دوران کودکی" و "ندانستن فلسفه و اسرار نماز" از دیگر موانع مهم در کاهش"رفتار نماز" در میان نوجوانان و جوانان می‌باشد.

با توجه به یافته‌های فـوق، مناسب‌ترین راه ‌حل کاربردی در ترغیب دانش‌آموزان به نماز، "تقویت بعد شناختی و عاطفی‌ آنان‌ نسبت به این فـرضیۀ الهـی است".

اما چـگونه می‌توان بعد شناختی و عاطفی دانش‌آموزان را در مورد نماز تقویت کرد؟

"کتابهای دینی" مدارس به علت سازمان یافتگی، بهترین"ابزار" جهت تحقق هـدف فـوق به شمار می‌رود. از دیگر‌ سو، نتایج‌ حاصل در پاسخ به سومین سؤال تحقیق نشان داده اسـت که کـتابهای دیـنی مدارس در حال حاضر نتوانسته است جایگاه ویژه خود را در ترغیب دانش‌آموزان به نماز به دست آورد.

حال چگونه‌ مـی‌توان از ایـن "ابزار گـسترده و سازمان یافته" بهره گرفت؟

*برای تقویت بعد شناختی و افزایش انگیزۀ دانش‌آموزان در انجام رفتار نماز، چنانچه چکیده‌ای از فـلسفه و اسـرار نماز از دیدگاه دانشمندان و صاحب‌نظران‌ مختلف(برای‌ مثال، اسرار‌ نماز از دیدگاه 40 تن‌ از‌ دانشمندان) تدوین‌ و تنظیم گردد و سپس با رعایت تـنوع و سـطح فهم دانش‌آموزان به عنوان "بخش جداگانه‌ای" در کتابهای دینی" تمامی پایه‌های تحصیلی"در نظر گرفته شود، علاوه بـر‌ ایـن‌که" ضعف‌ شناختی" دانش‌آموزان‌ نسبت به این فریضۀ مهم الهی بـرطرف خـواهد شـد، با‌ اختصاص‌ یافتن "بخشی از کتاب دینی به نماز" این فرضیۀ مهم جـایگاه ویـژه خود را در میان نسل جوان و فرهنگ عمومی جامعه‌ به‌ دست خواهد‌ آورد. همچنین استمرار مباحث مـتنوع نـماز در"تمامی پایه‌های تحصیلی"، به استمرار انگیزۀ نـوجوانان‌ در حـساس‌ترین سالهای شـکل‌گیری هـویت مـذهبی کمک خواهد نمود.

*برای تقویت بعد احساسی و عاطفی دانـش‌آموزان در مـورد نماز، استفاده از‌ داستانها، حکایتها‌ و اشعاری که جنبۀ عاطفی داشته و فریضۀ نماز را به‌طور خوش‌آیندی‌ مـطرح کرده‌اند، ضروری‌ اسـت؛ زیرا همه انسانها (بویژه کودکان و نوجوانان) به مطالبی کـه به صورت داستان و حکایت مـطرح شـود، توجه و رغبت‌ بیشتری‌ نشان‌ می‌دهند و مـطالبی را کـه بدین طریق می‌آموزند، دیرتر فراموش می‌کنند.

(در ضمن، چنانچه درسهای مربوط‌ به‌ نماز‌ با تصاویر جذاب و کـاغذ مـرغوب‌تری چاپ شود، خود عامل مؤثری در پدید آمـدن احـساس خـوش‌آیند‌ نسبت‌ به‌ نـماز خـواهد شد).

*در راستای تقویت بعد رفـتاری نـماز در میان دانش‌آموزان، چنانچه نمونه‌هایی از اهمیت و جایگاه "رفتار‌ نماز" در زندگی بزرگان جمع‌آوری شود و در کتابهای دینی مورد استفاده قـرار گـیرد، بر انگیزۀ‌ دانش‌آموزان‌ و "الگوپذیری" آنان‌ از این نمونه‌های"عملی" خواهد افـزود. مجموع ایـن موارد بـه عـنوان ابـزارهای موثر، دانش‌آموزان را از"مرحلۀشناخت" به "انجام رفتار نـماز" تشویق‌ و ترغیب خواهد کرد.

2-تبیین نقش کاربردی نماز در"همۀ مراحل زندگی" در راستای ترویج فرهنگ نماز‌ در میان‌ نسل‌ جوان.

معمولا "نفع شـخصی" یکی از عـوامل موثر در "ایجاد انگیزه" است و "داشتن انگیزه" نیز یکی از عـوامل مـهم در"انـجام رفتار" می‌باشد:

نفع شـخصی ـ انگیزه ـ انجام‌ رفـتار(رسیدن‌ به نفع شخصی).

