■ آداب تعقيبات نماز
آداب تعقيبات نماز
اهداف مقاله:
1. آشنایی با تعقیبات بعد از نماز.
2. شناخت برخی احکام تعقیبات نماز.
مقدمه
پایان یک مراسم میهمانی آدابی دارد و از آن جمله این است که به استقبال و بدرقة میهمان می‌روند. هر چه میهمان عزیزتر باشد، مراسم پیشواز و بدرقه باشکوه‌تر صورت می‌پذیرد. پیشوایان معصوم:همان‌گونه که پیش از فرا رسیدن وقت نماز، خود را مهیای آن می‌ساختند، پس از نماز نیز مدت‌ها به تعقیب نماز می‌پرداختند و دل از یاد خدا نمی‌‌کندند و لب از ثنای او نمی‌‌بستند و چهره از قبله بر نمیتافتند.[1] امام صادق(علیه السلام)میفرماید: "همین که از نماز فارغ شدی، به دعا و تعقیب نماز مشغول باش".[2] تعقیبات عبارت است از اینکه نمازگزار پس از ادای نماز به دعا، ذکر، تلاوت قرآن و اموری از این قبیل همچون تفکر در عظمت خداوند، گریه از ترس او به علت اشتیاق به او بپردازد.[3] توجه به تعقیبات نماز از تأثیرگذارترین موارد تکمیل نماز است. نماز به مثابه فرود و صعودی است که نیاز به صعودگاه و فرودگاه دارد. مقدمات نماز زمینه‌چینی صعود روح نمازگزار به ملکوت است و تعقیبات نماز به منزله فرودگاهی است که دل بعد از خدایی شدن در آن آرام می‌گیرد. اینک آداب و مراحل تعقیبات نماز را مرور می‌کنیم.
آداب تعقيبات
مهمترين تعقيبات نمازها، ميان نمازهاي روزانه مشترک است و آداب آنها به اختصار عبارتند از:
1. سه‌بار "الله اکبر" گفتن
مفضل‌بن‌‌عمرگوید به امام صادق(علیه السلام)عرض کردم: چرا نمازگزار پس از سلام نماز دست‌ها را بالا می‌برد و سه مرتبه الله اکبر میگوید؟ حضرت در جواب فرمودند: "چون پیامبر(صلی الله علیه و آله)پس از فتح مکه نماز ظهر را در کنار حجرالاسود با همراهی اصحاب به جا آوردند و پس از سلام نماز دست‌ها را بالا آورده سه مرتبه تکبیر گفتند و دعای "لا إلهَ إلَّا الله" تا آخر را خواندند، سپس رو به اصحاب نموده و فرمودند: مبادا پس از هر نماز واجب این تکبیر و دعا را ترک کنید؛ چراکه هر که پس از نماز به این تکبیر و دعا ملتزم باشد آنچه را که بر او واجب است یعنی شکرگزاری از خداوند به علت تقویت اسلام و لشکر اسلام را به جا آورده است". [4]
2. تسبيحات حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها)
از بهترين تعقيب‌ها، براي همة نمازها، تسبيحات معروفي است که پيامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)به دختر گرامي‌اش حضرت زهرا(سلام الله علیها) آموخت که بدین جهت به "تسبيحات حضرت زهرا" معروف شده است. ارزش این تسبیحات تا بدانجاست که امام صادق(علیه السلام)میفرماید: "اين تسبيحات در هر روز در تعقيب هر نمازى، پيش من محبوب‌تر است از هزار ركعت نماز در روز".[5] مهمترين تعقيب نماز، تسبيحاتي که بر اساس روايات، پيامبر اکرم(علیه السلام)آن را به حضرت زهرا(سلام الله علیها)آموخته و بر انجام آن تأکيد فرموده است. امام باقر(علیه السلام)فرمود: "خداوند سبحان با هيچ ذکري برتر از تسبيحات حضرت زهرا(سلام الله علیها)پرستيده و ستايش نمي‌شود و اگر برتر از آن وجود داشت، پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)همان را به حضرت فاطمه(سلام الله علیها)مي‌بخشيد".[6] اين تسبيحات چندان طولاني نيستند؛ اما به علت آثار و عظمت اين تسبيحات، به آن "ذکر کثير" گفته شده است.[7]روش انجام تسبيح حضرت زهرا(سلام الله علیها)اين است که نمازگزار بلافاصله پس از نماز واجب، رو به قبله و با طهارت 34 مرتبه "الله اکبر"، 33 مرتبه "الحمدلله" و 33 مرتبه "سبحان الله"، بگويد. در روايات گفته شده که بهتر است بعد از اتمام تسبيحات يک بار ذکر "الَا إِلَهَ إِلَّا اللَّه" گفته شود[8] يا بعد آن استغفار شود[9].
