علی محمد باقی

تهیه مرکز تخصصی نماز

نماز سخن گفتن با خداست و وداع با آن همراه با سلام بر خلق اوست. برای وداع با خداوند ابتدا شهادت‌های مؤمنانه می‌دهیم و سپس سلام بر مؤمنان. این وداع رازهایی دارد که به آنها اشاره‌ای می‌شود.

تشهد

تشهد در حقيقت ثنا گفتن است بر پروردگار متعال. پس در باطن و حقيقت، بندۀ او باش و در مقام عمل او را خضوع كن. همانگونه که به زبان ادعای بندگی او می­کنی، متصل كن صدق زبان خود را به صفا و صدق باطن خود؛ زيرا تو بندۀ او هستى و تو را امر كرده است كه در مقابل او از قلب و زبان و ساير اعضا و جوارح خود، عبادت و بندگى كرده و عبوديت و بندگى خود را در مقابل ربوبيت او تثبيت كنى.^[1]

شهادت به وحدانيت پروردگار و رسالت در اذان و اقامه، كه از متعلّقات نماز و مهنيا ورود در آن است، و در تشهد كه خروج از فنا به بقا و از وحدت به كثرت و در آخر نماز است، عبد سالك را متذكر كند كه حقيقت نماز، حصول توحيد حقيقي و شهادت به وحدانيّت كه از مقامات شامله است، كه با سالك از اول نماز تا آخر آن است... و شهادت به رسالت نيز اشاره به آن شايد باشد كه دستگيري ولي مطلق و نبيّ ختمي^[2] در اين معراج سلوكي از مقامات شامله است، كه بايد سالك در تمام مقامات متوجّه آن باشد و سرّ ظهور اوّليّت و آخريّت كه از مقامات ولايت است، از براي اهلش واضح گردد. بايد دانست كه فرق است بين شهادت در اوّل نماز و شهادت در تشهد، زيرا كه آن، شهادت قبل از سلوك است و شهادت تعبدي و تعقلي است و اين شهادت پس از رجوع است و آن شهادت تحقّقي يا تمكّني است.^[3]

نمازگزار باید پس از شهادت به وحدانيّت و الوهيّت حقّ، متوجّه به مقام مقدّس عبد مطلق و رسول ختمي شود و از تقدّم مقام عبوديّت بر رسالت متنبّه شود كه قدم عبوديّت مقدمه همه مقامات سالكين است و رسالت شعبه عبوديّت است.

و چون رسول ختمي عبد حقيقي فاني در حقّ است، اطاعت او اطاعت حقّ است و شهادت به رسالت موصول به شهادت به وحدانيّت است،^[4] عبد سالك قصور در طاعت رسول كه طاعت الله است، نكند و بداند كه كسي را بي‌دستياري ولي نعم و رسول اكرم(ص)  به بارگاه قدس بار ندهند.^[5]

تشهد نیز در معراج به شكل کامل خود رسید. در معراج، وقتي رسول خداa بعد از سجده، اراده کردند که بپاخيزند، ندا آمد: ‌اي محمّد! بنشين. پيامبرa نشستند، در اين هنگام وحي آمد: ‌اي محمد! چون بر تو نعمت خويش ارزاني داشتم، نام مرا ببر. از اين رو به ايشان الهام شد كه بگويند: "بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى كُلُّهَا لِلَّه‏". سپس خداوند به آن جناب وحي نمود كه‌: اي محمد! بر خود و اهل بيت خويش درود فرست، حضرت فرمودند: "صَلَّى اللَّهُ عَلَيَّ وَ عَلَى أَهْلِ بَيْتِي ".^[6]

همانگونه که بیان شد تأویل دو سجده، اقرار به آغاز آفرينش انسان از خاك و بازگشت به آن و پراكنده شدن و برخواستن از آن می­باشد. تأويل تشهد تجديد ايمان، برگشت به اسلام و اقرار به برانگيخته شدن پس از مرگ است.^[7] بنابراين وقتي نمازگزار براي تشهد مي‌نشيند، گويا از خوابگاه گور به پا خواسته و به برانگيخته شدن پس از مرگ اقرار مي‌كند، و براي دنيا، به تعليم خداوند، از آنچه پس از مرگ و بر انگيخته شدن از گور مشاهده كرده، سخن مي‌گويد.