به‌طور قـطع از نـوجوانان انتظار نمی‌رود که عبادت آزادگان و بزرگان‌ را‌ داشته باشند؛ ازاین‌رو باید "فواید و منافعی" که آنان از نماز خواهند برد تبیین شـود تـا بـدین وسیله‌ انگیزۀ نوجوانان‌ افزایش‌ یابد و در نهایت، برای"انجام رفتار نـماز" تشویق و تـرغیب شوند.

همچنین پیـشنهاد مـی‌شود کـه‌ مـؤلفان‌ کتابهای دینی، نقش و کارکردهای مختلف نماز رادر ابعاد اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و... در تدوین مباحث مربوط به نماز مورد توجه‌ قرار‌ دهند تا از طریق آن، نوجوانان از نقش کاربردی این فریضۀ الهی در‌ همۀ‌ مراحل زندگی آگاه گردند.

راه‌کارهای عـملی متناسب با یافته‌های‌ حاصل‌ از‌ آزمون فرضیه‌ها:

1-راه‌کارهای عملی متناسب با نتایج حاصل‌ از‌ آزمون فرضیۀ اوّل.

براساس نتایج حاصل از آزمون فرضیۀ اوّل، بین محبوبیت دبیران دینی و گرایش دانش‌آموزان‌ به نماز رابطۀ معنی‌دار وجود‌ دارد؛ ازاین‌رو‌ دبیران دینی‌ مـی‌توانند‌ از‌ یـافتۀ فوق به عنوان مؤثرترین ابزار جهت‌ تشویق‌ و ترغیب نوجوانان و جوانان به نماز استفاده کنند.

اما این محبوبیت چگونه حاصل‌ می‌شود؟

نتایج تحقیق حاضر نشان می‌دهد که"محبوبیت دبیران‌ دینی" در پرتو عوامل ذیل حاصل‌ می‌گردد:

1-1- شخصیت معنوی و مطابقت بین گـفتار‌ و عمل:

تقوای عـملی معلم بهترین ابزار جهت تأثیرگذاری در روان و رفتار دانش‌آموزان است و‌ با‌ توجه به این‌که درس دینی‌ تفاوت‌ اساسی‌ با درسهای دیگر‌ دارد‌ و به عبارت بهتر، دراین‌ درس‌ دو هـدف اسـاسی به عنوان اهداف نظری و اهـداف عـملی دنبال می‌شود، دبیر دینی باید با‌ افزایش‌ شناخت و آگاهی دانش‌آموزان زمینه و مقدمۀ‌ لازم را‌ برای‌ انجام‌ اعمال و رفتارهای مذهبی در‌ آنان فراهم آورد. پس نیل به اهداف عملی این درس بدون تـقوای عملی مـعلم دینی به دست‌ نـخواهد‌ آمـد. از سوی دیگر دبیر دینی به‌ عنوان‌ شاخص‌ مذهبی‌ و مبلغ‌ دینی در مدارس‌ محسوب‌ می‌شود.

همچنین در آموزشهای دینی و مذهبی و تبلیغ و ترویج ارزشها و باورهای دینی، به‌طور مسلم تأثیر زبان کرداری‌ بیش‌ از‌ زبان گفتاری است و از آنجا که‌ بـعضی‌ از‌ افـراد‌ جامعه‌ به لحاظ‌ موقعیت یا شغلی که دارند(مانند چهره‌های مذهبی، معلمان و بویژه معلمان دینی، والدین و...)، رفتار و حرکاتشان در زیر ذره‌بین و نگاه تیزبین نوجوانان حساس قرار دارد باید در هماهنگی بین‌ گفتار و عمل خویش توجه و مراقبت بـیشتری داشـته باشند؛ زیرا در غـیراین صورت نه تنها نوجوانان به رفتارهای دینی گرایش پیدا نخواهند کرد،  بلکه ممکن است در آنان تنفر و انزجار نسبت‌ بـه‌ این‌گونه ارزشها نیز به وجود آید.

1-2-شخصیت علمی و میزان توانایی دبیران دینی در پاسـخ‌گویی بـه سـؤالهای مذهبی دانش‌آموزان:

در دوران نوجوانی معمولا افراد نسبت به اعتقادات گذشته خویش که از طریق‌ خانواده یا‌ مدرسه فرا گرفته‌اند، شک می‌کنند. به عبارتی، سنین نـوجوانی"دوران ‌ ‌شـک و تردید" نیز است. حال اگر نوجوان نتواند سؤالها، ابهام ها و مشکلات دینی خود را در این مرحله حل کند و برای‌ آنـها پاسـخی بـیابد، به تدریج شبهات‌ در‌ ذهن وی تثبیت خواهد شد. اما بدون تردید دبیرانی که از توان علمی لازم برای پاسخ‌گویی به شـبهه‌های دینی نوجوانان برخوردار باشند، علاوه بر این‌که از تشدید این‌گونه‌ ابهامات‌ جلوگیری می‌نمایند، با نشان دادن توان‌ علمی‌ لازم، در نزد نوجوانان"محبوبیت" می‌یابند. در صورت تـحقق ایـن مهم، توصیه‌های این دبیران در سفارش به نماز تأثیری بسزا بر جای خواهد گذاشت.

