«الذين امنوا و تطمئن قلوبهم بذکر الله الا بذکر الله تطمئن القلوب»

در ارتباط با لفظ اضطراب، کمتر کسي است که اين لفظ را نشنيده باشد يا اطلاعي از آن نداشته باشد. زندگي بدون اضطراب، اساساً زندگي بدون برنامه خواهد بود. مثل اين که بنده به عنوان ارائه دهنده ي مقاله اي تحت عنوان فلان موضوع بيايم خدمت شما و مطالبي را عرض کنم که برايم ايجاد اضطراب مي کند، اين حداقل اضطرابي است که برنامه ريزي براي من طراحي مي کند، يا آقاياني که مي گويند شما مثلاً اين مدت وقت داريد و من هم بايد برنامه ام را تنظيم کنم و دستاوردهاي يک ساله ي طرح مربوط را ارائه بدهم. پس يک حداقل اضطراب براي زندگي ضروري است. ولي اگر اضطراب از يک درجه اي بگذرد، آقايان روان پزشکان و روانشناسان آن را نوعي مرض مي دانند.

امروزه بر اساس مطالعاتي که بنده داشته ام يک درصد مقالات روان پزشکي و روان شناسي، به مسائل مذهبي مربوط مي شود. ما که ايران را به عنوان طلايه دار اسلام ناب، دين نهايي و آخرين دين- که تکليف بيشتري دارد-

مي دانيم و خود را منادي آن، بايد در باب مسائل و اثر مسائلي که موجب مي شوند تا عوامل رواني تخفيف پيدا کنند، با مطالعه ي موارد مذهبي راهکارهاي عملي ارائه نماييم.

در مقابل اين مسأله که گفته مي شود روان شناسي از مسائل غربي است، بياييم اين آيه ي شريفه را: «الا بذکرالله تطمئن القلوب» آزمايش کنيم، برويم در مدارس، حتي در بين بزرگسالان و آزمايش کنيم ببينيم آيا اضطراب اشخاصي که نماز مي خوانند بيشتر است يا کمتر؟

در همين جا بايد تشکر کنم از آموزش و پرورش استان تهران که امکانات لازم و مسائل مادي را فراهم کردند، امکانات تحقيقي را فراهم کردند تا ما اين تحقيق را در سطح دبيرستان هاي تهران انجام دهيم. با اين پيش فرض که اقامه ي نماز مي تواند آرام بخش باشد، ما طرح تحقيقي را نوشتيم و در سطح دانش آموزان دوم و سوم دبيرستان هاي تهران تحقيق کرديم. آقايان استادان تشريف دارند. براي آزمون مربوط به نماز از آزمون اضطراب استفاده کرديم که از يک حدي به بالا، اضطراب را مرض مي داند يا اصلاً حداقل و حداکثر اضطراب را تعيين مي کند. ما ابزاري براي اضطراب در دستمان بود، ماند ابزار نماز، ما در دو مرحله به ابزارسازي براي آزمون درجه نمازخواني بچه ها اقدام کرديم؛ يک مرحله مراجعه به کتب، احاديث و موضوعاتي که در اين ارتباط بود و مطلب ديگر مراجعه به ميدان، يعني همان مدارسي که مي خواهيم آزمون را براي آنها انجام دهيم. با طرح سؤال هاي باز و جلب اعتماد بچه ها، سؤالاتي را مطرح کرديم تا مقدمات تهيه پرسشنامه ما را فراهم کند و آنچه آنها در پاسخ هاي باز به ما ارائه کردند زمينه اي شد که ما پرسشنامه اي ويژه ي نماز، در قالب همان پرسشنامه ي اضطراب طراحي مي کنيم.

تفکيکي که ما قائل شديم براي نماز، يک رفتار شناختي، عملکردي و انگيزه اي است يا محرکي. يعني سه موضوع اصلي در اين رفتار دخالت دارد. ما در پرسشنامه خود سه وجه را مطرح کرديم. اگر فردي از لحاظ اعتقادي به پرسشنامه ي ما جواب داد و نمره ي خاصي گرفت، اما از لحاظ عملکردي نمره اي دريافت نکرد، يعني اعتقاد دارد، اما عامل به نماز نيست. موضوع ديگر ترکيب اين دو مي باشد، يعني شخص هم شناخت دارد و هم عمل مي کند. مطلب سوم، موضوع برانگيزنده ها است که با توجه به آماري که از پاسخ به سؤالات در آورده ام، خدمتتان عرض مي کنم.