3. خواندن آية الکرسي
پس از نماز، بر خواندن آية الکرسي ـ آيات ۲۵5 ـ ۲۵۷ سوره بقره که در بر دارندۀ اسم اعظم الهي است ـ تأکيد ويژه‌اي شده است. رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمود: "هر کس پس از هر نماز واجب آية الکرسي بخواند، خداي متعال خود عهدهدار قبض روح او مي‌شود و مانند کسي است که با پيامبران در راه خدا جهاد کرده و سرانجام به شهادت رسيده باشد".[10] حضرت رسول(صلی الله علیه و آله)در تأکيد بر اين تعقيب، به اميرمؤمنان ميفرمايد: "يا علي! بر تلاوت آية الکرسي بعد از نمازهاي واجب مداومت داشته باش که اين، سيرۀ انبيا، صديقين و شهيدان است.[11]
4. سجده شکر
سجده شکر بعد از نماز واجب و مستحب است؛ چنانچه بعد از به یادآوردن هر نعمتی مطلوب است. علیه السلام)میفرماید: "نمازگزار پس از انجام فریضه به سجده مي‌رود تا خداوند را به پاس نعمتي که به او عطا کرده و وي را براي انجام وظیفه توفيق بخشيده، سپاس بگزارد. کمترين ذکری که در آن باید گفته شود، سه بار شکراً لله است".[12]
امام رضا(علیه السلام)فرمودند: "سجده بعد از هر نماز واجب لازم است تا بنده بتواند به این وسیله از خداوند عز‌‌و‌‌جل به علت توفیقی که به اوداده، سپاسگزاری کند و در آن حداقل سه مرتبه "شکراً لله" بگوید". راوی گوید: به حضرت عرض کردم: "شکراً لله" به چه معناست و منظور از آن چیست؟ فرمودند: "منظور این است که بنده میگوید: خدا را با این سجده، بر توفیق خدمت گزاری‌اش و توفیق به جا آوردن دستورش سپاس می‌‌گویم. (سپس حضرت فرمودند): سپاسگزاری و شکر موجب فزونی میشود و اگر در نماز نقصان یا تقصیری باشد که با انجام نافله جبران نشده باشد، با این سجده کامل میشود".[13]
5. خواندن سوره توحيد
در روايات متعدّد بر خواندن سوره توحيد در تعقيب نمازهاي واجب تأکيد شده است.
امام صادق(علیه السلام)فرمود: "هر کس به خدا و روز قيامت ايمان دارد، خواندن سوره توحيد را پس از نماز واجب ترک نکند؛ زيرا هر کس چنين کند، خداوند براي او خير دنيا و آخرت را جمع مي‌کند و او و پدر و مادر و نسل وي را مي‌آمرزد". [14]
در بعضي روايات توصيه شده پس از نماز واجب، دوازده مرتبه توحيد خوانده شود.[15] در روايت ديگر، خواندن آن بعد از هر نماز، موجب ريزش رحمت از آسمان بر سر نمازگزار و نزول سكينه و نظر رحمت افكندن خدا و آمرزش گناهان و برآورده‌شدن حاجات و در امان خدا بودن دانسته شده است.