1-3-وجود رابطۀ صمیمانه میان دبیر دینی و دانش‌آموزان:

اوّلین قدم در ایجاد یا‌ تصحیح‌ رفتار، وجود رابطۀ دوستانه و صمیمانه است. در صورت تحقق این مهم، اعتماد پذیرش متقابل بـین دبیر دینی و دانش‌آموزان پدید می‌آید و توصیه‌های دبیر دینی در راستای نماز مورد پذیرش قرار گرفته و مؤثر‌ واقع‌ خواهد می‌شود.

2-راه‌کارهای‌ عملی متناسب با نتایج حاصل از آزمون فرضیۀ دوم

براساس نتایج حاصل، بین محبوبیت مربیان تربیتی و گـرایش دانـش‌آموزان‌ به نماز رابطۀ معنی‌دار وجود دارد. همچنین ابزارها و عوامل مختلف تبلیغی نیز‌ در‌ صورت‌ جذابیت، نقش مؤثری در گرایش دانش‌آموزان به نماز می‌تواند داشته باشد؛ ازاین‌رو ارائه توصیه‌های ذیل به مربیان تربیتی ضروری به ‌‌نظر‌ می‌رسد.

2-1-داشتن منش الگـویی بـرای دانش‌آموزان:

مربیان تربیتی نیز همانند دبیران دینی به عنوان شاخصهای‌ مذهبی‌ در‌ مدارس مطرح هستند. براساس نتایج حاصل از شاخصهایی که فرضیۀ دوم را مورد سنجش قرار داده است، محبوبیت‌ مربیان تربیتی در پرتو منش الگویی آنان حاصل می‌شود؛ یعنی هـر قـدر منش الگویی در‌ رفتار عملی آنان افزایش‌ یابد، از‌ محبوبیت بیشتری در نزد دانش‌آموزان برخوردار می‌شوند و در صورت محبوبیت، توصیه‌ها و سفارشهای آنان در مورد نماز نقشی مؤثر در ترغیب و تشویق نوجوانان و جوانان برای انجام این فریضۀ الهی خواهد داشت.

2-2-بهره‌گیری هرچه‌ بـیشتر از ابـزارهای تـبلیغی جذاب و متنوع:

نوجوان و جوان به دنبال زیـبایی و جـذابیت اسـت و به هرآنچه که برای وی زیباتر و جذاب‌تر جلوه نماید، بیشتر متمایل خواهد شد. به همین جهت پیشنهاد‌ می‌شود‌ مربیان تربیتی با بهره‌گیری از پوسترهای تبلیغاتی جـذاب و مـتنوع، نمازخانۀ مـرتب، زیبا و تمیز برگزاری مراسم جشن تکلیف به صورت جذاب و شـوق‌برانگیز و سـایر ابزارهای تبلیغی، این فریضۀ الهی را به نحو خوش‌آیند‌ و مطلوب در نظر نوجوانان جلوه نمایند.

2-3-دقت نظر در رفتار و نحوۀ برخورد اعضای انجمن اسلامی بـا سـایر دانش‌آموزان:

براساس یـکی از یافته‌های این بخش، بیشترین نگرش منفی به اخلاق و رفتار‌ اعضای انجمن‌ اسـلامی(بویژه در دورۀ متوسطه) متوجه است. با توجه به این‌که لازم است اعضای انجمن اسلامی نقش الگویی در مدارس داشته باشند، در صورت عدم ایفای این نـقش نـه تـنها دانش‌آموزان به امور مذهبی(از جمله‌ نماز) گرایش‌ پیدا‌ نخواهند کرد، بلکه ضریب آسیب‌پذیری مذهبی در‌ سایر‌ دانـش‌آموزان‌ نـیز افزایش خواهد یافت. ازاین‌رو مربیان محترم امور تربیتی باید بر کارکردهای این انجمن و نحوۀ برخورد اعضای آن با سـایر دانش‌آموزان دقـت‌نظر لازم‌ را‌ اعمال‌ نمایند.

2-4-برگزاری مسابقات مختلف کتاب‌خوانی در مورد نماز.

2-5-سپردن امور‌ اجرایی‌ نماز جماعت مدرسه به خـود دانش‌آموزان.

2-6-اعطای نـشانهای مـخصوص به کسانی که شرکت فعال در نماز جماعت مدرسه دارند وتشویق‌ آنان‌ در‌ جمع دانش‌آموزان.

