حرف ن ساکن و زائدی در عربی که لفظاً پس از مصوتهای کوتاه (ــَ ،ــِ ،ــُ) می آید و با دوبار نوشتن آنها (ــً ، ــ ٍ ، ــُـُ / ــٌ ) نشان داده می شود. در عربی تنوین فتح ، روی تای مربوطه (ة )، الف مقصوره (ی ') و «الف » در آخر کلمه نوشته می شود. اولین بار، ابوالاسود الدُؤَلی تنوین را به کار برد که به شکل دو نقطه روی هم نشان داده می شد (خَفاجی ، قسم 1، ص 27). گاه تنوین برای جداکردن اسمهای متمکّن و غیر متمکّن ، به جای نقصانی که در «بناء» به وجود می آید، و برای جداکردن اسمهای معرفه و نکره به کار می رود ( رجوع کنید به زَجّاجی ، ص 97ـ99).

دستورنویسان تنوین را از ویژگیهای اسم می دانند و آن را به چهار نوع تقسیم می کنند:

1) تنوین تمکین ( یا تمکّن / امکنیـّة ) یا صَرف ، که ویژة اسامی معرب و منصرف است ، مانند تنوین در رجلٌ / رجلاً / رجلٍ ؛ محمدٌ / محمداً / محمدٍ .

2) تنوین نکره ، که به برخی از اسمهای مبنی و خاص ملحق می شود تا نا معیّن بودن آن اسم را نشان دهد. مثلاً در جملة «جاءنی سیبویهِ و سیبویهٍ آخَرَ»، اسم اول معرفه است و بر شخصی معیّن دلالت دارد و اسم دوم نکره است و میان همة کسانی که به این نام خوانده می شوند مشترک است و به همین سبب تنوین گرفته است . این نوع تنوین برای جداسازی معرفه از نکره ، در «اسم فعل » نیز به کار می رود، مانند صهٍ و مهٍ و إیهٍ.

3) تنوین مقابله ، که به آخر جمع مؤنث سالم ملحق می شود (مانند مسلماتٌ یا مسلماتٍ ) و به گفتة دستورنویسان ، در مقابل حرف «نَ» در جمع مذکر سالم (مُسلمونَ) قرار گرفته است . برخی نیز تنوین را در این نوع کلمات تنوین صرف پنداشته اند ( رجوع کنید به عُکْبَری ، ص 215ـ 218).

4) تنوین عوض / تعویض ، که به جای یک حرف محذوف یا یک مضافٌالیه (مفرد ـ جمله ) قرار می گیرد، مانند « جواریٌ < جوارٍ » که تنوین به جای حرف محذوف آمده و « کُلُّ انسان < کلٌّ » یا « یوم إذْ < یَومَئذٍ » که تنوین به جای مضافٌالیه محذوف است (سیبویه ، ج 1، ص 22، ج 2، ص 199، ج 3، ص 31؛ابن هشام ، ج 2، ص 340ـ342؛ ابن عقیل ج 1، ص 16ـ 18؛ بغدادی ، ص 4ـ6؛ شیرازی ، ج 2، ص 599).

در کتابهای دستور به انواع دیگری نیز اشاره شده که بعضی از آنها ویژة اسم نیست و به افعال و حروف هم ملحق می گردد که عبارت اند از:

1) تنوین ترنّم ، که در پایان برخی قافیه ها می آید و ویژة گویش تمیم است ، مانند العتابَ < العِتابَنْ و أصابَ < أصابَنْ در بیتی از جریر: «أقِلِّی اللَّوْمَ عاذِلَ والعِتابَنْ / وَقُولی اِن أصَبْتُ لقد أصابَنْ».

2) تنوین غالی ، که آن را اَخْفَش و دانشمندان علم عروض به انواع تنوین افزوده اند، مانند تنوین در دو واژة المُختَرقْنْ و الخَفَقْنْ در این بیت : «و قاتِمِالاعْماقِ خاوی المُخْتَرَقْنْ / مُشْتَبِهِالأعلامِ لَمّاعِالخَفَقْنْ». گفتنی است دو نوع اخیر که ویژة شعر است ، بر خلاف دیگر انواع تنوین ، نوشته می شود (سیبویه ، ج 4، ص 205ـ210؛ ابن هشام ، ج 2، ص 342؛ ابن عقیل ، ج 1، ص 18ـ20). برخی به طور کلی تنوین را حتی در اسمهای خاص (عَلَم ) نشانة نکره بودن کلمه می دانند ( رجوع کنید به ابن جِنّی ، ج 1، ص 69). برخی تنوینهای دیگری افزوده اند، مانند تنوین منادا ، تنوین صرف مالاینصرف ، تنوین شاذ (مانند هؤلاءٍ قومکَ ) که فایدة آن زیادت در لفظ است ، و تنوین حکایت (ابن هشام ، ج 2، ص 343ـ344؛ شیرازی ، ج 2، ص 264).