6. صلوات
درود فرستادن بر پيامبر(صلی الله علیه و آله)و خاندان پاکش در همۀ زمان‌‌ها و حالت‌ها سفارش شده و از جمله بهترين موارد آن، پس از نمازهاي واجب است. امام علي(علیه السلام)فرمود: "هنگامي که وقتي بنده از نمازش فارغ شد، بر پيامبر(صلی الله علیه و آله)صلوات بفرستد و بهشت و حورالعين را از خدا بخواهد و از آتش جهنّم به خدا پناه برد".[16]
7. خواندن تسبيحات اربعه
در روايات متعدّد براي خواندن تسبيحات اربعه "سبحان الله و الحمدلله ولا إله إلّاالله و الله اكبر" به تعداد سي مرتبه،[17] فضيلت و آثار و برکات فراواني بيان شده است که از جملۀ آن، آمرزش گناهان، دفع همۀ بلاها و برآورده شدن نيازها است.[18]
برخی از احکام فقهی تعقیب نماز
1. تعقيب، بعد از نمازهاي مستحب هم مستحب است؛ گرچه بعد از نماز های واجب تأکید بیشتری بر آن شده است.
2. تعقيب بايد عرفاً متصل به نماز باشد. البته صدق “اتصال” به حسب مقامات مثل سفر و حضر و اضطرار و اختيار مختلف است؛ لذا در سفر و در حال اضطرار ممكن است اتصال بر حال سواره و راه رفتن هم صادق باشد.
3. بر "نشستن بعد از نماز بدون دعا خواندن يا دعا كردن" يا "دعا كردن بدون نشستن در غير حال سفر و اضطرار" ظاهراً تعقيب صادق نيست.
4. بهتر است انسان در حال تعقيب هم رو به قبله و با طهارت باشد و اذكار و دعاها را به عربي بگويد و دعاهاي وارده را بخواند.
8. نمازهاي نافله
به جز هفده ركعت نمازهاى واجب روزانه، نمازهاى دیگرى هم وجود دارد كه انجام آنها مستحب است و بسیار ثواب دارد و چون این نمازها، اضافه بر نماز واجب است، به آنها نافله و نوافل گفته مىشود. نافله به معنای اضافه و غنیمت است. نمازهای نافله از مهم‌ترین راه‌های کامل کردن نقصان نماز واجب است. در شریعت مقدس نسبت به نافله تأکیدات زیادی شده، تا جایی که به قضای آن توصیه شده و راه‌هایی برای جبران آن بیان گردیده است.[19] در ذیل به فضیلت نوافل و انواع آن اشاره می‌کنیم. یکی از نوافل نماز شب است که با عنایت بیشتری به آن خواهیم پرداخت.
امام صادق(علیه السلام)فرمود: "وقتی بنده‌ای مشغول نماز نافله میشود، خداوند در پیشگاه ملائکه، اظهار شگفتی و مباهات می‌کند و میگوید: بنده‌ام مشغول کاری است که بر او واجب نکرده‌ام".[20]
تعداد ركعتهاى نمازهاى مستحب، دو برابر ركعات واجب، یعنى 34 ركعت است؛ بدین شرح:
1. نافله نماز صبح، دو ركعت، قبل از نماز صبح.
2. نافله نماز ظهر، هشت ركعت، قبل از نماز ظهر.
3. نافله نماز عصر، هشت ركعت، قبل از نماز عصر.
4. نافله نماز مغرب، چهار ركعت، بعد از نماز مغرب.
5. نافله نماز عشاء، دو ركعت نشسته، بعد از نماز عشاء.
6. نافله شب، یازده ركعت، پیش از اذان صبح، كه هشت ركعت آن "نافله شب" نام دارد، دو ركعتش "شفع" و یك ركعت دیگرش "وتر" نام دارد.[21]
در نمازهاى مستحب، برخى ارفاقها و تسهیلاتى وجود دارد كه در نمازهاى واجب نیست، از جمله اینكه:
1. نماز مستحب را هم مىتوان ایستاده خواند، هم نشسته.
2. در نمازمستحب، مىتوان فقط سوره حمد را خواند و به ركوع رفت.
3. در نماز مستحب، شكّ میان ركعت اوّل و دوم، نماز را باطل نمىكند و نمازگزار مىتواند تصمیم بر هر كدام بگذارد.
4. انجام كم و زیادهاى اشتباهى در نماز مستحب، سجده سهو ندارد.
5. براى نمازهاى واجب، بهتر است انسان به مسجد برود؛ ولى دربارۀ نوافل، چنین دستورى نیست.
این سادهگیرىها براى تشویق افراد به این عبادتهاى سازنده است. حتى اگر نماز مستحب را كسى در وقتش نتوانست بخواند، قضاى آن را مىتواند انجام دهد كه در این صورت، طبق حدیث، خداوند به فرشتگان مباهات كرده و مىفرماید: "به بنده‌ام بنگرید! چیزى را كه بر او واجب نكردهام، قضا مىكند!".[22]
چكيده
امام صادق(علیه السلام)میفرماید: "همین که از نماز فارغ شدی، به دعا و تعقیب نماز مشغول باش".[23] تعقیبات عبارت است از اینکه نمازگزار پس از ادای نماز به دعا، ذکر، تلاوت قرآن و اموری از این قبیل همچون تفکر در عظمت خداوند، گریه از ترس او به علت اشتیاق به او، بپردازد.[24]
آداب تعقيبات
1. بعد از نماز سه‌بار الله اکبر گفتن
پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمودند: "مبادا پس از هر نماز واجب این تکبیر و دعا را ترک کنید؛ چراکه هر که پس از نماز به این تکبیر و دعا ملتزم باشد، آنچه را که بر او واجب است، یعنی شکرگزاری از خداوند به علت تقویت اسلام و لشکر اسلام را به جا آورده است". [25]
2. تسبيحات حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها)
تسبيح حضرت زهرا(سلام الله علیها)اين‌گونه است که نمازگزار بلافاصله پس از نماز واجب، رو به قبله و با طهارت 34 مرتبه "الله اکبر"، 33 مرتبه "الحمدلله" و 33 مرتبه "سبحان الله"، بگويد.
امام صادق(علیه السلام)فرمود: "تسبيح حضرت فاطمه(سلام الله علیها)در تعقيب هر نماز، نزد من از هزار رکعت نماز در هر روز محبوب‌تر است".[26]
3. خواندن آية الکرسي
پس از نماز، بر خواندن آية الکرسي تأکيد ويژه‌اي شده است. حضرت رسول(صلی الله علیه و آله)در تأکيد بر اين تعقيب، به اميرمؤمنان ميفرمايد: "يا علي! بر تلاوت آية الکرسي بعد از نمازهاي واجب مداومت داشته باش که اين، سيرۀ انبيا، صديقين و شهيدان است".[27]
4. سجده شکر
سجده شکر بعد از نماز واجب و مستحب و بعد از به یادآوردن هر نعمتی مطلوب است.
5. خواندن سوره توحيد
امام صادق(علیه السلام)فرمود: "هر کس به خدا و روز قيامت ايمان دارد، خواندن سوره توحيد را پس از نماز واجب ترک نکند؛ زيرا هر کس چنين کند، خداوند براي او خير دنيا و آخرت را جمع مي‌کند و او و پدر و مادر و نسل وي را مي‌آمرزد". [28]
6. صلوات
امام علي(علیه السلام)فرمود: "هنگامي که وقتي بنده از نمازش فارغ شد، بر پيامبر(صلی الله علیه و آله)صلوات بفرستد و بهشت و حورالعين را از خدا بخواهد و از آتش جهنّم به خدا پناه برد".[29]
7. خواندن تسبيحات اربعه
براي خواندن تسبيحات اربعه "سبحان الله و الحمدلله ولا إله إلّاالله و الله اكبر" به تعداد سي مرتبه،[30] برکات فراواني بيان شده که از جملۀ آن، آمرزش گناهان، دفع همه بلاها و برآورده شدن نيازها دانسته شده است.[31]
برخی از احکام فقهی تعقیب نماز
1. تعقيب، بعد از نمازهاي مستحب هم مستحب است.
2. تعقيب بايد عرفاً متصل به نماز باشد.
3. بر "نشستن بعد از نماز بدون دعا خواندن يا دعا كردن" تعقيب صادق نيست.
4. بهتر است انسان در حال تعقيب نیز رو به قبله و با طهارت باشد و اذكار و دعاها را به عربي بگويد و دعاهاي وارده را بخواند.
- . نمازهاي نافله
به جز هفده ركعت نمازهاى واجب روزانه، نمازهاى دیگرى هم وجود دارد كه انجام آنها مستحب است و بسیار ثواب دارد و چون این نمازها، اضافه بر نماز واجب است، به آنها نافله و نوافل گفته مىشود.
تعداد ركعتهاى نمازهاى مستحب، دو برابر ركعات واجب، یعنى 34 ركعت است.
در نمازهاى مستحب، برخى ارفاقها و تسهیلاتى وجود دارد كه در نمازهاى واجب نیست. این سادهگیرىها براى تشویق افراد به این عبادتهاى سازنده است. حتى اگر نماز مستحب را كسى در وقتش نتوانست بخواند، قضاى آن را مىتواند انجام دهد كه در این صورت، طبق حدیث، خداوند به فرشتگان مباهات كرده و مىفرماید: "به بنده‌ام بنگرید! چیزى را كه بر او واجب نكردهام، قضا مىكند!".[32]
[1]. محسن قرائتی، پرتوی از اسرار نماز، ص197.
[2]. میرزای نوری، مستدرک الوسائل، ج1، ص336.
[3]. طباطبایی یزدی، العروة الوثقى، ج1، ص703.
[4]. حرعاملی، وسائل الشيعة، ج6، ص452.
[5]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج83، ص332؛ حر عاملی، وسائل الشيعه، ج4، ص1024.
[6]. جامع احادیث الشیعه، ص365، ح 3404.
[7]. "تَسْبِيحُ فَاطِمَةَ3مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ الْكَثِيرِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ "فَاذْكُرُونِی أَذْكُرْكُم" (بقرة: 152؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج6، ص442).
[8]. "وَ عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ يَحْيَى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِی بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ7قَالَ: مَنْ سَبَّحَ اللَّهَ فِی دُبُرِ الْفَرِيضَةِ تَسْبِيحَ فَاطِمَةَ الْمِائَةَ مَرَّةٍ وَ أَتْبَعَهَا بِلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مَرَّةً غُفِرَ لَهُ" (حر عاملی، وسائل الشيعة، ج6، ص441).
[9]. "قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ7مَنْ سَبَّحَ تَسْبِيحَ فَاطِمَةَ3ثُمَّ اسْتَغْفَرَ غُفِرَ لَهُ وَ هِی مِائَةٌ بِاللِّسَانِ وَ أَلْفٌ فِی الْمِيزَانِ وَ تَطْرُدُ الشَّيْطَانَ وَ تُرْضِی الرَّحْمَنَ" (شیخ صدوق، ثواب الأعمال، ص196).
[10]. جامع احادیث الشیعه، ص384، ح3472.
[11]. حر عاملی، وسائل الشيعة، ج6، ص474.
3. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج1، ص521.
[13]. حر عاملی، وسائل الشيعة ، ج7، ص5.
[14]. کلینی، اصول کافی، ج2، ص622؛ شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص156.
[15]. حاشیه کتاب مفاتیح الجنان، تعقیبات مشترکه.
[16]. شیخ صدوق، خصال، ص630.
[17]. در بعضی روایات ده مرتبه و چهل مرتبه هم آمده است.
[18]. ر.ک: به حاشیه مفاتیح الجنان، تعقیبات مشترکه، مورد دهم.
[19]. حر عاملی، وسائل الشيعة، ج4، ص75.
[20]. حر عاملی، وسائل الشيعة، ج4، ص75.
[21]. در بحار الانوار، تمام جلد 84، به روایات مربوط به نمازهاى مستحب اختصاص یافته و صدها حدیث در این باره نقل شده است.
[22]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج84، ص43؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج3، ص56.
[23]. میرزای نوری، مستدرک الوسائل، ج1، ص336.
[24]. طباطبایی یزدی، العروة الوثقى، ج1، ص703 .
[25]. حر عاملی، وسائل الشيعة، ج6، ص452.
[26]. کلینی، اصول کافی، ج3، ص 343، ح10.
[27]. حر عاملی، وسائل الشيعة، ج6، ص474.
[28]. کلینی، اصول کافی، ج2، ص622؛ شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص156.
[29]. شیخ صدوق، خصال، ص630.
[30]. در بعضی روایات ده مرتبه و چهل مرتبه هم آمده است.
[31]. ر.ک: به حاشیه مفاتیح الجنان، تعقیبات مشترکه، مورد دهم.
[32]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج84، ص43؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج3، ص56.
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