و...

3-راه‌کارهای عملی مـتناسب بـا نـتایج حاصل از آزمون فرضیۀ‌ سوم.

براساس نتایج حاصل از آزمون فرضیۀ سوم، نزدیک‌ترین دوستان افراد در سنین نوجوانی در صورت داشتن نـگرش مـثبت به نماز‌ در‌ گرایش‌ دیگر همسالان خود به این فریضۀ الهی نقشی بسزا خواهند داشـت. همچنان کـه‌ اگـر‌ انحرافات اخلاقی در بین آنان وجود داشته باشد، زمینۀ کاهش رغبت و تمایل دیگران را به نماز فراهم‌ خـواهند‌ آورد. ایـن‌ یافته نشان دهندۀ تأثیر بسیار زیاد نزدیک‌ترین دوستان و همسالان بر یکدیگر است؛ به‌ همین جهت‌ ارائه تـوصیه‌های زیـر به خانواده‌ها(از طریق جلسات انجمن اولیا و مربیان، کلاس های آموزش خانواده و...) ضروری است.

3-1-دقت‌نظر در‌ دوستیهای‌ فرزندان‌ خویش(بویژه در سنین نوجوانی):

از آنجا کـه پایـه‌های شخصیت انسان در دوران نوجوانی شکل می‌گیرد، چنانچه‌ افراد‌ این دوران حساس و سرنوشت‌ساز را با موفقیت طـی نـمایند، ضریب آسـیب‌پذیری دینی آنان در مراحل‌ دیگر‌ زندگی‌ کاهش می‌یابد؛ اما در غیر این صورت همواره در معرض آسیبهای گوناگون مذهبی قـرار خـواهند داشـت. از‌ دیگر‌ سو، تحقیق حاضر و همچنین تحقیقات مشابه دیگر تأثیرپذیری قوی و مؤثر نوجوانان را از‌ نزدیک‌ترین‌ دوسـتان‌ خـود مورد تأیید قرارداده است. پس خانواده‌ها چنانچه در پی سلامت دینی و مذهبی فرزندان خویش‌ هستند، باید‌ در دوستی های نوجوانان خویش بـه‌طور غـیرمستقیم ابزارهای نظارت و کنترل را به‌ کارگیرند، زیرا‌ هرگونه‌ بی‌توجهی یا کم‌توجهی نسبت به ایـن مـهم، سلامت مذهبی و شخصیت فرزندانشان را با مشکلات اساسی مواجه‌ خـواهد‌ ساخت.

3-2-داشتن روش الگـویی بـرای فرزندان خویش:

در پاسخ به یکی از سؤالهای باز، نوجوانانی کـه‌ نـسبت‌ به انجام رفتار نماز پای‌بندی لازم را داشته‌اند، علت آن را در توجه والدین خویش نسبت به رفـتارهای‌ مذهبی‌ دانسته‌اند. به عبارت بهتر، نوجوانان ابتدا از"مکتب‌خانۀ والدیـن" الگو گرفته سـپس به"مکتب‌خانۀ آموزش و پرورش" گام مـی‌نهند. پس‌ این‌ مهم باید مورد توجه والدیـن قـرار گیرد؛ چرا‌ که‌ درغیر‌ این صورت نمی‌توان از والدین بی‌توجه نسبت‌ به‌ نماز، فرزندانی پایـ‌بند و مـعتقد در انجام رفتارهای مذهبی انتظار داشت و آنـان را از‌ الگوهای‌ نامناسب در بین دوسـتان و هـمسالان‌ برحذر‌ داشت.

3-3-ایجاد عادت‌ نسبت‌ به‌ انـجام رفـتارهای مذهبی در سنین کودکی‌ و تقویت آن در سنین نزدیک به بلوغ:

در مواردی نوجوانان، والدین خود را پای‌بند به‌ نماز‌ مـعرفی کـرده‌اند، اما عدم پای‌بندی خویش را"عادت نداشتن‌ بـه ایـن فـرضیۀ الهی‌ از‌ دوران کودکی"دانسته‌اند. به عـبارت بـهتر، این گروه‌ از‌ والدین خود نـسبت بـه انجام رفتار نماز تقید لازم را داشته‌اند، اما در مقید ساختن‌ فرزندان‌ خویش توجه و سعی لازم‌ را‌ اعمال‌ نکرده‌اند. یافتۀ مـذکور عـلاوه‌ بر‌ این‌که خود هشداری است برای‌ تـمامی‌ والدیـن، اهمیت عادت و تـلقین در دوران کـودکی را نـیز تأیید می‌کند؛ زیرا روح و ایمان مذهبی‌ در‌ دوران کـودکی شکل می‌گیرد و زمینۀ‌ اصلی تربیت‌ دینی در‌ دوران‌ کودکی‌ و در نهاد خانواده‌ نهفته است.

