■ نقش نهادهای تربیتی در فرهنگ سازی نماز
أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْري: نماز بـخوانید تا یاد مرا زنده کنید[1].دین پدیده‌ای آسمانی است که روی آوردن به آن ریشه در فطرت دارد و با سرشت انـسانی درهم آمیخته است.لذا دین‌خواهی و دینداری یکی از شاخصه‌های رفتارانسانی در هر زمان و مکان قلمداد شده است.
أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛یاد خدا دل‌هـا را مطمئن می‌کند[2]
انسان عـصارۀ هستی و دارای قوا و استعدادهای مختلف است. مهم‌ترین ویژگی انسان، جنبۀ الهی و ملکوتی اوست که او را در کل نظام هستی ممتاز نموده و محور نظام خلقت قرار داده است.از آنجا که انسان موضوع تربیت است و موجودی اثرگذار و اثرپذیر و دارای قدرت اختیار، انتخاب و ارادۀ آزاد است، برای شکوفایی و بـه فعلیت رسیدن قوا و استعدادهای فطری‌اش، نیاز به تربیت دارد وتنها تربیت دینی است که می‌تواند نیازهای مختلف او را تأمین کند و زمینۀ تکامل همه جانبه او را به خصوص دربعد معنوی و الهی فراهم نماید.نماز، از میان مؤلفه‌های گوناگون تربیت دیـنی، از اولویـت و اهمیت خاصی برخورداراست.زیرا بهترین ابزار رام کنندۀ طبیعت و احیای فطرت است.
جامعه و فرآیند اقامۀ نماز
الَّذينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ [3]
عوامل تربیتی به صورت یک چرخه در تربیت تأثیرمی‌گذارند و هـمۀ آنـها می‌توانند در سایۀ تربیت دینیدر کنار یکدیگر تأثیر و تأثر متقابل داشته باشند.از آنجاکه تکامل معنوی مردم جزء حقوق اجتماعی شهروندان محسوب می‌شود، اولین مسئولیت در جامعه، ایجاد ارتباط یا تنظیم ارتباط افراد با خداوند اسـت.قرآن کـریم در این خصوص می‌فرماید اگر ما شما را در روی زمین متمکن کردیم باید اقامۀ نماز و ایتای زکات و امر به معروف و نهی از منکر را ترویج نمایید.فرمان به انجام این امور ضمن بیان وظیفۀ جامعه، شکر نعمت تـشکیل حـکومت صـالحان نیز به شمار می‌آید.بر این اسـاس، تلاش مـجریان نـظام جامعۀاسلامی برای ادای این حق و انجام این وظیفه، می‌تواند ازدو راه در جهت احیای فطرت ثمربخش باشد:
1.ایجاد مقتضیات یا تقویت عوامل تسهیل کننده:جامعه می‌تواند با ارائۀ زیبایی‌ها؛یعنی طـرح ارزش ها ازطـریق به کارگیری عاطفه، احساس و محبت، که همان تولی است(زیرا شروع تـربیت بـا محبت شکل می‌گیرد)، زمینۀ تکامل معنوی افراد را به بهتریت وجه فراهم سازد.
2.رفع موانع یا کنترل عوامل بازدارنده:جامعه می‌توانداز طریق نفی ضـد ارزشـ‌ها، که هـمان تبری و برائت از هرآلودگی است، مسیر عبودیت را برای افراد جامعه هموارنماید.
خانواده و فرآیند اقـامۀ نماز
وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها [4] از نظر بینش اسلامی خانواده یکی از آیات بزرگ خداست که از بین نمی‌رود ولی تضعیف می‌شود.اهمیت نقش خـانواده از آنـجا نـاشی می‌شود که تربیت یک امردرونی است نه بیرونی، یک امر اکتشافی اسـت نـه اکتسابی، لذا خانواده باید زمینه‌ای را فراهم کند که از میل فطری کودک پرده برداری نماید و حقایق فطری دینی او را به ثمر رسـاند.خانواده‌ای بـرای ادای حـق خطیری که به عهدۀ اوگذاشته شده است از راه‌های زیر می‌تواند در جهت انـجام وظیفۀ خـود گـام بردارد:
*انتخاب راه و زمینه‌سازی برای رشد؛
*آماده کردن و ارائۀ ابزار، در حدی که افراد بتوانندبا تلاش و استعداد کافی در جهت رشد و شـکوفایی خـودگام بردارند؛
*دادن امـکانات و امتیازات و ره‌گشایی برای مرحلۀبالاتر، به نحوی که افراد قادر باشند به رشد مطلوب خوددست یابند.