نکته اي که بايد به آن اشاره کنم اين است که وقتي بنده مي خواستم اين بحث را شروع کنم، برخي از اساتيد فرمودند اين از بديهيات است که نماز موجب آرامش مي شود يا مذهب موجب فروکش کردن ناملايمات روحي مي شود.

نده مسائل و منابع را بررسي کرده ام و به اين نتيجه رسيده ام که گرايش به اعمال بزهکارانه و گرايش به مواد مخدر در افرادي که به مسائل مذهبي پايبندند، کمتر از آنهايي است که گرايش ديني ندارند.

تحقيقي در آمريکا در ارتباط با دين انجام مي شود و 95 % اشخاص مي گويند که ما گرايش ديني داريم، ما اعتقادات داريم. سؤالي که براي علماي روان شناسي رخ مي دهد اين است که پس چطور در آنجا اين قدر اختلالات زياد است. به دنبال اين مطلب، مطالعه شروع مي شود. تعيين مي کنند که حداقل دو گونه گرايش ديني هست، يکي گرايش دروني يا درون زا و يکي گرايش برون زا.

برون زا يعني اين که افراد به لحاظ عوامل ديگري، گرايش ديني دارند، مثلا براي به مقامي رسيدن، يا اين که ديگران بگويند دين دار است. در تمام بررسي هايي که بنده نگاه کردم بين گرايش ديني و اختلالات رواني، رابطه ي منفي وجود دارد. يعني هر چه گرايش ديني بيشتر باشد، اختلالات درصد کمتري را دارد اما آماري که درباره ي سؤالات عرض کردم؛ برانگيزنده ها يعني چه؟ آيا رفيق نمازخوانِ موفق يا رفيق ناموفق نمازخوان، در گرايش ديني من، برادر من، فرزند من تأثير دارد يا نه؟ الگويي که ارائه بشود به عنوان الگوي مطلوب تأثيرگذار است. يکي از اين الگوها، همکلاسي ها هستند، اطرافيان هستند، يا گرايش ديني پدر و مادر. بنده در آن بررسي مقدماتي که انجام دادم براي طرح اين پرسشنامه، هشتاد و دو دختر از آموزش و پرورش تهران به من پاسخ دادند. از اين ها بدون اينکه از آنها مشخصاتي بگيريم، اطلاعات گرفتيم. چون رمز پاسخ صحيح اين است که مشخصاتي نگيريم. 75 نفر پاسخ دادند ما نماز مي خوانيم. آن 7 نفر بعدي هم چهار نفرشان پدر و مادر تارک الصلوة داشتند، يعني خانواده هيچ کدامشان نمازخوان نبودند. آنچه مسلماً در شکل گيري ديني بچه هاي ما نقش دارد، به دنبال رفتار معلم، والدين هستند و مؤثرترين موضوع، بحث والدين است.

من به عنوان الگوي همانند سازي هستم که بچه ام با من همانندسازي مي کند، اگر دستش را بگيرم با خودم ببرم مسجد، اين بچه مسجدي مي شود و نيازي به شکلات و گردو به عبارتي در آن مرحله نيست. فرمودند اگر ما همانندسازي کنيم تأثير زياد و مثبتي خواهد داشت. اگر ما به عنوان بزرگترشان از امروز شروع کنيم، دست آن بچه کوچکمان را بگيريم و با خودمان به مسجد ببريم، در آينده اين بچه مسجدي خواهد شد. شما اگر زندگي بچه هاي بسيجي را بررسي کنيد مي بينيد که پدران آنها مسجدي بودند، مادرانشان هم.

خوب ما يک سؤالي راجع به عوامل محرک مثل صدا و سيما داشتيم. آيا برنامه هاي مذهبي صدا و سيما باعث گرايش بچه هاي دبيرستاني- يعني همين گروه پانصد و يک نفره که ما آزمايش کرديم- به مذهب مي شود؟

از پانصد و يک نفر، دويست و چهل و نه نفر پاسخ دادند که ما از برنامه هاي مذهبي صدا و سيما تأثير گرفتيم. اما من راجع به والدين هم عرض کنم: به اين سؤال که «توجه مادرم به نماز، مرا به نماز خواندن تشويق مي کند» 262 نفر پاسخ دادند آري اينطور است، 138 نفر گفتند: نه و 101 نفر هم پاسخ بينابين دادند. همين سؤال در ارتباط با پدر شده است؛ «توجه پدرم به نماز، مرا به نماز خواندن تشويق مي کند» در پاسخ 221 نفر گفتند: آري، 104 نفر بينابين و 176 نفر گفتند خير. راجع به اشخاص ناموفق و اين که نماز خواندن اشخاص ناموفق چه تاثيري دارد؟ در پاسخ 230 نفر گفتند: بله، ما اثر مي گيريم از نماز خواندن اشخاص ناموفق. 330 نفر نماز خواندن اشخاص موفق را عاملي به عنوان محرک و يک عامل محيطي براي گرايششان به نماز گزارش کردند. در جواب اين دو سؤال: «معاشرت با دوستان و آشنايان نماز خوان چه تأثيري دارد و معاشرت با آشنايان بي نماز عزم مرا نسبت به نماز خواندن سست کرده است»، 289 معاشرت با افراد نمازخوان را عامل مؤثري در نماز خواندنشان ذکر کرده اند و 301 نفر معاشرت با افراد بي نماز را در سست نمودن عزمشان براي نماز خواندن، بي تأثير دانسته اند.

اين امر چه هشداري به ما مي دهد؟ به عبارت روشنتر آنچه از تحليل اين عواملِ محرک مي شود برداشت نمود، اين است که همه ي افراد پيرامون ما مي توانند عوامل تأثير گذاري بر نماز خواندن باشند. والدين بايد مواظب باشند؛ در دوران دبيرستان و دانشگاه احتمال همراه شدن فرزندان با دوستان ناباب بيشتر است.

اصولاً دوره ي نوجواني که اين گرايش به ديگران و اشخاص همکلاسي وضعيت خاصي پيدا مي کند، يعني حرف ما پدر و مادرها را کمتر گوش مي کنند، مراقبت بيشتري را از جهت دوست يابي مي طلبد. حتماً شنيده ايد که قضيه ي پسر حضرت نوع (ع) را نقل کرده اند که:

پسر نوح با بدان بنشست

خاندان نبوتش گم شد

آيا ما در ارتباط با اثر نماز بر اضطراب، به نتيجه اي رسيديم يا خير؟

پسر و دختر بودن، در تحقيق رابطه اي با نماز خواندن ندارد. يعني هم پسرها و هم دخترها، گرايش ديني شان و نماز خواندنشان به يک سطح است در رابطه با سطح اجتماعي و اقتصادي. بايد بگويم که طبق تعريفي که ما در طرحمان داشتيم، 5 تا موضوع را تعيين کرديم و نمره داديم، که سطح اجتماعي و اقتصادي در 5 نقطه تهران- شمال، جنوب، مرکز و غرب و شرق- مي باشد. آقايان استحضار دارند که احياناً آن کساني که به عنوان مرفه مطرح مي شوند، يا در دسترس ما نيستند يا در مدارس خاص درس مي خوانند لذا در اين گروه آزمودني هيچ تفاوتي از لحاظ اجتماعي و اقتصادي در گرايش ديني نبود. يعني آموزش و پرورش ما، رسانه هاي جمعي ما توانسته اند تا سن17، 16 سالگي اثر يکساني بر بچه ها داشته باشند. اما رابطه ي نماز و اضطراب: همان طور که گفتم، بين گرايش هاي ديني و انحرافات- در غرب هم تحقيق شده است- رابطه، رابطه ي منفي است يعني اين که هر چه گرايش ديني، بيشتر باشد، اختلالات و انحرافات کمتر است. در اين تحقيق آنهايي که نمره ي نماز از 47 تا 76 گرفتند ديده مي شود که اضطراب شروع به کاهش مي کند يعني تا نمره ي 47 اثري بر کاهش اضطراب ندارد. به عنوان توضيح بايد عرض شود عوامل شناختي، عوامل عملکردي و عوامل انگيزه اي، رقم زننده ي اين 47 نمره بوده است.

(والسلام عليکم و رحمةالله)

این مطلب را به اشتراک بگذارید :