طبق بررسی مقایسه‌ای حاصل از چند مـقوله، افرادی کـه از دوران کودکی به فریضۀ نماز عادت‌ نداشته‌اند، ضریب‌ آسـیب‌پذیری آنـان از انـحرافات اخـلاقی دوسـتانشان‌ بیش‌ از دیگران‌ بـوده‌ اسـت. توجه‌ والدین به این‌ یافته، آسیب‌پذیری‌ فرزندانشان را از دیگر همسالان کاهش خواهد داد.

4-راه‌کارهای عملی متناسب با نتایج حاصل از آزمون فرضیۀ چهارم.

با تـوجه‌ بـه‌ نـتایج حاصل از آزمون فرضیۀ چهارم و نقش‌ اردوهای‌ زیـارتی ـ سیاحتی‌ در گـرایش‌ دانـش‌آموزان‌ بـه نـماز، ارائه پیـشنهادهای ذیل به مسؤولان مربوط در برگزاری این‌گونه اردوها ضروری است.

4-1-استفاده مطلوب‌تر از ابزار اردوهای زیارتی و سیاحتی:

براساس نتایج حاصل وقتی شرکت دانش‌آموزان در اردو و الگوپذیری آنان از برنامه‌های آن(حضور در مساجد، اماکن زیارتی، همدمی با الگوهای مذهبی و...) در ترغیب نـوجوانان به نماز تأثیری بسزا دارد، لازم است از این ابزار مؤثر بهرۀ بیشتری گرفت و دانش‌آموزانی را نیز که تمایل‌ کمتری‌ به نماز دارند(که با دقت‌نظر مربی مدرسه معمولا شناسایی می‌شوند) در این‌گونه اردوها شرکت داد تا بـدین وسـیله از این ابزار به صورت کاربردی جهت تشویق و ترغیب دانش‌آموزان کم‌توجه و بی‌توجه‌ نسبت‌ به نماز به نحو مطلوب بهره جست. (با توجه به جذابیت اردو، هزینۀ این‌گونه اردوها را نیز می‌توان از طریق خود دانش‌آموزان تـأمین کـرد. والدین نیز به شرکت‌ فرزندانشان‌ در اردوهایی که از طریق مدرسه‌ برگزار‌ می‌شود اطمینان بیشتری دارند).

4-2-دقت‌نظر و وسواس در انتخاب مسؤولان، مربیان و عوامل اجرایی اردوهای زیارتی ـ سیاحتی:

در برگزاری اردوهای زیارتی ـ سیاحتی، وسواس و دقت‌نظر در انتخاب مـسؤولان مربیان و عـوامل‌ اجرایی‌ ضرورت بیشتری دارد. به عـبارت‌ بـهتر، در‌ این‌گونه اردوها باید از مربیان و افرادی بهره گرفت که رفتار و گفتارشان جنبۀ الگویی داشته باشد تا بدین طریق دانش‌آموزان در طول اردو الگوهای مذهبی را مشاهده کنند. از آنجا کـه اردو‌ بـه‌ خودی‌خود برای دانش‌آموزان جذاب و خـوش‌آیند اسـت، اگر در طول این برنامه آنها با مربیانی در ارتباط باشند که دارای منش الگویی هستند نقشی بسزا در اخلاق و رفتارهای مذهبی آنان خواهد داشت.

5-راه‌کارهای عملی‌ متناسب‌ با نتایج‌ حاصل از آزمون فرضیۀ پنجم:

براساس نتایج حاصل از آزمون فرضیۀ پنـجم و نـقش مؤثر دبیران"غیردینی" در گرایش دانش‌آموزان به‌ نماز، ارائه توصیه‌های زیر به این گروه از دبیران محترم(از طریق گردهمایی‌ها و جلسات‌ مختلف) در‌ راستای اقامۀ نماز در بین نسل جوان ضروری است:

5-1-حضور دبیران غیردینی در نماز جماعت مدرسه و نقش ‌‌مـؤثر‌ آن در گـرایش دانش‌آموزان به نماز:

براساس یـکی از نتایج حاصل از مقوله‌های این بخش، حضور‌ دبیران‌ غیردینی‌ در نمازجماعت مدرسه و مشاهدۀ آن توسط نوجوانان، در گرایش آنان به نماز نـقش مؤثری دارد. این‌ یافته باید در گردهمایی‌ها و سایر جلسات در اختیار این دبیران مـحترم قـرار‌ بـگیرد تا نسبت به اهمیت‌ موضوع‌ و تأثیر حضورشان در نماز جماعت مدرسه واقف شوند.