با عـنایت بـه جمع‌بندی نتایج تحقیقات انجام گرفته، برای حصول مقصود و نیل به اهداف از طرف خـانواده تـوجهبه نـکات ذیل حائز اهمیت است.
*خانواده وقتی یاری ایجاد انگیزۀ مثبت به نماز را درفرزند دارد که متزلزل و نـاپایدار نباشد.
*خانواده مـتشکل و مستحکم باید از تعادل و تکاملو پویایی برخوردار باشد، زیرا یک محیط راکد و فاقد طرح بـرنامه و روش نمی‌تواند موفق باشد.
*فرزند را بشناسد و برای شکوفایی فطرت او متناسب با توانایی‌های او برنامه‌ریزی کند.
*تلاش والدین جهت تأمین نیازهای مادی فرزندانموجب افـزایش رضـایت آنها از اوضاع فردی و خصوصی می‌شود و در تقویت نگرش مثبت به نماز تأثیر می‌گذارد.
*کودکان را قبل از بلوغ بـه نماز تشویق کنند.
*اهتمام والدین در جلوگیری یا کاهش منازعات وایجاد روابط دوستانه توأم با احترام متقابل، موجب تثبیت نگرش‌های مطلوب دینی از جمله نماز می‌گردد.
*والدین به دلیل داشتن نقش الگویی، خود ازشناخت و معرفت دینی برخوردار باشند و بـه شـناخت خود عمل کنند تا بتوانند با ایجاد تصویر درست از دین ودینداری در ذهن کودک در دو حوزۀ عاطفی و شناختی فرزند تـأثیر بگذارند.
مدرسه و فـرآیند اقامۀ نماز
مدرسه از یک طرف ارزش‌ها، هنجارها، نگرش‌های اجتماعی، مذهبی و...را از طریق کتاب‌های درسی و فعالیت‌های فوق برنامه بـه صورت رسمی و آگاهانه به دانش‌آموزان انتقال می‌دهد و از طرف دیگر، معلمان با ورود دانش‌آموزان بـه مدرسه و در تعامل با آنان الگو قرار می‌گیرند و رفـتارها، ارزش‌ها، هنجارها و نـگرش‌های معلمان را نسبت به مسائل مختلف از جمله نماز از طریق مشاهده و تقلید فرا می‌گیرند.در نتیجه رفتار و نـگرش آنها نـسبت به مسائل مختلف دست خوش تـغییر مـی‌شود.حال این تـغییر مـی‌تواند در جـهت تقویت ارزش‌ها، هنجارهاو نگرش‌های دانش‌آموزان نسبت بـه مسائل مختلف ازجمله نماز صورت گیرد و یا برعکس در جهت تضعیف آن ها حرکت کند.
در جمع‌بندی نـتایج تـحقیقات در بخش عوامل مؤثر
درون نظام آموزش‌وپرورش در زمینۀ شـرکت دانش‌آموزاندر مراسم نماز جـماعت مـدارس از نظر دانش‌آموزان مواردزیر احصا شـده است:
*داشتن ارتـباط انسانی مسئولان مدرسه بادانش‌آموزان.
*بودن امکانات مطلوب رفاهی، شامل نمازخانۀتمیز و شیک، وجود آب گرم در زمستان، بودن وسایل گرمایشی و سرمایشی در نمازخانه؛
*شرکت کردن مـسئولان و معلمان مدرسه در نمازجماعت؛
*دادن آموزش عملی نـماز در کـتب درسـی دینی؛برخوردار بودن دبـیران دیـنی از شخصیت و توانایی علمی و تطبیق داشـتن گفتار آنها با عملشان؛
*پرداختن فعالیت‌های فوق برنامه و تفریحات وبازدیدها و مورد تشویق قرار گرفتن، به ویژه تشویق‌های معنوی(احترام)؛
*حل شدن تعارضات روحی و روانی دانش‌آموزان توسط مشاوران و مربیان مدارس.
همچنین با تـوجه بـه یافتۀ پژوهـش‌ها ثـابت گـردید که رابطۀ مستقیم و معناداری بـین نگرش مثبت و مطلوب دانش‌آموزان نسبت به نماز با میزان تشویق مدارس دراین امر[5]، میزان فعالیت مرتبط بـا نـماز در مدارس[6]، جوّ مذهبی مدارس، حضور کارکنان مدارس در نماز جماعت [7] و امکانات مرتبط با نماز[8] وجود دارد.
تعامل خانه و مدرسه در فـرآیند اقامه نماز
پرستش نه تنها در نهاد هر انسان وجود دارد بلکه هدف آفرینش انسان به شمار می‌رود[9] بر این اساس اگر چـه همۀنهادها در قـبال شکوفایی این امر قطری و ترویج فرهنگ نماز، که یـکی از بـرترین جلوه‌های پرستش است، مسئولیت دارند امـا خانواده و مدرسه؛یعنی مهم‌ترین متولیان تعلیم وتربیت فرزندان کشور اسلامی، رسالت بیشتری را بر عهده دارند و تعامل بین این دو نهاد مهم نتایج مؤثری را در پیخواهد داشت.برای تبیین کیفیت تعامل خانه و مدرسهمی‌توان گـفت که در تربیت دینی پنج مرحله به طورطبیعی و به صورت مستمر و منظم سپری می‌شود که می‌توان این مراحل را با مراحل رشد به قرار ذیل تطبیق داد و با پشـتیبانی دو نـهاد فوق الذکر به اهداف مورد نظردست یافت.
مرحلۀ دینی، دورۀ پیش از دبستان
اولین مرحلۀ تربیت دینی انس دینی است.کودکان درسال های اولیۀ زندگی با مشاهدۀ اقامۀ نماز و تلاوت قرآن و انجام فرایض دینی اطرافیان به تـقلید از آنـها می‌پردازند.این تقلیدهای کودکانه به تدریج کودک را به سوی تعلقات دینی سوق می‌دهد و زیربنای الفت دینی را فراهم می‌سازد.نقش خانواده در این مرحله از اهمیت خاصی برخوردار است.تشویق کودک در زمـان تقلید حرکات نماز، شرکت در نماز جماعت، حضور در اجتماعات دیـنی و...در تقویت انس دینی تأثیر به سزایی دارد.در این مرحله شایسته است وزارت آموزش‌وپروش با اختصاص بخشی از مطالب جزوه‌های آموزشی مراکز پیش‌دبستانی به نماز،
رسالت خطیر خود را در پرورش تربیت دینی کـودکان ایفا نماید و خردسالان را به صـورت تـشریحی و تصویری با نمازآشنا سازد.
مرحلۀ عادت دینی، دورۀ دبستان
در این مرحله لازم است بر استمرار عمل کودکان نظارت شود.تکرار اعمال از جانب کودکان در این دوره، علاوه بر نفوذ در شخصیت آنها، زمینۀ استواری و پایداری آن عمل را در روح و جان آنان فراهم مـی‌نماید.از آنـجا که یکی از خصوصیات مهم دورۀ دبستان، عادت‌پذیری است مدرسه باید همت خود را در این دوره در ایجاد عادت‌های ارزشمند مصروف نماید.
اگر چه در سال‌های اولیۀ این دوره، وجوب اقامۀ نماز بردختران و تا پایان این دوره بر پسران مطرح نیست و لیکن از طریق حـضور دانـش‌آموزان در نمازخانه و اقـامۀ نماز نوعی عادت و استمرار بر عمل در آنها به وجود می‌آید و این عمل به صورت طبیعت ثانویه در سرشت کودکان جای می‌گیرد.
یکی از دلایل تأکید انجام اعمال دینی بر مبنای اعدادی از قبیل چهل، هفتاد، صد و...همین تـقویت عـادت دینی اسـت.ضمنا نباید از این امر غفلت نمود که آموزش مسائل شرعی در خصوص نماز نیز باید به تدریج از همین دوره آغاز شود.
نقش خـانواده در ایـن مرحله نیز بسیار حائز اهمیتاست.زمینه‌سازی برای زودتر بیدار شدن در صبحگاهانو تأکید بر اقـامۀ نـماز در اول وقـت از مهم‌ترین اموری استکه خانواده با عنایت به آن می‌تواند نقش خود را در ایندوره به طور مؤثر ایـفا نماید.
معرفت دینی، دورۀ راهنمایی
سیزده سالگی دورۀ رشد انتزاعی یا رشد تجریدی فکر محسوب می‌شود کودکی که در دورۀ پیش‌دبستانی و دبـستان با آداب دینی انس پیـدا کرده و عادت دینی دراو به وجود آمده است در این مرحله باید معرفت دینی پیداکند.برای نیل به این مقصود لازم است از طریق دلیل واستدلال و با تجزیه و تحلیل مسائل دینی، زمینۀ تفکر دینیفراهم گردد.در این دوره نوجوانان غالب از علت مسائل سؤال می‌کنند و می‌خواهند حکمت مسائل را بدانند.
کودکی که تا به حال نماز خوانده است و اکنون نیز به اقامۀ نماز ادامه می‌دهد در این مرحله می‌خواهد بداند که نماز چه اثری بر شخصیت او دارد؟در نـزد خـداوند چه آثاریبر آن مترتب است؟و اصولا چرا باید نماز بخواند؟برای پاسخ به سؤالات نوجوانان، خانواده و مدرسه، علاوه بر معرفی منابعمعتبر و ارائۀ شواهد مستدل و نمونه‌های مستند(از طریق معرفی متخصصین متعهد جهت پاسخ‌گویی به سؤالات و تجزیه و تحلیل مـسائل دیـنی)، لازم است با استفاده ازسخنان بزرگان اندیشه و فرهنگ اسلامی که در ادبیات غنی فارسی موجود است و داستان‌هایی که در فرهنگ ما وجود دارد و اشعار ارزشمند سعدی، مولوی، حافظ و...ضرب المثل‌ها، خاطرات و موضوعات تاریخی زمینۀ ایجادجذابیت، آشنایی با رازها و اسرار نماز و تفکر جهت نیل به معرفت دینی را فراهم نمایند.
شاکلۀ دینی، دورۀ متوسطه
پس از کسب معرفت دینی ، باید معارف کسب شده در تمام زوایای وجود جوان نفوذ کند و دین در وجود اوکاملا متجلی و متبلور شود تا شخصیت بـارز دیـنی پیـدا کند.مدرسه به مثابۀ یکی از مهم‌ترین مـتولیان تـعلیم وتـربیت، شایسته است در این دوره آموزش نماز را با تأکیدبر روح، حقیقت و حکمت نماز و اجزای آن، بر عهده گیرد و دانش‌آموزان را به استفاده از منابع اصلی مانند قـرآن کریم، سنت مـعصومین(ع)، اولیا و بـزرگان دین در جهت دست‌یابی به حکمت نماز تشویق نماید.
همچنین لازم است در ایـن دوره زمـینۀ عمل همه جانبه به اعتقادات دینی برای جوانان فراهم شود.به همین دلیل محدودیت دانش‌آموز و فعالیت‌های او بایدمورد توجه قرار گیرد.به معلمان گرامی پیـشنهاد مـی‌شودبرای افزایش غیرمستقیم معرفت دینی و تقویت پیوند جوانان با معارف دینی، فعالیت‌های تـحقیقی و کارهای هنری دانش‌آموزان را گسترش دهند.هنگام آموزش باطرح پرسش‌هایی در ضمن تدریس و درخواست اظهارنظر از افراد یا گروه‌ها و مشارکت و فعالیت در کارگروهی، فرصت تـقویت تـفکر و پرورش دیـنداری را برای دانش‌آموزان فراهم نمایند.
نقش خانواده و اطرافیان نیز در این دوره بسیار احساساست، زیرا با هدایت جـوان بـه سوی انتخاب دوستانی
شایسته و معاشرت با افراد با تقوا، او را در دست‌یابی به شاکله دینی مدد می‌رسانند.در حدیث است کـه یـکی ازبرکات مسجد و نماز، پیدا کردن چنین دوستانی است.
خودجوشی دینی، دورۀ پیش‌دانشگاهی و پس از آن
در این مرحله، در صورتی کـه شـخصیت فـرد از نظر دینی کاملا شکل گرفته باشد و ایمان در قلب او نفوذ پیدا کرده باشد آثار آن به صورت نـیروی خـودجوش دیـنی در عمل هویدا می‌شود.به عبارت دیگر مرتبۀ اصلی هدایت، که ایمان است، به وسیلۀ افعال در قلب مستقر می‌شود، زیرا ایـمان به خدا، قطعا در زندگی فردی و اجتماعی انسان آثار عملی خواهد داشت.راز تقارن عبارت « آمَنُوا » با « عَمِلُوا الصَّالِحاتِ » در قرآن کریم نـیز هـمین مـطلب است.زیرا عمل صالح به منزلۀ میوۀ درخت ایمان شمرده می‌شود و حوزۀتسلط ایمان نه تنها بـخشی از وجـود آدمی بلکه همۀ هستی اوست و هیچ بعدی از ابعاد وجود انسان یافت نمی‌شود که ازحـوزۀ نـفوذ آن بـه دور باشد.