در زبان فصیح عربی غالب اسمهای فاقد حرف تعریف «ال » با تنوین تلفظ می شوند، شاید به این دلیل که نون ساکن ، واژه را خوش آهنگ می سازد و سکون به آن آرامش می بخشد. به همین سبب امروزه نیز در برخی لهجه های متداول ، تنوین ، چه در گفتار و چه در نوشتار، به پایان افعال و ترکیبها اضافه می شود، مانند أروحُنْ و فِیکُنْ ، که بدون تردید میراث لهجه های کهن است ، همانگونه که در تنوین ترنّم چنین است . نکره بودن و تنوین پذیری اسمها از دیدگاه بسیاری از دستورنویسان عرب ، اصل است و نیازمند توجیه نیست . با اینهمه ، برخی اسامی از این قاعده مستثنا بوده اند؛ یعنی ، تنوین را به آنها ملحق نمی کرده اند. بعدها دستورنویسان آنها را طبقه بندی کردند و غیر منصرف خواندند و برای غیر منصرف بودن آنها دلایلی آوردند ( رجوع کنید به ابن یعیش ، ج 1، ص 56 ـ71).

کلماتی نیز هستند که بر خلاف قوانین وضع شده ، حتی در فصیحترین و استوارترین متون یعنی قرآن کریم ، تنوین گرفته اند و دستورنویسان در توجیه آنها از تعبیراتی نظیر شاذ و نادر، رعایت تناسب و حفظ موسیقی کلام ، ضرورت شعری و غیره مدد جسته و انواع تنوین را گسترش داده اند ( رجوع کنید به سیبویه ، ج 3،

ص 505 ـ506؛ سیوطی ، ج 1، ص 37).

در برخی موارد تنوین به منظور تخفیف و کاهش حجم صوتی حذف می شود، مثلاً تنوین اسمهای عَلَم که با واژة «ابن » وصف می شوند و سپس به یک اسم یا کنیه اضافه می گردند، مانند زیدُ در زیدُبن عَمْرٍو ( رجوع کنید به سیبویه ، ج 3، ص 504 ـ507) و نیز کلماتی که بی دلیل تنوین نپذیرفته اند، مانند اشیاء (در بارة این واژه و توجیهاتی که برای غیر منصرف بودن آن شده رجوع کنید به رضی الدین استرآبادی ، قسم 1، جزء 1، ص 28ـ32).

منابع :

(1) ابن جنّی ، المنصف ، چاپ ابراهیم مصطفی و عبداللّه امین ، قاهره 1954ـ1960؛

(2) ابن عقیل ، شرح ابن عقیل علی الفیة ابن مالک ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، ( قاهره ) 1384ـ 1385/ 1964ـ 1965؛

(3) ابن هشام ، مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره ( بی تا. ) ؛

(4) ابن یعیش ، شرح المفصّل ، بیروت : عام الکتب ، ( بی تا. ) ؛

(5) عبدالقادربن عمر بغدادی ، شرح شواهد شرح التحفة الوردیة ، چاپ نظیف محرّم خواجه ، استانبول 1398/ 1978؛

(6) محمد عبدالمنعم خفاجی ، الأدب العربی و تاریخه فی العصرین الاموی و العباسی ، بیروت 1410/1990؛

(7) محمدبن حسن رضی الدین استرآبادی ، شرح شافیة ابن الحاجب ، چاپ محمد نورالحسن ، محمد زفزاف ، و محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت 1395/1975، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛

(8) عبدالرحمان بن اسحاق زجاجی ، الایضاح فی علل النحو ، چاپ مازن مبارک ، ( بی جا ) : دارالنفائس ، ( بی تا. ) ، چاپ افست قم 1363 ش ؛

(9) عمروبن عثمان سیبویه ، کتاب سیبویه ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره ?( 1385/1966 ) ، چاپ افست بیروت 1411/1991؛

(10) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، کتاب همع الهوامع : شرح جمع الجوامع ، چاپ محمد بدرالدین نعسانی ، بیروت ( بی تا. ) ، چاپ افست قم 1405؛

(11) صادق شیرازی ، شرح السیوطی : توضیحات للبهجة المرضیة فی شرح الالفیة ، قم 1368 ش ؛

(12) عبداللّه بن حسین عُکْبَری ، التبیین عن مذاهب النحویین البصریین والکوفیین ، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین ، بیروت 1406/ 1986.

/ بابک فرزانه /