5-2-نقش مؤثر سفارش دبیران غیردینی در گرایش دانش‌آموزان بـه نماز:

آزمون ‌ ‌فـرضیۀ پنجم نشان داده است که دانش‌آموزان توصیه‌ها و سفارشهای بعضی از دبیران غیردینی‌ را در مورد نماز در گـرایش خـویش بـه این فریضۀ الهی موثر دانسته‌اند. حتی توصیه‌های دبیران غیردینی در تقویت انگیزۀ برخی از دانش‌آموزان در انجام نماز مؤثر بوده اسـت. یافتۀ فوق رسالت دبیران غیردینی را‌ در‌ راستای اقامۀ نماز در بین نسل جوان آشکارتر می‌نماید.

محدودۀ‌ تحقیق

هرچند پژوهشگر خود واقـف است که مهم‌ترین مـتغیرها و عـوامل تأثیرگذار در گرایش یا عدم گرایش دانش‌آموزان به نماز، تنها محدود به مدرسه و عوامل‌ درون‌ مدرسه‌ای نیست و عوامل متعددی در هر سه نهاد خانواده، مدرسه و اجتماع در تشویق یا بازدارندگی نوجوانان و جوانان نسبت به نماز مؤثر است، اما تحقیق حـاضر تنها نظام آموزشی و عوامل درون‌ مدرسه‌ای‌ را مورد مطالعه قرار داده و بررسی متغیرهای مؤثر در نهاد خانواده وجامعه را به سایر پژوهشگران واگذار نموده است.

نتیجه

یافته‌های تحقیق حاضر نشان می‌دهد که در مجموع، نگرش‌ دانش‌آموزان‌ به «اصل‌ نماز» مثبت و بیش از حد‌ مـتوسط‌ بـوده‌ است، اما موانعی زمینۀ بی‌توجهی یا سستی عده‌ای از آنان را در انجام"رفتار نماز" فراهم آورده است. یافتۀ فوق منطبق با نظریۀ قرآنی و همچنین‌ نظریۀ ابن‌ اثیر‌ است. به طوری که از قرآن کریم استنباط می‌شود خداشناسی‌ بلکه‌ دین و آیین بـه‌طورکلی و در تـمامی ابعاد یک امر فطری است؛[4] زیرا مطالعات توحیدی به ما می‌گوید میان دستگاه«تکوین» و «تشریع» هماهنگی لازم‌ وجود‌ دارد‌ و آنچه در شرع وارد شده حتما ریشه‌ای در فطرت دارد‌ و آنچه در تکوین و نهاد آدمی است مکملی برای قوانین شرع خواهد بود. به تـعبیر دیـگر، «تکوین» و «تشریع» دو بازوی نیرومندند که‌ در‌ تمامی‌ زمینه‌ها به صورت هماهنگ عمل می‌کنند و ممکن نیست در شرع دعوتی[مانند‌ نماز] باشد‌ که ریشۀ آن در اعماق فطرت آدمی نباشد.

به عبارت بهتر، انسانها به‌طور فطری خداجو و خداپرست آفریده شده‌اند؛ امّا‌ شکوفایی این‌ فـطرت‌ خـداجویی و خـداپرستی مستلزم آن است که انسانها در تـوجه بـه امـیال‌ مختلفی‌ که در‌ وجودشان قرار دارد، تعادل را از دست نداده باشند؛ چرا که اگر به میل(امیال مادی) بیش از‌ حد‌ توجه‌ داشته باشند، از سایر امیال(توجه به خـدا و پرسـتش او) غـافل می‌مانند. همچنین شکوفایی این میل به‌ زمینۀ‌ مساعد و مـناسب نـیز نیاز دارد و در صورتی که فرد در محیطی زندگی‌ کند‌ که‌ اطرافیان توجه لازم به انجام رفتارهای مذهبی نداشته باشند، بر وی تأثیر منفی مـی‌گذارد و بـه‌ رغـم‌ فطرت خداپرستی، «رفتارهای مذهبی» مانند نماز در وی نماد بیرونی پیدا نمی‌کند.

ابن اثیر نیز در کـتاب‌ النهایه ‌(به‌ مناسبت حدیث معروف نبوی) می‌نویسد: «كُلُّ مَولُودٍ يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ حَتَّى يَكُونَ أَبَوَاهُ يُهَوِّدَانِهِ وَ يُنَصِّرَانِهِ»: هر مولودی‌ به‌ فطرت خداپرستی مـتولد مـی‌شود، لکن پدران او(یـعنی عوامل خارجی) او را منحرف می‌کنند.

براساس این نظریه‌ نیز‌ همۀ‌ انسانها به‌طور فطری خـداجو و خـداپرست آفریده شده‌اند؛ اما عوامل و موانع بیرونی(و نه درونی) عده‌ای را‌ از‌ توجه‌ به فطرت واقعی و اطاعت اوامر الهی باز می‌دارد کـه بـا رفـع این‌ موانع، انسانها‌ فطرت واقعی خویش را بازیافته اوامر الهی را تبعیت خواهند کرد.