مرحوم ملكي تبريزيw در باب تشهد می فرماید: وقتی براي تشهد نشستي از اينكه مبادا جميع آنچه كه كرده‌اي به غير آن وجهي كه مي‌بايست انجام شود، انجام گرفته باشد بيمناك باش، به گونه‌اي كه خوف و حيا سراسر وجودت را فرا گيرد... . لذا دو مرتبه به مبدأ امر و اصل دين بر گردد... به كلمه توحيد چنگ بینداز... و رسول بزرگوارa را حاضر در آن مجلس بدان و بر عبوديت و رسالت او گواهي ده و بر او و آل او درود فرست كه با اين تكرار شهادتين، عهدت را با خدا تجديد مي‌كني؛ زيرا كه اين عمل، پايه و اساس مراتب عبادت و اولين وسيله براي تقرب به خداست و با درود به حضرت رسول و آل او، اميد اين را داشته باش كه در مقابل اين درود و صلوات تو، آن حضرت به تو جواب گوید که اگر یک مرتبه تو مورد صلوات و درود آن حضرت قرار گيري، براي هميشه رستگار خواهي شد.^[8]

تورّک

مستحب است نمازگزار در حالت تشهد بر ران چپ نشسته، روی پای راست را بر پشت پای چپ بگذارد که به این نوع نشستن تورک می­گویند. تأويل اين گونه نشستن در حالت تشهد اين است كه: "اللهم أمت الباطل و أقم الحق"^[9]؛ زيرا راست، مظهر حق و راستي و چپ، كنايه از باطل و دروغ است. مسئله راست و چپ در آداب و سنت­ها رعايت شده تا كلمه "الله" همان كلمه برتر باشد وگرنه انسان مؤمن هر دو پايش مبارك و راست است؛ چنانچه دو دست او نيز خجسته و راست است؛ زيرا او از اصحاب يمين و مبارك است و غير مؤمن، هر دو پا و دست­هاي او چپ، یعنی نامبارک است. منشأ این تفسیر از راست و چپ، روايتي است در حق خداوند سبحان كه هر دو دست خداوند راست و مبارك است. پس حكمت تورّك و تأويل آن، بر پا داشتن حق و ميراندن باطل است.^[10]

نشستن پيش از قيام (در غير تشهد)

لازم است پس از سر بر داشتن از سجده اندكي بنشيند و آرام گيرد و سپس برخيزد.

امير المؤمنين می­فرمایند: "إنّ هذا ـ‌أي الجلوس ثم النهوض ـ من توقير الصّلاة"^[11] اينکه بنشینید سپس برخیزید، از بزرگداشت نماز است و برخواستن بدون اندکی نشستن، از مردم جفاكار سر مي‌زند.

از حضرت ابوالحسنj روايت شده است که فرمودند: در نماز وقتي از آخرين سجده سر برداشتي، پيش از آنكه برخيزي كمي بنشين، سپس قبل از دست­ها زانوها را از زمين بلند كن و دست­هايت را باز كن و سنگيني بدن را بر آنها قرار بده، آنگاه برخيز. اين كار نشانه وقار مؤمني است كه در پيشگاه خدا فروتني دارد و از سجده­ات سبكوار به قيام مبادرت مكن، چنانكه اين گروه بي‌خير در نمازشان انجام مي‌دهند.^[12]

نکتة مهمی که از این حدیث شریف استفاده می­شود این است که هر عملی که در آن توقیر و احترام و بزرگداشت نماز باشد، به آن سفارش شده است. در مقابل هر عملی که وهن و سبک شمردن نماز (که در روایات از آن تعبیر به استخفاف^[13] نماز شده) محسوب گردد، از آن نهی شده است. بنابر این اصل، مثلاً سریع خواندن نماز نامطلوب است یا ترک مقدمات و تعقیبات مورد رضایت خداوند نیست، یا اینکه ترک مستحبات در نماز پسندیده نیست؛ چون همة اینها با بزرگ داشتن نماز ناسازگار است. پس به طور کلی باید گفت آداب نماز که مقدمة رسیدن به اسرار نمازند، بزرگ داشتن و تعظیم نماز محسوب شده و مراقبت بر انجام آنها لازم است.

