تعلیم و آموزش نماز از جمله وظایفی است که بر ذمه والدین نهاده شده است. وظیفه ای مهم که دنیا و آخرت فرزندان را تحت الشعاع قرار می‌دهد. خانواده به عنوان پایگاه اصلی تربیت فرزندان و اعتلای جامعه، مقر اصلی آموزش فضائل و دوری از رذائل است. برای تربیت فرزندانی صالح، موظفیم نام و یاد خدا و روح معنویت را در محیط خانواده برپا داریم و برای تحقق این امر، چه ابزاری بهتر از نماز؟ آشنایی و علاقمند کردن فرزندان به نماز فریضه‌ای است که آینده‌ای مطلوب در خانواده‌ای صالح و سالم را برای فرزندان رقم خواهد زد. برای آشنایی بیشتر با وظیفه والدین برای نماز خواندن فرزندان، با مطالعه این مقاله ما را همراهی کنید.

اهمیت نماز در چیست؟

نماز مجموعه‌ای از خوبی‌هاست. گفت و گو و ملاقات با خدایی که سرچشمه همه خوبی‌ها و فضیلت‌هاست. اطاعت و بندگی در برابر معبودی است که همه ادیان و شریعت‌ها، به نوعی آن را اقامه می‌کرده‌اند. چنانچه در مورد حضرت ابراهیم( علیه السلام ) ذکر شده که دعای آن حضرت این بوده که خود و ذریه اش از نمازگزاران باشند و یا در مورد حضرت عیسی (علیه السلام ) که در اولین سخنانش، بعد از تولد و در آغوش مادر به اقامه نماز سفارش فرموده است. در بیان و توصیف جایگاه والای نماز در اسلام همین بس که در قرآن کریم ۹۸ بار واژه صلاه، که معادل عربی نماز است تکرار شده است. عبادتی که دارای برکات فراوانی از جمله؛ بازدارندگی از گناه، تطهیر روح و صفای باطن، راه رسیدن به رستگاری و یاری کننده انسان در مشکلات است.

علاوه بر فیوضات معنوی و بهبود احوالات شخصی نمازگزار، از جنبه اجتماعی و سیاسی نیز قابل تأمل است. برپایی نمازهای جماعت، عامل اتحاد و یکدلی بین آحاد جامعه است. و این یکدلی و صفای بین مردم یکی از مقدمات ظهور امام زمان (علیه السلام ) خواهد بود. علاوه بر این، دیدن اجتماع مسلمانان در صفوف به هم پیوسته و یکدلی آنان در اجرای احکام دین مبین اسلام و پایبندی به فرائض، عاملی مؤثر برای نقش بر آب کردن نقشه‌های دشمنان اسلام و مسلمین خواهد بود. در روایات بسیاری از نماز با تعابیر گوناگونی یاد شده و این امر بیانگر اهمیت بالای نماز در نظر امامان معصوم( علیهم‌السلام) و بزرگان دین است. زیبایی و شکوه این تعابیر، به تنهایی گویای اهمیت بالای نماز و آثار و برکات بسیار آن است. تعابیری همچون: ستون دین، کلید بهشت، وسیله‌ای برای استجابت دعا، کفاره گناهان، مجوز عبور از پل صراط، معراج مؤمن، نشانه ایمان و… مسلماً عبادتی که تا این حد، مورد توجه و سفارش بزرگان دین قرار گرفته و این همه آثار مثبت و خیر و برکت دارد، باید در اولویت تعالیم به فرزندان قرار گیرد.

چرا والدین باید نماز را به کودکان یاد دهند؟

نماز، کارخانه آدم سازی است. آدم به معنای واقعی! همان که لایق سجده ملائک است. اما دلیل تأکید بر نماز و آموزش آن توسط والدین، اسنادی است که از قرآن کریم روایت شده است. قرآن کریم، به تعلیم و تعلم نگاه ویژه‌ای داشته و به یادگیری نماز به طور اخص تأکید بسیار نموده است:« وأمر أهلک باالصلاه واصطبر علیها» و خانوادت را به نماز فرمان بده و بر انجام آن شکیبا باش [۱] و در جای دیگر از زبان حضرت ابراهیم ( علیه السلام) اینطور نقل شده است که:« رب  اجعلنی مقیم الصلاه و من ذریتی، ربنا و تقبل دعاء» پروردگارا، مرا برپا کننده نماز قرار بده و از فرزندانم نیز، پروردگارا دعای مرا قبول فرما.[۲]