براساس یکی دیگر از یـافته‌های تـحقیق مـیزان‌ رفتار‌ و پای‌بندی به نماز در بین دانش‌آموزان"دورۀ راهنمایی" بیش از "دورۀ متوسطه" می‌باشد وآزمون نیز معنی‌دار بودن تفاوت‌ بین‌ این دو گـروه را تـأیید کـرده است. همچنین‌ میزان‌ رفتار‌ و پای‌بندی به نماز در دانش‌آموزان مناطق تابعه‌ بیش‌ از دانش‌آموزان شهر اراک می‌باشد.

طبق تحقیقات کـوهلن و آرنـولد، نوجوانان سنین 12 تا 15‌ سال‌ دارای اعتقادات مذهبی بیشتری هستند، اما از‌ حدود‌ 18 سالگی‌ این‌ اعتقادات‌ آنها کاهش مـی‌یابد. همچنین هـرچه طبقه فـرد بالاتر‌ می‌رود‌ معمولا رفتارهای مذهبی او کاهش می‌یابد.

از دیگر یافته‌های پژوهش حاضر این‌که کتابهای‌ دینی‌ مـدارس بـیشتر به احکام نماز توجه داشته‌ و اسرار و فلسفه‌ و کارکردهای مختلف این فریضۀ الهی‌ در‌ طول زنـدگی بـه خـوبی تبیین نشده است؛ ازاین‌رو دانش‌آموزان دچار یک نوع ضعف شناختی نسبت‌ به‌ اسرار نماز هستند.

یکی دیگر از دلایل‌ کاهش‌ رفـتار‌ نـماز در بعضی‌ از‌ نوجوانان "نداشتن انگیزۀ قوی" برای انجام این‌ فریضۀ‌ الهی بوده است.

یافتۀ فوق نیز منطبق بـر یـکی دیـگر از نظریه‌های تحقیق است. براساس یکی‌ از‌ مبانی نظری پژوهش، هر نگرشی دارای سه بعد‌ اساسی‌ شناختی، احساسی و رفتاری‌ است‌ که در صـورت نـارسایی در‌ هـریک از ابعاد شناختی و احساسی، آن نگرش به"رفتار" تبدیل نخواهد شد. علت این‌که به رغم نگرش مثبت دانـش‌آموزان‌ بـه‌ اصل نماز، "رفتار نماز" در آنان پایین‌تر از حد‌ انتظار‌ است، ریشه‌ در‌ ضعف‌ شناختی و احساسی‌ آنان‌ نسبت به این فریضۀ الهی دارد.

این‌که از دیـدگاه دانـش‌آموزان اسرار و فلسفۀ نماز به خوبی در کتابهای‌ دینی‌ تبیین‌ نشده است، بیانگر ضعف شناختی و "نـداشتن انـگیزۀ قوی" برای انجام‌ رفتار‌ نماز‌ نشان‌دهندۀ ضعف‌ احساسی‌ و عـاطفی آنـان نـسبت به نماز می‌باشد. زیرا براساس یکی دیگر از مـبانی نظری تـحقیق، هر انسانی برای انجام هر فعالیت و هر کاری که بخواهد انجام دهد احتیاج بـه انگیزه دارد‌ و تـا انگیزه‌ای نداشته باشد، هیچ کاری را انـجام نـمی‌دهد و البته ایـن انـگیزه دو مـبنای احساسی یا تعقلی دارد. این‌که رفتار نـماز در حـجم نمونه پایین‌تر از حد انتظار می‌باشد، بدان علت است که‌ معمولا‌ مسأله نماز همراه بـا خـوش‌آیندی‌های مطلوب برای دانش‌آموزان ترسیم نشده است تـا بعد احساسی و عاطفی آنـان را در انـجام این فریضۀ الهی تحریک کند. برای دست‌یابی به‌ میزان‌ گرایش دانش‌آموزان به"اصل نماز" فراوانی هر گزینه در رتبۀ مربوط ضرب و جمع ارزش عـددی هـر مقوله مشخص شده است؛ سپس مـجموع ارزشـ عددی تـمامی مقوله‌ها(15756) بر میانگین‌ تـعداد‌ افـرادی که به 10 مقوله‌ پاسـخ‌ داده ‌اند(639) تقسیم شده و رقم 24/65 به دست آمده است.

از آنجا که حد اکثر رتبه‌ای که افراد نمونه بـا تـوجه به 10 مقولۀ پنج گزینه‌ای‌ می‌توانند کسب‌ نـمایند 40 و حـد‌اقل‌ صـفر و حـد وسـط آن 20 می‌باشد؛ پس می‌توان نتیجه گـرفت که دانش‌آموزان به"اصل نماز" نگرش مثبتی دارند.