البته تذکر این نکته ضروری است که نه تنها ایمان منشأ عمل صالح قلمداد می‌شود بلکه ایـمان و عـمل بریکدیگر تأثیر متقابل دارند؛یعنی همان‌طور که ایمان سرچشمۀ عمل صالح است عمل صالح نـیز در تـقویت ایمان مؤثر است.به همین دلیل قرآن کریم یکی از مهم‌ترین آثار نماز را دوری از گناه معرفی می‌نماید [10]و ضایع شدن نماز را زمـینۀ شـیوع هرگونه فساد و پیروی از شهوات می‌شمارد.[11] تقویت رفتارهای دینی از طریق اهدای جوایزو تکریم فرزندان در حضور هـم‌سالان از مهم‌ترین اقدامات خانواده و مدرسه در این مرحله به شمار می‌رود.در همین مرحله است که انسان نه تنها خود را هـر لحـظه در پیشگاه الهی خواهد دید بلکه حرکت هستی و شتاب آفرینش رانیز به سوی او روان مـی‌بیند و هـمۀ هستی را به منزلۀ مأذنه‌ای خواهد دید که دمـادم نـدای تـوحید و دعوت به عبودیت حق و سرود بندگی از آن به گـوش مـی‌رسد و دراین حالت است که او نیز هماهنگ با همۀ هستی به دنبال گم‌گشتۀ خود مـی‌گردد و سـعی می‌کند با محبوب‌ترین اعمال در نزد خـداوند، یعنی نماز، رضای خالق را کسب کند و بـا نـماز، که بهترین وسیلۀ تقرب است، خود را به اونـزدیک سازد.
نتیجه‌گیری
امام صـادق علیه السلام در پاسخ به معاویه بن وهب که دربارۀ بهترین وسیله تقرب و مـحبوبیت بـندگان به پروردگار پرسیده بود، فرمودند:« مَا أَعْلَمُ شَيْئاً بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ أَفْضَلَ مِنْ هَذِهِ الصَّلَاةِ بهترین وسیلۀ تقرب و محبوبیت بندگان به پروردگار پس از مـعرفت خـدا، نماز است[12]».
تعلیم و تربیت دو مقولۀ تفکیک ناپذیرند و تنها درپرتو این تفکیک ناپذیری است که نقش مـعنایی و رسـالت مفهومی خویش را به درستی ایفا مـی‌نمایند.جوانی کـه درجریان مراحل فوق بـه طـور صحیح تحت تربیت قرار گیرد، دیگر طعمۀ تهاجم فرهنگی بیگانگان قرار نمی‌گیرد و دچاراز خود بیگانگی و مسخ فرهنگی نمی‌شود.اگر جوانان تنها دارای علم دینی باشند ممکن است دچار لغـزش شـوند ولی اگر شـاکلۀ دیـنی داشه باشند مقاومت خواهند کرد و اگرخود جوشی دینی پیدا کنند تسخیر ناپذیر خواهند شد.
بدیهی است تعلیم و تربیت، که اساسی‌ترین عامل حیات هر جامعه است، وقتی مـؤثر واقع خواهد شد که عموم عوامل مـؤثر در آن بـه مـعاضدت و مـعاونت یـکدیگراقدام کنند؛یعنی خانواده، مدرسه، مساجد و مـجامع مذهبی، مطبوعات، رادیو و تـلویزیون و سینما(که از عوامل عمدۀ تعلیم و تربیت شمرده می‌شوند)و نخبگان فکری در هر یک از این مؤسسات و مراکز، استراتژی تعلیم را با برنامه یـا بـدون بـرنامه، خود آگاه یا ناخودآگاه القاء کنند و با هـم مـشارکت داشـته بـاشند. هم چـنین کـلیۀ مواد آموزشی باید به تحقق اهداف تربیت دینی یاری رسانند و به تقویت و تثبیت آن-البته به صورت کارکرد ثانویه-همت گمارند.
[1] . طه : 14
[2] . الرعد : 28
[3] . الحج : 41
[4] . طه : 132
[5] . حسنی در میان، 1375، عسگری، 1377
[6] . قربان و خواب‌نما، 1374، فرشی، 1380
[7] . زنگی آبادی، 1372، قربان و خواب‌نما، 1374، جهانیان 1376، عسگری، 1377، رضائیان و سراجی، 1380
[8] . نورانی و مالک ایمچه، 1375، جمالی سنگری، 1379، غیجی، 1380
[9] . ذاریات:56
[10] . عنکبوت: 45
[11] . مریم:59
[12] . اصول کافی، ج 1، ص 75
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