علاوه بر این در سوره مریم، به ستایش حضرت ابراهیم (علیه السلام ) به جهت فرمان دادن به فرزندش برای نماز پرداخته است: «و کان یأمر أهله با الصلاه و…» و او همیشه خانواده‌اش را به ادای نماز و… فرمان می‌داد. [۳] و یا در جای دیگر که از نصایح حضرت لقمان به فرزندش یاد کرده می‌فرماید: «یا بنی! اقم الصلاه و…» ای فرزندم نماز را برپا دار.[۴]

پیرو تفاسیر این آیات و در ادامه این مبحث، روایات و احادیث متعددی از ائمه اطهار (علیهم السلام) روایت شده که در ذیل به چند مورد اشاره می‌شود:

رسول خدا حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند:«قم فصل فأن لصلاه شفاء» برخیز و نماز بخوان! پس همانا در نماز شفا است. [۵]
امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می‌فرمایند: به فرزندان خود نماز را بیاموزید.[۶]
لقمان حکیم ( علیه الرحمه) به فرزندش می‌فرماید: فرزندم،آگاه باش! زنهار که خروس از تو هوشیارتر و به نماز از تو مراقب‌تر باشد. چرا که به هنگام وقت هر نماز، بانگ می‌دهد و رسیدن وقت نماز را اعلام می‌کند و سحرگاهان که تو در خوابی، به آوای بلند ندا سر می‌دهد.[۷]
روایت است که: در آن هنگام که معلمی «بسم الله الرحمن الرحیم» را به کودکی بیاموزد و کودک آن را بازگو نماید، فرمان رهایی کودک و معلم و والدینش از آتش دوزخ صادر می‌شود. [۸]
با مطالعه این آیات و تفاسیری که به آنها وارد شده و نیز احادیث فراوانی که از بزرگان دین و امامان معصوم (علیهم السلام ) در این زمینه روایت شده است، شک و شبهه‌ای در لزوم تعلیم نماز به فرزندان و اعضای خانواده باقی نمی‌ماند. اما چگونگی و کیفیت آن راه حلی دارد که به آن خواهیم پرداخت.

مقدمات آموزش نماز به فرزندان

انجام هر کار سترگ و مهمی، نیازمند زمینه‌سازی و فراهم کردن مقدمات است. بدون طی کردن مراحل و عبور از زمینه‌های موجود، نمی‌توان وارد دانشگاه شد. بدون طی مقدمات در نظر گرفته شده نمی‌توان منصبی را به دست آورد و قس علی هذا…

 اهمیت نماز از ابعاد گوناگون قابل توجه است؛ در جهانی که مادیات روز به روز از اهمیت بیشتری نزد مردم برخوردار می‌شوند، می‌توان با تکیه بر بعد اجتماعی نماز و تقویت جایگاه تربیتی و اخلاقی آن در خانواده به مقابله با این آفت پرداخت. کسی که به نماز عشق می‌ورزد و آن را ملاقات با خدا و راز و نیاز با ذات اقدس الهی می‌انگارد، با فراز و نشیب امور دنیایی و جولان مادیات، آرامش خود را از دست نمی‌دهد و با خاطری آسوده و ذهنی آماده برای آن چاره اندیشی می‌نماید. از این رو، بهترین کار برای فراهم کردن آرامش در محیط خانواده و تسری دادن آن به فرزندان و در نهایت به اجتماع، آموزش عاقلانه و عارفانه و عاشقانه ی نماز به اهل خانه و قرار دادن آن در رأس امور در جهت تثبیت فرهنگ نماز در جامعه است.