نمرات به‌طور متوسط به اندازه 8/23 از میانگین فـاصله دارنـد. با توجه بـه مـحاسبات انـجام شـده، نتیجه می‌گیریم که توزیع فوق دارای کشیدگی مثبت است؛ یعنی اکثریت افراد در کل حجم نمونه نمرات کمی گرفته‌اند و مـیزان‌ رفـتار و پای‌بندی به نماز در اکثر افراد نمونه پایین‌تر از حـد مـتوسط بـوده است. (البته تـفاوتهای مـعنی‌داری بـین مناطق سه‌گانه‌ وجود دارد.)

منابع

(1)-معین،محمد: فرهنگ فارسی معین، انتشارات امیر کبیر، تهران:1363، چاپ ششم، جلد چهارم (واژه نماز، ص4810).

(2)-ملخص از 12‌ نمونه‌ تحقیقی‌ که در این زمینه به شرح زیر به انجام رسیده است:

(1-2)-صفایی فیروزآبادی،صدیقه:بررسی عوامل مؤثر در جذب نوجوانان‌ و ‌‌جوانان‌ بـه نماز جماعت دبیرستانهای پسرانۀ شهرستان یزد،طرح پژوهشی ادارۀ کل آموزش و پرورش استان‌ یزد،1371.

(2-2)-منبع شمارۀ21.

(3-2)-فضائلی،علی اصغر و دیگران:بررسی عوامل مؤثر در میزان گرایشهای اسلامی و عمل به فرایض دینی در بین‌ دانش‌آموزان مدارس راهنمایی و متوسطۀ استان هرمزگان،طرح پژوهشی ادارۀ کل آموزش و پرورش استان‌ هرمزگان،1370.

(4-2)-عباسی سـرچشمه،محمود:بررسی عـلل گرایش‌ نوجوانان‌ به نماز جماعت در مدارس متوسطه،دانشگاه کاشان،پایان‌نامۀ کارشناسی،1372.

(5-2)-کارشناسی مشاوره و تحقیق ادارۀ کل آموزش و پرورش استان گیلان:نگرش دانش‌آموزان راهنمایی و متوسطه استان گیلان نسبت به اقامۀ نماز جماعت در مدارس،طرح پژوهشی‌ ادارۀ کل آموزش و پرورش استان گیلان،1371.

(6-2)-زنگی‌آبادی،مهدی:بررسی شیوه و روشـهای جـذب دانش‌آموزان کلاسهای دوم و سوم متوسطه به نماز جماعت،طرح پژوهشی ادارۀ کل آموزش و پرورش استان کرمان،1371.

(7-2)-شهرابی،فرامرز:نقش عوامل مذهبی در میزان گرایش‌ دانش‌آموزان‌ به سیگار،سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش،تهران،1369.

(8-2)-حسینی،میر سعید:نگرش دانش‌آموزان پسـر و دخـتر دورۀ راهنمایی و متوسطه استان مازندران نسبت بـه اقـامۀ نماز در مدارس،طرح پژوهشی ادارۀ کل آموزش و پرورش‌ استان‌ مازندران،1370.

(9-2)-همان،بررسی علل و انگیزه‌های عدم حضور برخی از دبیران دورۀ متوسطه استان مازندران درمراسم برپایی نماز جماعت مدارس،طرح پژوهشی ادارۀ کل آمـوزش و پرورش اسـتان مازندران،1371.

(10-2)-کمالی نهاد،محمد علی:بررسی عوامل‌ خـانوادگی ـ مدرسه‌ای‌ در گـرایش دانش‌آموزان به نمازجماعت، طرح پژوهشی ادارۀ کل آموزش و پرورش استان مرکزی(اراک)،1371.

 (11-2)-زواریان، زهرا و دیگران: جایگاه مذهب در اعتقادات عملی جوانان، مجلۀ رشد معلم، وزارت آموزش و پرورش، تهران، دی‌ماه 1371.

(12-2)-حسن بیگلو،بهروز: بررسی علل و عوامل‌ درون‌ مدرسه‌ای‌ مؤثر بر جذب دانش‌آموزان به‌ نمازجماعت، تهران،1371.

(3)-انصاریان،حسین،عرفان اسلامی؛ انتشارات‌ عرفان، تهران:1366،چاپ اول، جلد پنجم(چکیده صفحات 17 تـا 21).

(4)-آیه 30-31روم

فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتي‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْديلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ * مُنيبينَ إِلَيْهِ وَ اتَّقُوهُ وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ لا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكينَ .

(5)-روابط بین پدر و مارد با فرزندان در دنیای امروز،انتشارات انجمن اولیاء و مـربیان،ص 29.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :