واژه ای قرآنی به معنای شیوة خاص قرائت قرآن . ترتیل از ریشة رَتْل / رَتَل ، به معنای هماهنگی و انتظام یافتن ، حُسن ترتیب و تناسب ، واضح و آشکار شدن ، آهستگی و درنگ کردن و جز اینهاست . دندانهای مرتب و با فاصله را ثغرِ مُرتَّل یا رَتِل و رَتَل می گویند. کاربرد متداول این واژه ، ترتیل در سخن و کلام است ، به معنای حُسن ترکیب و چیدن منظم کلمات ، با درنگ و شمرده سخن گفتن و شیوا و آشکار خواندن ( رجوع کنید بهابن منظور؛ فیروزآبادی ؛ فیّومی ؛ زمخشری ، 1972ـ1973؛ فراهیدی ، ذیل «رتل »).

ترتیل در دو آیة قرآن کریم آمده است : وَ قالَ الَّذینَ کَفَروا لَولا نُزِّلَ عَلیهِ القُرآنُ جُملَةً واحِدَةً کذ'لِکَ لِنُثَبِّتَ به فُؤادَک و رَتَّلناهُ تَرتیلاً (فرقان : 32) و ... وَ رَتِّلِ القُرآنَ تَرتیلاً (مزّمّل : 4)، که به اتفاق مفسران ، آیة دوم ناظر به شیوة قرائت قرآن است . بیشتر مفسران مراد از ترتیل را در آیة نخست ــ که در آن در پی اشاره به نزول تدریجی قرآن و حکمت این امر، عمل ترتیل به خداوند اسناد داده شده است ــ امور دیگری دانسته اند، از جمله تبیین و آشکار ساختن ، تفصیل (فصل بندی )، تفریق (جداسازی )، نزول متوالی و بدون انقطاع آیات قرآن (ترسّل )، نزول تدریجی و همراه با درنگ قرآن در زمانی نسبتاً طولانی یعنی بیست سال ( رجوع کنید به طباطبائی ؛ طبرسی ؛ زمخشری ، 1366؛ قُرطُبی ؛ فیض کاشانی ، 1402، ذیل فرقان : 32). با اینهمه ، زمخشری احتمال داده است که در این آیه نیز، همانند آیة سورة مزّمّل ، به رعایت ترتیل در هنگام قرائت قرآن امر شده باشد ( رجوع کنید به ذیل آیه ).

در احادیث و منابع لغت و تفسیر، معانی متعددی برای مفهوم قرآنی ترتیل بیان شده است ، از جمله آشکار ساختن حروف و الفاظ هنگام قرائت ، درنگ کردن و بدون شتاب قرائت کردن ، ادای حروف از مخارج درست خود، رعایت احکام وقف و وصل ، تلفظ روان و صحیح کلمات . برخی منابع ، ترکیبی از دو یا چند معنای مذکور را در تفسیر واژة ترتیل بیان داشته اند، از جمله در حدیثی از امام علی علیه السلام ترتیل را رعایت وقف تام و قواعد تجوید * در قرائت قرآن دانسته اند (برای معانی ترتیل رجوع کنید به ابن جَزَری ، ج 1، ص 207ـ 208؛ زرکشی ، ج 1، ص 449ـ 450؛ سیوطی ، ج 1، ص 367ـ 368؛ منابع لغت ذیل رتل ؛ تفاسیر ذیل مزّمّل : 4؛ برای حدیث یاد شده رجوع کنید به مجلسی ، مشکوة الانوار ، ص 84؛ همو، عین الحیوة ، ص 511؛ همو، بحارالانوار ، ج 81، ص 188؛ طُرَیحی ، ذیل رتل ). به تصریح برخی دانشمندان ( رجوع کنید بهنجفی ، ج 9، ص 394) تمامی این معانی ، در واقع ، به یک مفهوم بازمی گردند و آن این است که قاری قرآن ضمن ادای درست حروف و رعایت احکام وقف و وصل ، الفاظ را شمرده و با تأنّی و درنگ ، به دور از افراط و تفریط ، ادا کند تا هم حروف از یکدیگر متمایز شوند و هم اتصال کلام برقرار باشد. این تفسیر از ترتیل در احادیثی از پیامبر اکرم و امامان علیهم السلام آمده است (برای آگاهی از این احادیث رجوع کنید بهمجلسی ، بحارالانوار ، ج 82، ص 50، ج 89، ص 210، 215ـ 216؛ همو، مشکوة الانوار ، ص 84؛ سیوطی ، ج 1، ص 367ـ 368) و مفسرانی چون ابن عباس ، زَجّاج ، قَتاده و دیگران نیز آن را ذکر کرده اند (ابن منظور، همانجا؛ غزالی ، ج 1، ص 326ـ327؛ فیض کاشانی ، 1403، ج 2، ص 224ـ225؛ طبرسی ؛ قرطبی ، ذیل فرقان : 32؛ مزّمّل : 4). در برخی احادیث ، نحوة قرائت رسول اکرم در نماز ذکر شده که همراه با کشش صوت و به صورت مُقطَّع و آیه آیه بوده ، به طوری که شمارش حروف آن برای شنونده ممکن بوده است ( رجوع کنید به ابن جزری ، ج 1، ص 208؛ غزالی ، ج 1، ص 326؛ نسائی ، ص 63؛ طبرسی ؛ زمخشری ، ذیل فرقان : 32؛ مزّمّل : 4؛ قرطبی ، ج 1، مقدمه ، ص 17 و ذیل فرقان : 32؛ مزّمّل : 4).

