درآمدی بر تبیین معارف نماز با استفاده از روش «فرایند تحلیل سلسله مراتبی»

مقدمه
روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی براي اولين بار توسط توماس ال ساعتي در سال 1980 مطرح گرديد. اين روش بر اساس مقايسه زوجي بنا نهاده شده است و امکان بررسي سناريوهاي مختلف را به مديران و برنامه ريزان ميدهد. روش ارزيابي چند معياره AHP با در نظر گرفتن اثر همزمان کليه معيارهاي دخيل و مقايسه امتيازات آنها، به اولويت بندي گزينه ها پرداخته و با به کار گيري روابط معرفي شده گزينه مطلوب را تعيين مي نمايد در اين تکنيک ابتدا ساختار سلسله مراتبي مسئله ساخته مي شود و سپس با مقايسه زوجي بين معيارها و شاخص‌هاي مورد مطالعه، وزن نسبي هريک از آن شاخص ها تعيين مي گردد و سپس با توجه به وزن­هاي بدست آمده ارزش هر يک از نمونه­هاي مورد مطالعه محاسبه مي گردد . اين مدل كه از پنج مرحله اصلي تشكيل مي‌شود، مي‌تواند با به كارگيري همزمان شاخص های كمي و كيفي و در شرايطي كه شاخص های تصميم‌گيري متعدد، شرايط انتخاب را با مشكل مواجه مي‌سازد، موثر واقع شود. در پژوهش حاضر از روش مزبور برای رتبه بندی معیارهای نماز برتر استفاده شده است.

بیان مسأله
با توجه به اهمیت نماز بهتر است با قرار گرفتن در مسیر شناخت آداب نماز و نیایش و ویژگی های خاص آن به احساس توانایی در ایجاد رابطه با خدا، احساس بهبودی خلق و خو، افزایش عزّت نفس و قدرت تصمیم گیری و درمان بیماری های جسمی و روحی امیدوار باشیم و علاوه بر این، اضطراب و نگرانی را که همیشه در مسیر رشد و حرکت از موانع بزرگ ادامه ی حیات سالم بوده است به آرامش؛ که به عنوان گمشده و آرزوی بشر تعریف شده است تبدیل کنیم تا داشتن یک روح آرام که از نتایج مستقیم اعتقاد به خدا و نیایش است برای همگان حاصل شود. در این مسیر پژوهش حاضر به دنبال بررسی و شناخت معیارهای نماز برتر با استفاده از روش AHP می باشد.