سلام نماز

اصل سلام در معراج تمثل يافت، هنگامي كه حضرت در نمازِ معراج نشسته بودند و دستورهاي تشهد و صلوات را اجرا كردند، توجهي كردند، ناگاه صفوف فرشتگان، فرستادگان و پيامبران را حاضر ديدند. به ایشان گفته شد: ‌اي پيامبر! بر آنان سلام كن، "فقال السلام عليكم و رحمة الله و بركاته، فاوحي الله عزّوجّل إلیه أن السلام والتحية و الرحمة، و البركات أنت و ذريّتك"؛ خدا به آن جناب وحي كرد: من سلام، تحيت و رحمت هستم و تو و دودمان تو بركات هستيد.^[14]

امام رضا دربارة سلام نماز چنین می­فرمایند: سلام موجب خارج شدن نمازگزار از حالت نماز است و به جاي آن تكبير يا تسبيح... قرار داده نشده است؛ زيرا سخن گفتن مخلوق با ورود به نماز حرام است و توجه به خالق براي او لازم است. رها سازي نماز و انتقال از حال نماز با آغاز كلام مخلوق، يعني سلام صورت مي‌گيرد.^[15]یعنی: ورود به نماز با حرمت سخن گفتن شروع می­شود و خارج شدن از نماز با حلیت سخن گفتن با دیگران محقق می­شود.

مفضل بن عمر از امام صادق دربارۀ علت وجوب سلام سؤال کرد، امام صادق در پاسخ فرمودند: "لِأَنَّهُ تَحْلِيلُ الصَّلَاةِ"؛ سلام، موجب رها كردن نماز است. پرسيد: پس چرا نمازگزار با اشاره به جانب راست سلام مي‌دهد و به جانب چپ اشاره نمي‌كند؟ آن حضرت فرمودند: زيرا فرشته‌اي كه نيكي­ها را مي‌گمارد، به طرف راست گمارده شده است و فرشته‌اي كه بدي‌ها را مي‌نويسد، به جانب چپ است و نماز از نيكي­هاست كه در آن بدي وجود ندارد از اين رو سلام به جانب راست داده مي‌شود نه چپ. پرسيد: چرا گفته نمي‌شود "السَّلَامُ عَلَيْك‏" با اين كه فرشته جانب راست يك نفر است، بلكه گفته مي‌شود "السلام عليكم" فرمود: برای اینکه هم به فرشته طرف راست سلام كرده باشد و هم به فرشته جانب چپ، ولي فضيلت راست بر چپ با اشاره به راست تحقق مي‌يابد... سپس فرمودند: در برپا داري نماز با درود آن و ركوع و سجود و سلام، سلامت عبد از آتش دوزخ لحاظ شده و چنانچه در قيامت نماز بنده پذيرفته شود، سایر اعمال او نيز پذيرفته مي‌شود. پس اگر نمازش سالم باشد همۀ اعمال وي نيز سالم است و اگر سالم نباشد و به او برگشت داده شود سایر اعمال شايسته او نيز مردود خواهد بود.^[16]

از طرف دیگر نمازگزاری که به حقیقت نماز رسیده و  خلیفة الله شده است، چون هم­سخن خدا گشته"الْمُصَلِّي يُنَاجِي رَبَّه‏^[17]" رسول الله می­شود و از جانب خدا بر نمازگزاران سلام می­دهد: "السَّلَامُ عَلَيْنَا وَ عَلَى عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِين" و اگر سلام از جانب خدا باشد، مبارک و طیب می­شود:‏"فَسَلِّمُوا عَلى‏ أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبارَكَةً طَيِّبَة"^[18]؛ پس زندگی نمازگزار نیز طیب و مبارک می­شود.

سلام يكي از نام­هاي نيك (اسماء الحسنی) خداوند و اسم فعلي حق است، يعني از فعل خداوند نشأت گرفته است، نه از ذات او و چون فعل خداوند از خود او صادر مي‌شود، خارج از ذات و نيازمند به ذات است، بنابر اين، شگفت آور نيست اگر اين اسم برمظهر تام  خداوند، يعني انسان كامل چون اهل بيتb اطلاق شود، پس بین آيه "هُوَ اللَّهُ الَّذي لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوس‏ السَّلام"^[19] كه سلام را از اسامي خاص خدا مي‌داند و بين سخن گذشته كه سلام بر پيامبرa اطلاق مي‌شود، منافاتي نيست.^[20]

باید توجه داشت که سلامِ جدّي تنها در ملاقات تازه روي مي­دهد؛ بنابراين كسي كه همراه و همسخن شخص باشد بر او سلام نمي‌كند، برخلاف انسان غايبي كه به حضور مي‌رسد و به طور جدي سلام مي‌كند. بدین روی چون [نماز معراج مؤمن است و] نمازگزار به معراج سير داده شده و در نماز با پروردگار خود مشغول مناجات بوده و از زمين و اهل آن، بلكه از "ما سوي الله" غايب شده است، وقتي مناجاتش پايان مي‌گيرد و اجازۀ هبوط به زمين و محشور شدن با اهل آن مي‌يابد، گويا تازه وارد مي‌شود و با ديگران ملاقات مي‌كند از اين رو "سلام" جدّي از او صادر مي‌شود.

به بیانی دیگر: چگونه نمازگزار ـ كه در قرآن درباره او "وَيْلٌ"^[21] گفته، چون از نمازش غافل است ـ از سلام نماز خود شرم نمي‌كند؟ چون با سلام نمازش چنين وانمود مي‌كند كه نزد خدا بود و هم اكنون به مردم و اجتماع رسيد و بر آنان سلام مي‌كند. سلام نماز از نمازگزار صحيح نيست جز آنكه با پروردگار خويش در حال مناجات بوده و از همه آنچه غير خداست بريده باشد. بنابراين، سلام عارف در نماز براي منتقل شدن وي از حال نماز به حال ديگر است، از اين رو دو سلام مي‌گويد، يك سلام به كسي كه از پيش او انتقال يافته و يك سلام به كسي كه بر او وارد مي‌شود. مگر اينكه در نمازش نزد خدا باشد كه در اين صورت، بر كسي كه از نزد او منتقل شده سلام نمي‌دهد؛ زيرا خداوند، خود "سلام" است، پس بر او سلام نمي‌دهد.^[22]

امام خمینیw در این باره می­فرماید: بدان كه عبد سالك چون از مقام سجود كه سرّ او "فنا" است به خود آمد و حالت صحو و هوشياري براي او دست داد و از حال غيبت از خلق به حال حضور رجوع كرد، سلام دهد به موجودات، سلام كسي كه از سفر و غيبت مراجعت نموده پس در اوّل رجوع از سفر، سلام به نبي اكرم دهد زيرا كه پس از رجوع از وحدت به كثرت، اول حقيقت، تجلّي حقيقت ولايت است ـ "نحن الاولون السابقون" ـ و پس از آن، به اعيان ديگر موجودات به طريق تفصيل و جمع توجه كند. و كسي كه در نماز غايب از خلق نبوده و مسافر الي الله نشده، براي او سلام حقيقت ندارد و جز لقلقه لسان نيست، پس ادب قلبي سلام به ادب جميع صلاة است. و اگر در اين نماز، كه حقيقت معراج است، عروجي حاصل نشده و از بيت نفس خارج نشده، سلام براي او نيست و نيز در اين سفر اگر سلامت از تصرفات شيطان و نفس امّاره بود، و در تمام اين معراج حقيقي، قلب را علّتي نبود "سلام" او حقيقت دارد و الّا "لا سلام له".^[23]

شیخ بهایی بیان ظریفی دارد که می­گوید: من خجالت می­کشم نماز را بی­حضور بخوانم و در انتها بگویم السلام علیکم و رحمه الله و برکاته... .^[24]

بنابراین نمازگزار پس از رجوع از وحدت به كثرت و از حق به خلق و از محو به صحو و از فنا به بقا بعد از فنا، همراهان خود را مي‌بيند و در جمع آنها حضور يافته، بر آنها سلام مي‌كند و نيز به عنوان سلام توديع، بر انبيا و فرشتگان و معصومين، سلام مي‌فرستد. سپس وارد نشئة ملك مي‌گردد و چون تازه در جمع آنان داخل مي‌شود به آنها سلام مي‌كند؛ زیرا در متن نماز سرگرم مناجات با خالق بود: "الْمُصَلِّي يُنَاجِي رَبَّه‏"^[25]... و سلام آخر نماز نه دعا است و نه ذكر است، بلكه تحيّت است. [26]

و این تحیّت سوغاتی است که نمازگزار در پایان سفرش، از جانب خدا(که خود سلام است) می­آورد.

آب بهر آن ببارد از سماک                  تا پلیدان را کند از خبث پاک

آب چون پیکار کرد و شد نجس          تا چنان شد که آب را ردّ کرد حسّ

ناله از باطن بر آورد که ای خدا              آنچه دادی دادم و ماندم گدا

ریختم سرمایه بر پاک و پلید              ای شه سرمایه ده هل من مزید

ابر را گوید ببر جای خوشش       هم تو خورشیدا به بالا برکشش

خود غرض زین آب جان اولیاست     که او غسول تیرگی­های شماست

ز اختلاط خلق یابد اعتلال                  زآن سفر جوید "ارحنا یا بلال"

ای بلال خوش نوای خوش صهیل

مأذنه بر رو بزن بانگ رحیل

جان سفر رفت و بدن اندر قیام

وقت رجعت زین سبب گوید سلام^[27]

این مطلب را به اشتراک بگذارید :