بنابراین ، مفهوم متبادر از این اصطلاح قرآنی ، چگونگی تلفظ و چیدن حروف و کلمات هنگام قرائت است . با اینهمه ، برخی دانشمندان رعایت قواعد وقف را جزو مفهوم ترتیل ندانسته و حتی در استحباب آن نیز مناقشه کرده اند ( رجوع کنید به نجفی ، ج 9، ص 394ـ 398). در برخی احادیث ، صدای نیکو و حزین جزو ترتیل دانسته شده ( رجوع کنید به طبرسی ، ذیل مزّمّل : 4؛ مجلسی ، بحارالانوار ، ج 92، ص 191؛ طریحی ، همانجا) و حتی گفته شده است که مراد از ترتیل ، تدبر و ژرف اندیشی در معانی آیات و مضامین آنهاست ( رجوع کنید به طبرسی ، ذیل فرقان : 32؛ مجلسی ، بحارالانوار ، ج 82، ص 34، 44، 50، ج 89، ص 210، 216؛ سیوطی ، ج 1، ص 368). به گفتة زرکشی (ج 1، ص 450)، کمال ترتیل هماهنگی لحن و تلفظ قاری با معنا و مفهوم آیات قرائت شده است .

برخی با استناد به این منابع و ادلة دیگر، مفهوم قرآنی ترتیل را گذشته از دلالت بر انتظام الفاظ قرآنی در قرائت ، متضمن هماهنگی معانی آیات نیز دانسته اند و ترتیل در معنا و تدبر در مفاهیم آیات را نیز جزئی از مفهوم ترتیل برشمرده اند (نقی پورفر، ص 383 به بعد). با توجه به آیات و احادیث (از جمله رجوع کنید بهمجلسی ، بحارالانوار ، ج 82، ص 34، 44، حدیث 30، ج 64، ص 315 به نقل از نهج البلاغة ) یکی از مهمترین حکمتها و اغراض ترتیل را می توان ایجاد نظم و هماهنگی در مفاهیم آیات و تدبر در آنها دانست ، ولی ظاهراً تدبر در مفاهیم آیات و هماهنگی آنها را نمی توان جزو معنای اصلی و حقیقی ترتیل به شمار آورد؛ زیرا از یکسو، در منابع لغت ، معنای ترتیل صرفاً شمردگی و شیوایی الفاظ آمده ، و از سوی دیگر، عالمان قرآنی ترتیل را در زمرة آداب ظاهری تلاوت قرآن آورده اند (از جمله رجوع کنید به مجلسی ، مشکوة الانوار ، ص 84؛ همو، عین الحیوة ، ص 511؛ غزالی ، ج 1، ص 326؛ سیوطی ، ج 1، ص 367). بنابراین ، تأکید

بر حکمتها و اغراض ترتیل ، بیان وظیفة نهایی و تکلیف اصلی قاری قرآن است نه تفسیر واژة ترتیل . از احادیث نیز برمی آید که ترتیل ، مرحلة میانی ، مقدمه و زمینه ساز تفکر و تدبر در پندها، وعده ها و وعیدهای قرآن و عمل به دستورهای الاهی است ( رجوع کنید بهمجلسی ، بحارالانوار ، همانجاها). حتی به عقیدة برخی دانشمندان (غزالی ، ج 1، ص 327؛ سیوطی ، ج 1، ص 368) استحباب داشتن ترتیل در قرائت صرفاً به دلیل تدبر نیست ، بلکه ترتیل برای کسی که معانی آیات را نمی فهمد نیز استحباب دارد، چون به ادب و احترام نزدیکتر و در قلب مؤثرتر است .

در احادیث به رعایت ترتیل در هنگام تلاوت قرآن توصیة اکید شده و امامان علیهم السلام آن را از صفات شیعیان خود و مؤمنان و پارسایان شمرده اند ( رجوع کنید به مجلسی ، بحارالانوار ، ج 64، ص 315، به نقل از نهج البلاغه ، ج 65، ص 194، ج 75، ص 24، 29، 73ـ74؛ نیز رجوع کنید به تلاوت * ) که رعایت آن موجب برخورداری از ثواب الاهی و درجات عالی اخروی است (همان ، ج 7، ص 268، ج 89، ص 20؛ طبرسی ؛ قرطبی ، ذیل مزّمّل : 4). در فقه اسلامی ترتیل در قرائت ، در هنگام تلاوت قرآن و نماز، مستحب است (نجفی ، ج 9، ص 391)، اما برخی تلفظ درست و آشکار حروف و حتی گاه رعایت قواعد تجوید را نیز واجب شمرده اند (همان ، ج 9، ص 398ـ400؛ طریحی ، همانجا). برخی رعایت احکام وقف و وصل را نیز لازم دانسته اند (مجلسی ، مشکوة الانوار ، ص 84). بنا به نظر ابن جَزَری (ج 1، ص 209) قرائتِ اندک اما همراه با ترتیل و تدبر بر قرائت کثیر و با سرعت ترجیح دارد، زیرا مقصود از خواندن قرآن فهم و تفقّه و عمل به آن است و تلاوت و حفظ وسیله ای بیش نیست (نیز رجوع کنید بهقرائت * ).

منابع : علاوه بر قرآن ؛ ابن جزری ، النشر فی القراءات العشر ، چاپ علی محمد ضباع ، مصر ?] 1940 [ ، چاپ افست تهران ] بی تا. [ ؛ ابن منظور؛ محمدبن بهادر زرکشی ، البرهان فی علوم القرآن ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، بیروت 1408/1988؛ محمودبن عمر زمخشری ، اساس البلاغة ، مصر 1972ـ1973؛ همو، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل ، بیروت 1366/1947؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الاتقان فی علوم القرآن ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، ] قاهره 1967 [ ، چاپ افست قم 1363 ش ؛ طباطبائی ؛ طبرسی ؛ فخرالدین بن محمد طریحی ، مجمع البحرین ، چاپ احمد حسینی ، تهران 1362 ش ؛ محمدبن محمد غزالی ، احیاء علوم الدّین ، بیروت 1406/1986؛ خلیل بن احمد فراهیدی ، کتاب العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی ، قم 1405؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، ترتیب القاموس المحیط ، چاپ طاهر احمد زاوی ، بیروت 1399/1979؛ محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی ، تفسیرالصافی ، بیروت 1402/1982؛ همو، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء ، چاپ علی اکبر غفاری ، بیروت 1403/1983؛ احمدبن محمد فیّومی ، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی ، بیروت : دارالفکر، ] بی تا. [ ؛ محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، بیروت : دارالفکر، ] بی تا. [ ؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/ 1983؛ همو،

عین الحیوة ، تهران 1331 ش ؛ همو، مشکوة الانوار ، اصفهان ] بی تا. [ ؛ محمدحسن بن باقر نجفی ، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام ، ج 9، چاپ عباس قوچانی ، بیروت 1981؛ احمدبن علی نسائی ، فضائل القرآن ، چاپ سمیر خولی ، بیروت 1405/ 1985؛ ولی اللّه نقی پورفر، پژوهشی پیرامون تدبّر در قرآن ، قم 1371 ش .

/ سیدرضا هاشمی /