زمینه سازی نماز در ضمیر کودکان

طبق آنچه از روایات و احادیث به دست آمده بهتر است قبل از سن ۷ سالگی کودک را با مفاهیم کلیدی نماز و زیبایی آن(ترجیحاً غیر مستقیم) آشنا کرد تا زمینه‌ها و مقدمات لازم برای برپا داشتن نماز در وقتی که باید! برای فرزندان مهیا شود. به عنوان مثال می‌توان نحوه حرکات صحیح نماز را به صورت اجرای نمایش یا بازی به آنها آموزش داد. نحوه صحیح ایستادن و قیام، نحوه صحیح رکوع و سجود و…

در محدوده قبل از ۷ سالگی، نماز مفهومی اجتماعی دارد و کودک اغلب برای همراهی با بزرگترها، خود را مشتاق انجام آن نشان می‌دهد. اما بعد از ۷ سالگی، این رفتار وجهه عقلانی به خود می‌گیرد و کودک در چرایی و چیستی آن اندیشه می‌کند. می‌تواند برخی مفاهیم را درک کند و تجزیه و تحلیل نماید. سوالات ماهوی کودکان در این سن بیشتر می‌شود و به دنبال دلیل برای رفتارهای مذهبی می‌گردند. البته، ارتباط با خدا از همان بدو تولد و آغاز خلقت مورد توجه و تأکید اسلام است. به همین دلیل است که پس از تولد به فرموده پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در گوش راست نوزاد اذان و در گوش چپش اقامه خوانده می‌شود.

در حدیثی از امام علی ( علیه السلام) نقل شده که می‌فرمایند: «در خانه خویش اذان بگو، تا کودکان با آن آشنا شده و انس بگیرند شیاطین از خانه‌ات بگریزند ».[۹]

مراحل آموزش مقدمات نماز به فرزندان و توجه به آسان گیری

این روند و زمینه سازی برای آموزش نماز به فرزندان در حدیثی از امام صادق( علیه السلام) به زیبایی توصیف شده است. ایشان در این حدیث، گام به گام مراحل آموزش نماز را توضیح داده و البته در خلال آن مدام یادآور شده که سخت‌گیری و اجبار نکنید:« آن هنگام که کودک به سه سالگی رسید، ذکر« لا اله الا الله» را به او آموزش دهید و از او بخواهید تا هفت مرتبه بازگو کند. اما پس از آن او را آزاد بگذارید و از سخت‌گیری بپرهیزید. وقتی که سه سال و هفت ماه و ۲۰ روز از عمرش گذشت، جمله دوم شهادتین یعنی «محمد رسول الله» را به او بیاموزید و از او بخواهید تا هفت مرتبه آن را تکرار کند. سپس او را آزاد گذارید. در ۴ سالگی ذکر مبارک صلوات «اللهم صل علی محمد و آل محمد» را به او آموزش دهید و از او بخواهید تا هفت مرتبه آن را بازگو کند. سپس او را آزاد گذاشته از سخت‌گیری بپرهیزید. در ۵ سالگی پس از آموزش دست‌ها و جهت قبله و معرفی آن ( قبله)، سجده را به او بیاموزید. در شش سالگی رکوع و سجود و ارکان نماز را به او بیاموزید. در پایان هفت سالگی شستن دست و صورت و نماز خواندن را به او بیاموزید سپس او را آزاد گذارید. پایان ۹ سالگی هنگام تعلیم وضو و نماز است. او را آموزش دهید و از او بخواهید نماز بگذارد»[۱۰]

تأکیدات و سفارشات پی در پی امام صادق (علیه السلام) مبنی بر عدم سخت‌گیری و آزاد گذاشتن کودک تا قبل از سن ۹ سالگی، بیانگر رأفت دینی برای جلوگیری از دین زدگی در کودکان است و این پند ارزشمندی برای والدین مسلمان است که مبادا با تکرار و خسته کردن کودکان، آنان را آزرده خاطر کرده از نماز گریزان نماییم. از آنجا که بنیان و شاکله ی شخصیت انسان، از دوران کودکی او شکل می‌گیرد لذا محیطی که کودک در آن رشد می‌کند بسیار حائز اهمیت است.

تعالی و موفقیت کودک در این دوران، دژ مستحکمی خواهد بود در برابر آسیب پذیری و تزلزل افکار و عقاید او در دوره‌های بعدی زندگی، خانواده‌ای که آرزومند سلامت روحی و معنوی فرزندان خویش است، با پیروی از فرامین الهی و تأسی از سیره پیامبر (صلوات الله علیه) و امامان معصوم (علیهم السلام) و بزرگان دین، فرزندان خود را با نماز آشنا کرده و با استفاده از شیوه‌های ذکر شده و پرهیز از اجبار و اذیت آنان، در تربیت صحیح دینی فرزندان خویش می‌کوشد.

نکاتی که والدین برای ترغیب به نماز کودکان باید توجه کنند

برای اینکه فرزندمان از همان سنین کودکی با عبادات دینی به ویژه نماز مأنوس شود، لازم است که والدین به نکاتی توجه نمایند که اهم این نکات عبارتند از:

همانطور که گفتیم زمینه سازی و فراهم کردن مقدمات، پیش شرط آغاز این فرایند است. هرچه در این دوران، اصولی و صحیح رفتار کنیم، نتیجه مطلوب تری به دست خواهیم آورد.

الگوپذیری کودکان از نوع عینی و عملی است نه کلامی! یعنی کودک بیشتر از اینکه از نصیحت و صحبت کردن به این نتیجه برسد که باید نماز بخواند، از رفتار و کردار ما الگو می‌پذیرد. بنابراین وقتی قصد آموزش نماز را به فرزندمان داریم، بهتر است الگوی کاملی از آن را در مقابل دیدگان آنان انجام دهیم تا آنها هم با الگوگیری و تبعیت از رفتار ما، به انجام آن ترغیب شوند. زیرا کودکان، از والدین خود الگوبرداری می‌نمایند و بدیهی است که با مشاهده رفتار والدین و سرمشق گیری از آنها مبادرت به تکرار و انجام آن می‌نمایند. تقلید و تکرار و مشاهده مستمر یک رفتار باعث نهادینه شدن آن در وجود کودک می‌شود. این امر باعث می‌شود که وقتی کودک به سن تکلیف رسید، به سهولت برای انجام فرایض اقدام نماید.

توجه ویژه به تبلیغات از هر دو سو؛ یعنی هم مراقب تبلیغات سوء معاندین و دشمنان اسلام باشیم و هم از این شیوه برای جذب فرزندانمان به نماز و دینداری بهره ببریم. نقش مؤثر تبلیغات در تفکر آدمی بر کسی پوشیده نیست. تبلیغات،ابزاری است که می‌تواند صراط مستقیم را بیراهه و بیراهه را راه درست و صواب جلوه دهد. از این رو، والدین باید با آگاهی کامل، مراقب و هوشیار باشند و از افتادن فرزندان در دام فریبکاران مبلغ، جلوگیری نمایند و در مقابل از این ابزار در مسیر صحیح بهره‌مند شوند. یعنی با تبلیغات صحیح و جذاب، نماز را در نظر فرزندان بالا برده و جذابیت‌ها و شکوه آن را به تصویر کشند.

غافل نشدن از تشویق و ترغیب و پرهیز از تنبیه؛ تشویق، عاملی است که برای انسان رضایت بخش و شادی‌آور است. مورد تحسین قرار گرفتن بعد از انجام یک عمل صحیح، در هر سنی آثار مثبت فراوانی دارد. حتی خداوند بزرگ هم پس از خلقت انسان، خود را تحسین کرده و مورد تشویق قرار داده است: «فتبارک الله احسن الخالقین» پس آفرین بر خدایی که بهترین آفرینندگان است. [۱۱] البته خداوند در قرآن کریم از این روش برای ترغیب بندگان به انجام اعمال نیک استفاده فرموده است. سیاست تبشیر و تشویق در بسیاری از آیات مورد استفاده قرار گرفته و بندگان را به پاداش‌های بزرگ و بهشت برین وعده داده است. چنانچه می‌فرماید: «و فاکهه کثیره» در این آیه خداوند صالحان را به میوه‌های فراوان بهشتی وعده می‌دهد. [۱۲] و یا در سطوح بالاتر به رضایت به خشنودی خود وعده می‌دهد و می‌فرماید: «رضی الله عنهم و رضوا عنه» خداوند از آنان راضی و خشنود است و آنان نیز از خداوند راضی و خشنودند.[۱۳] این بشارت دادن و تشویق کردن، می‌تواند عامل مؤثری در ترغیب فرزندان به امر نماز باشد.

