■ سجده گاه (محل سجده)
سجده بر مهر و تربت
فقها و دانشمندان شیعه با پیروی از روایات ائمۀ شان (ع) می گویند: واجب است محل سجده در نماز، زمین یا چیزی که از زمین می روید یا از چیزهایی که غالباً خوردنی و پوشیدنی نیست باشد.[1]
اما این که چرا شیعه مقداری از خاک و گل را خشک می کند و به صورت مهر درآورده و بر آن سجده می کند؟
دلایلی برای این نقل کرده اند که برخی از آنها عبارت اند از:
۱. به جهت اطمینان به طهارت و پاک بودن آن است؛ زیرا که یکی از شرایط محل سجده (چیزی که بر آن سجده می شود) آن است که پاک باشد. همچنین برای اطمینان به مباح بودن آن؛ چرا که یکی از شرایط محل سجده مباح بودن آن است.
۲. به خاطر این که در زمان ما غالباً کف خانه ها، مساجد و … با فرش پوشانده شده است و خاک یافت نمی شود، بنابراین، بر روی مهر سجده می کنند.
در پایان، پیرامون سجده سؤالاتی، از دفاتر مراجع شده است که همراه با پاسخ آن بیان می شود:
دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مد ظله العالی):
س): آیا بر زنى که هنگام سجده بر مهر، پیشانى وى به خصوص جاى سجده با حجاب پوشیده شده است، اعاده نمازهایش واجب است؟
ج): اگر هنگام سجده متوجه وجود حائل نبوده، اعاده بر او واجب نیست.
س): زنى هنگام سجده، سر خود را روى مهر گذاشته، متوجه مىشود که پیشانى وى به طور کامل با مهر تماس ندارد؛ زیرا چادر یا روسرى وى مانع از تماس کامل پیشانى با مهر است، لذا سرش را از روى آن بلند کرده و بعد از رفع مانع دوباره روى مهر گذاشته است، نماز او چه حکمى دارد؟ اگر عمل وى سجده مستقلى محسوب شود، نمازهایى که خوانده است، چه حکمى دارد؟
ج): واجب است بدون این که سر خود را از زمین بلند کند، پیشانىاش را حرکت دهد تا روى مهر قرار بگیرد. اگر بلند کردن پیشانى از زمین براى سجده روى مهر بر اثر جهل یا فراموشى بوده و این عمل را فقط در یکى از دو سجده یک رکعت انجام مىداده، نمازش صحیح است و اعاده واجب نیست. ولى اگر این کار با علم و عمد بوده و یا در هر دو سجده یک رکعت آن را انجام داده، نمازش باطل و اعاده آن واجب است.
سجده بر خاک کربلا
سجده کردن بر خاک صحیح است. این خاک چه خاک مدینه و مکه باشد و چه خاک عراق، کربلا یا خاک هر نقطۀ دیگری از عالم.
شیعه برای اثبات این باورش به روایاتی تمسک می کند که به برخی اشاره می شود.
عایشه از پیامبر خدا (ص) نقل کرده که فرمود: «زمین برای من سجده گاه و پاک کننده قرار داده شد»[2] طبق این حدیث سجده بر خاک صحیح است.
در صدر اسلام که مساجد فرش نداشت، همه مسلمین در نماز بر خاک و رمل و شنی که با آن کف مساجد خود را پوشانیده بودند سجده می کردند و نه تنها پیامبر اکرم (ص) مسلمین را از این عمل منع نمی کرد؛ بلکه بر عکس وی از سجده بر غیر خاک (پارچه، لباس و عمامه) جلوگیری می نمود.[3] بنا بر این سجده بر خاک، سنگ، شن، رمل، حصیر سیره و سنت قطعی رسول اعظم (ص) بوده است و هیچ مسلمانی نیست که منکر جواز سجده بر خاک باشد و همۀ مذاهب اسلامی چنین سجده ای را صحیح می دانند، اما نسبت به خاک کربلا، شیعه معتقد است، سجده بر خاک کربلا مستحب است؛ زیرا در این خاک فرزند گرامی رسول خدا ، سید و آقای جوانان بهشت حسین بن علی (ع) برای حفظ دین خدا و احکام آن، جهاد کرد و به همراه فرزندان و اصحاب خویش به شهادت رسید. نخستین کسی که بر تربت امام حسین (ع) سجده کرد، حضرت علی بن الحسین، امام سجاد (ع) بود که امام چهارم شیعیان و مورد اعتماد و محبوب دل های همۀ مسلمانان و دوستان پیامبر اکرم (ص) است. بعد از ایشان شیعیان نیز به تبعیت از امامان معصوم (ع) خود سجده بر این خاک را امری مستحب می دانند.[4] البته این مربوط به بعد از شهادت حضرت امام حسین (ع) است که حود پنجاه سال بعد از رحلت پیامبر (ص) واقع شده است، اما این باعث نمی شود که بگوییم چون پیامبر اکرم (ص) بر خاک کربلا سجده نکرده است پس ما هم نباید سجده کنیم و سجده بر آن را افضل بشماریم. نظر به این که خاک کربلا از جنس زمین و از نوع خاک های دیگر جاهای کره زمین است، پس قطعا سجده بر آن صحیح است. مضافاً بر این که در منابع شیعه و سنی روایاتی وجود دارد که نشانۀ اهمیت و محبوبیت خاک کربلا در نزد خدای متعال است.
شیعه و سنی روایت کردهاند که جبرئیل (ع) خاک کربلا را برای رسول خدا آورد.
در منابع اهل سنت از امٌ سلمه نقل شده است که گفت: «روزی رسول خدا (ص) به من فرمود که دم در بایست و اجازه نده کسی وارد شود» امٌ سلمه می گوید: «من دم در ایستادم. حسین آمد و خواست داخل شود، خواستم جلوگیری کنم؛ ولی نتوانستم. این پسر بچه پیش پدر بزرگش رفت. به رسول خدا گفتم فدایت شوم به من فرموده بودی اجازه ندهم کسی وارد شود؛ ولی فرزند شما از دستم فرار کرد و نتوانستم ممانعت کنم.» امٌ سلمه به پیامبر خدا عرض میکند: «از کنار در دیدم که در دست شما چیزی است و اشکهایتان جاری است و این پسر بچه هم بر روی شکم شما نشسته است! پیامبر اکرم (ص) فرمود: «بله، جبرئیل نزد من آمد و به من خبر آورد که امت من این فرزندم را میکشند و خاک محل شهادت او را به من داد. این خاکی که در دستم هست همان خاک است.»[5] این روایت عیناً یا با کمی اختلاف در منابع دیگر اهل سنت نیز آمده است.[6]
شیعه هم این روایت را نقل کرده است در روایتی امام باقر (ع) می فرماید: جبرئیل خاکی که حسین (ع) بعداً بر روی آن کشته شد را برای پیامبر (ص) آورد و آن خاک در نزد ما است.[7]
بنا براین از نظر شیعه و سنی، سرزمین و خاک کربلا بسیار با اهمیت است و قطعاً سجده بر آن هم از سجده بر خاک های دیگر افضل است.
فلسفۀ سجده بر تربت امام حسین (ع)
در خصوص سجده بر تربت امام حسین (ع)، باید به نکات زیر توجه داشت:
۱. در میان فقهای شیعه فقیهی را نمی توان یافت که معتقد باشد، سجود بر خاک امام حسین واجب است، بلکه بر این باورند هر خاکی که پاک و مباح باشد، سجده بر آن صحیح است. بله می گویند سجده بر خاک امام حسین (ع) مستحب است.[8]
۲. سجود بر تربت حسینی نمونه ای است از نمونه های سجده بر خاک و مسلمانان بر صحت سجده بر خاک و زمین اجماع دارند، پس وجهی برای استثنای تربت حسینی از مطلق زمین و خاک باقی نمی ماند، تا گفته شود چرا شیعه بر تربت امام حسین (ع) سجده می کند.
۳. اهل بیت (ع) تأکید فراوان داشتند بر سجود بر تربت حسینی و امام سجاد (ع) اولین امامی بود که بر تربت حسینی سجده کرد. تمام امامان (ع) بر خاک امام حسین (ع) سجده می کردند و بر استحباب آن تأکید داشتند. چنان که امام صادق (ع) می فرماید: “سجده بر تربت سید الشهداء حجاب های هفت گانه را بر می دارد”.[9]
۴. وجوه فراوانی بر رجحان داشتن سجود بر تربت سید الشهدا دلالت می کند که بر اهل دانش پوشیده نیست؛ مثلا:
الف. آموزه های اعتقادی: عمر بن سعد، صبح روز عاشورا نماز صبح را با لشکریانش به جماعت خواند، اما در ظهر همان روز امام حسین (ع) را به شهادت رساند. شیعه با سجده بر تربت حسینی در نماز، اعلان می کند که نماز مرده و بی روح؛ مانند نماز عمر بن سعد و حاکمش یزید و … نمی خواند، بلکه نماز شیعه؛ مانند نماز امام حسین (ع)، جدش و پدرش است. این همان چیزی است که مفهوم ولایت اهل بیت (ع) را نزد شیعیانش محکم و استوار می کند .
و به همین جهت ائمه (ع) به سجده بر تربت حسینی تأکید کردند؛ یعنی سجود بر تربت حسینی همان تسلیم و خضوع برای خدا است، با پیروی از راه اولیائش.
ب. آموزۀ تاریخی: برخی تلاش کردند تا معالم و آموزه های غدیر که در آن با علی (ع) به عنوان امام و خلیفه بیعت شد و عاشورا که در زمان بنی امیه اتفاق افتاد را خاموش کنند. تربت حسینی سند زنده تاریخی است بر جنایات حکام بنی امیه در روز عاشورا. زمانی که ظالمان در طول تاریخ تا به امروز، تمام امکانات خویش را تجهیز کردند تا تعالیم و آموزه های غدیر و عاشورا را کم رنگ کنند و از بین ببرند.
اما ائمه و اهل بیت (ع) حادثه عاشورای حسینی را از طریق مرثیه، گریه، زیارت و … در جان و دل مردم و نسل ها رسوخ دادند و بین آنان و قیام عاشورا ارتباط برقرار نمودند. از این رهگذر مسئله اهمیت و تأکید بر تربت حسینی آشکار می شود.
ج. آموزه های جهاد و شهادت: تربت حسینی یکی از چیزهایی است که می تواند انگیزۀ انقلاب و جهاد را در اکثریت مردم مسلمان تهییج کند و این همان چیزی است که امت اسلامی به آن نیازمند است. به ویژه در دنیایی که امروز ما در آن زندگی می کنیم و جامعۀ اسلامی مواجه با انواع جنگ ها است. تعامل و ارتباط با تربت حسینی، ارتباط با یک مقدار خاک جامد و بی روح نیست، بلکه تعامل و ارتباط با نیروی متحرک و مفهوم انقلاب و جهاد و … است.
علاوه بر اینها تربت امام حسین (ع) دارای آموزه های اخلاقی، سیاسی و عقیدتی – دینی مهم و … است که مباحث مبسوط در این باره را باید در کتاب های مربوط به نهضت و قیام حسینی جست و جو نمود.[10]
ارکان و مواضع سجده
در هنگام ذکر سجده، باید هفت موضع[11] روی زمین قرار گیرد، در این حکم، ملاک؛ استقرار و ساکن بودن این هفت موضع است.[12] البته این که هفت موضع در هنگام ذکر سجده باید روی زمین باشد، نه آن که بر خاک و آنچه سجده بر آن صحیح است قرار گیرد. از بین این هفت موضع، تنها پیشانی استثناء شده است که می بایست حتماً بر زمین (به معنای خاص آن) یا آنچه از زمین می روید واقع شود؛[13] (در واقع فقهاء با استفاده از روایات در این مسئله جنس زمین را مد نظر قرار داده اند).
معذور بودن از گذاشتن کف دست بر زمین در سجده
این که انسان باید در سجده کف دست خود را بر زمین بگذارد در صورت اختیار است، ولى در حال ناچارى و اضطرار مانعى ندارد که پشت دست را بر زمین بگذارد و اگر این هم ممکن نباشد، باید مچ دست را بگذارد و چنانچه آن را هم نتواند باید تا آرنج هر جا که مىتواند بر زمین بگذارد و اگر آن هم ممکن نیست، گذاشتن بازو کافى است.[14]
شرایط سجده
از نظر اسلام سجده ای که در عبادتی مثل نماز انجام می گیرد دارای شرایطی است که آن شرایط باید رعایت شود. البته بدیهی است که این شرایط و احکام بی حکمت وضع نشده اند.
۱. از جمله آن شرایط این است که رو به قبله (کعبه) باشد، چنانچه در توضیح المسائل آمده است:
«خانه کعبه که در مکه معظمه مىباشد قبله است و باید روبه روى آن نماز خواند، ولى کسى که دور است اگر طورى بایستد که بگویند رو به قبله نماز مىخواند کافى است و برخی از کارهاى دیگر مانند سر بریدن حیوانات نیز، باید رو به قبله انجام گیرد».[15]
۲. یکی دیگر از شرایط این است که انسان در موقع سجده کردن پیشانی خود را بر زمین و یا چیزهایی که از جنس زمین است و یا از زمین می روید بگذارد، «باید بر زمین و چیزهاى غیر خوراکى که از زمین مىروید، مانند چوب و برگ درخت سجده کرد و سجده بر چیزهاى خوراکى و پوشاکى صحیح نیست و نیز سجده کردن بر چیزهاى معدنى مانند طلا و نقره و عقیق و فیروزه باطل است، اما سجده کردن بر سنگ هاى معدنى، مانند سنگ مرمر و سنگ هاى سیاه اشکال ندارد».[16]
حد ارتفاع مهر و محل سجده
محل سجده نمازگزار نباید از محل زانوهایش بیش از چهار انگشت بسته پائین تر یا بلندتر باشد…[17]. بنابراین، اگر مثلاً از دو مهر استفاده می کنیم، در صورتی که ارتفاع دو مهر روی هم بیش از چهار انگشت بسته نباشد می توان بر آن سجده نمود. و تغییر ارتفاع مکان سجده در نماز نیز اشکالی ندارد.