پرهیز از سخت‌گیری و سهولت بخشی؛ باید به این نکته توجه داشته باشیم که برای جلوگیری از خستگی کودکان و دین زده شدن آنها می‌توانیم تسهیلاتی برای آنها در نظر بگیریم. مثلاً جانماز را برایشان پهن کنیم و یا برخی از اذکار و ادعیه مستحبی مثل دعای قنوت را برایشان کم کنیم.

با توجه به اینکه کودکان درک درستی از اوقات شرعی ندارند، ممکن است اوقات نماز را فراموش نمایند و یا در انجام به موقع آن،سهل انگاری کنند. وظیفه ما به عنوان والدین یادآوری اوقات نماز با مهربانی و متانت است. این چنین تذکری می‌تواند در انجام به موقع نماز از جانب کودکان مفید واقع شود.

مهمترین مرجع آموزشی کودک در این سنین، پدر و مادر هستند. همانطور که در این سنین تمام نیازهای مادی و جسمی کودک توسط پدر و مادر برآورده می‌شود نیاز معنوی و روحی آنها نیز باید از ناحیه آنان پیگیری شود. ارتباط با خالق و اتصال به او، راز و نیاز و گفتگو با او، شناخت و معرفت نسبت به ذات الهی، همه و همه جزو نیازهای روحی بشر است که هدایت آن در دوران کودکی بر عهده پدر و مادر است. از این رو نحوه توجه و اهتمام والدین به امر نماز، عامل بسیار مؤثری در ادامه روند اقامه نماز توسط فرزندان خواهد داشت.
علاوه بر این نکات والدین باید بر راهکار های دعوت به نماز کودکان نیز توجه داشته باشند. در مقاله ای جداگانه به روش های دعوت به نماز کودکان پرداخته ایم که میتوانید آن را مطالعه نمایید.

کلام پایانی

از آنجایی که خانواده اولین و مهم‌ترین نهاد آموزشی در حیطه پرورش فرزندان است، برآورده کردن نیازهای روحی و عاطفی آنان هم به مانند سایر نیازهایشان، بر عهده والدین است. از کسی که در کودکی و نوجوانی با نماز آشنا نشده و لذت عمل به آن را در کنار خانواده تجربه نکرده است، نمی‌توان انتظار داشت که در بزرگسالی آن را به نحو مطلوب انجام دهد، همانطور که از شخصی که در کودکی تغذیه مناسب و مطلوبی نداشته نمی‌توان انتظار جسم قوی و تندرست داشت.

نقش و مسئولیت والدین در قبال نمازخوان کردن فرزندان، همانند نقش باغبان در قبال نهال‌های نورسته است. از نهالی که به موقع آبیاری نشده و از رسیدگی و مراقبت بی‌بهره بوده نمی‌توان انتظار میوه‌های بی‌ عیب و نقص داشت. بنابراین با توجه به مسائل ذکر شده، مسئولیت و نقش والدین در رابطه با اقامه نماز فرزندان،بسیار مهم و حیاتی است به حدی که می‌تواند فرزند را به عرش اعلا برساند یا خدای ناکرده به حضیض ذلت بکشاند و آخرتش را تباه نماید. از اینکه ما را همراهی کردید سپاسگزاریم.

پی نوشت ها:

۱-سوره طه، آیه ۱۲۳

۲-سوره ابراهیم، آیه ۴۰

۳-سوره مریم، آیه ۵۵

۴-سوره لقمان، آیه ۱۷

۵-جامع احادیث شیعه، ج۴، ص۲۸

۶-عزیزی، ج۲، ص ۱۰۷

۷-عزیزی،ج۲، ص ۱۰۷

۸-دیلمی، ۱۳۷۸

۹-عزیزی، ۱۳۷۹، ج۲، ص۱۱۰

۱۰-عزیزی، ۱۳۷۹، ج۲، ص ۱۲۰

۱۱-سوره مؤمنون، آیه۱۴

۱۲-سوره واقعه، آیه ۳۲

۱۳-سوره مائده، آیه ۱۱۹

منبع: ستاد اقامه نماز

این مطلب را به اشتراک بگذارید :