انتخاب معیارهای کامل کننده نماز
نماز مانند هر موضوع دیگری از ابعاد مختلفی قابل بررسی است. منشأ احساس وجود مشکل در نماز، قرار نداشتن برخی از ابعاد این موضوع در وضعیت مطلوب است. گاه ناشناخته بودن یک بعد وجودی کافی است تا منشأ بروز مشکل برای محقق مبهم مانده، توفیقی در رفع آن بدست نیاورد. برای اطلاع از منشأ مشکل و ایجاد تغییر در آن، باید با نگاهی جامع به موضوع نگریسته و آن را از زوایای مختلف بررسی نمود. نگاه جامع، نگاهی است که موضوع را در ارتباط با دیگر موضوعات و در ضمن شبکه هستی می نگرد. در این نوع نگرش، هر موضوع از دو حیث کلّی مورد مداقّه قرار می گیرد؛ باری به عنوان یک کلّ دارای اجزا و دیگر بار به عنوان جزئی از یک کلّ. همچنین می توان موضوع را با هر یک از دو عنوان کلی و جزئی، در ارتباط با هم ردیف های خود ملاحظه کرد. بنابراین، مشاهده جامع مشاهده ای است که به کشف روابط بیشتر بین اجزاء، با اجزاء دیگر و با کل، و کشف روابط کل با کل های دیگر می انجامد. برای نفوذ به موضوع باید با ترکیبی از نگاه کلان و خرد به موضوع نگریست و به کشف اطلاعات درون آن پرداخت؛ محقق از سویی با کلان نگری و تقویت افق دید، به جایگاه موضوع و ارتباطات بیرونی آن راه می یابد و از سوی دیگر با خرد نگری و تقویت زاویه دید به کشف اجزاء درونی و تحلیل چگونگی ارتباط آنها با یکدیگر می پردازد.
امّا «چگونه» می توان با ترکیبی از نگاه خرد و کلان به لایه برداری از موضوع و تبیین ابعاد آن پرداخت؟ آیا در «روش تحقیق» برای عملیاتی ساختن راهبرد مورد بحث، راهکاری نیز پیشنهاد شده است؟
در روایت مفضّل بن عمر (م. 148ق) از امام صادق (ع)، تمام ابعاد وجودی هر موضوعی در چهار جهت عمده منحصر دانسته شده است: هستی، چیستی، چگونگی و چرایی. هر یک از علل اربعه و عوارض تسعه که به ترتیب در دو علم منطق و فلسفه از آنها بحث می شود، زیر مجموعه بخشی از این چهار بُعد قرار می گیرند. ترکیب ابعاد فوق الگویی را به دست می دهد که تبعیت از آن، لایه برداری حداکثری از هر موضوعی را ممکن خواهد ساخت.
روش پیشنهادی برای شناسایی دقیق و همه جانبه موضوع آنست که متناسب با هر یک از ابعاد بدست آمده، سؤال یا سؤالاتی طرح شود. هر سؤال در واقع وجود یا عدم وجود مشکل و متغیر مخدوش کننده را در حیثیتی از موضوع می کاود. بر این اساس با هدف کشف زوایای پنهان مشکل، سؤالات مربوط به اصلِ بودن یا نبودن موضوع ذیل بُعد «هستیِ» موضوع و سؤالات مرتبط با خميرماية وجودي موضوع و آنچه که به خميرماية اوليّه شكل داده، ذیل بعد «چیستی»، طرح می شود. آنگاه برای روشن شدن هرچه بیشتر زوایای مربوط به «چگونگیِ» موضوع، سؤالات متعددی ذیل هر یک از عناوین زیر مطرح می گردد.
• اندازه و مقدار ( طول و عرض و عمق / روند پیدایش موضوع در زمان / تعداد)
• چگونگی (قابلیت ها / خصوصیات ظاهری / خصوصیات درونی)
• طبقه و ردة موضوع در میان موضوعات دیگر
• ارتباط موضوع با زمان معیار (در زمان گذشته، حال، آینده / زمان شروع موضوع و زمان پایان موضوع)
• ظرف تحقق موضوع
• مؤلفه‌های داخلی
• ارتباط بین مؤلفه‌های داخلی
• مؤلفه‌های خارج از موضوع (که با موضوع مرتبطند)
• ارتباط مجموع مؤلفه‌های داخلی با مؤلفه‌های خارجیِ مرتبط با موضوع
• کلّیّت جدید موضوع
• اثرگذاری‌های کلّیّت موضوع
• اثرپذیری‌های کلّیّت موضوع
همچنین ذیل بُعد «چرایی» موضوع، درباره «ایجاد کننده» و «هدف و غایت» موضوع پرسش می شود. در پایان، محقق سؤالات مطرح شده درباره ابعاد موضوع [مثلاً نماز] را بر اساس میزان اثر گذاری پاسخ آنها در رفع مشکل [ابهام موجود در گستره و مصادیق نماز برتر]، اولویت بندی می کند.
(نمودارشماره 1)
قضاوت درباره سه نوع نماز مشخص (گزینه ها)
با استفاده از شاخص های کمی و کیفی موثر بر درجه اهمیت شاخص ها و زیر شاخصهای رتبه‌بندي معیارهای نماز، ماتریس مقایسه ی زوجی شاخص ها نسبت به هدف مشخص گردید. به همین منظور پرسشنامه ای تدوین شد تا با استفاده از تصمیم گیری گروهی بر اساس روش AHP، شاخص های اصلی و فرعی را به صورت زوجی مقایسه کنیم. تعدادی پرسشنامه ی تهیه و با مراجعه به جامعه ی آماری و استفاده از تکنیک های توزیع پرسشنامه و انجام مصاحبه نسبت به قضاوت های افراد منتخب درباره ی اهمیت شاخص ها مقایسات زوجی آنها اقدام می شود.
در این قسمت با استفاده از داده های به دست آمده یعنی ماتریس های مقایسات زوجی شاخص های اصلی نسبت به هدف، ماتریس های مقایسات زوجی شاخص های فرعی نسبت به معیار ، وزن نهایی شاخص های اصلی را نسبت به هدف و وزن نسبی شاخص های فرعی را در رابطه با شاخص های اصلی، محاسبه می شوند. فرایند عملیات با استفاده از نرم افزار متلب انجام می شود. الگوریتم ریاضی روش تحلیل سلسله مراتبی در نرم افزار متلب پیاده سازی گردید. الگوریتم پیاده سازی شده در نرم افزار به این صورت است که ما در هر مرحله یک ماتریس مقایسه زوجی را به عنوان ورودی به نرم افزار میدهیم و نرم افزار روند الگوریتم پیاده سازی شده را بر روی این ماتریس اعمال نموده و در نهایت وزن مربوط به ماتریس را به عنوان خروجی به ما می‌دهد. با اجرای تحلیل سلسله مراتبی با استفاده از نرم افزار متلب وزن شاخصها بصورت زیر حاصل گردید:

جدول1-:ماتریس مقایسه ی زوجی نهایی شاخص های اصلی نسبت به هدف
شاخص خصوصیات رکعات و اذکار با نافله یا بدون نافله اول یا اخر وقت مکان نماز تمرکز تزاحم با امور موانع قبولی تعداد رکعات و اذکار
خصوصیات رکعات و اذکار 1 5 7 7 5 7 5 4
با نافله یا بدون نافله 1/5 1 5 7 3 7 3 3
اول یا اخر وقت 1/7 1/5 1 3 1/3 1 5 5
مکان نماز 1/7 1/7 1/3 1 1/4 1/5 1 3
تمرکز 1/5 1/3 3 4 1 1/7 1/3 6
تزاحم با امور 7 5 7 5 7 1 5 4
موانع قبولی 7 3 7 3 7 1/5 1 5
تعداد رکعات و اذکار 3 1/3 3 1/3 3 1/7 1/3 1







شکل1 خروجی نرم افزار ماتریس مقایسه ی زوجی شاخص ها نسبت به هدف

با تکیه بر خروجی های نرم افزاری مشخص گردید که ضریب سازگاری مدل برابر 0965/0 می باشد که چون کمتر از 1/0 است پس سازگاری سیستم اثبات می گردد.




جدول 2: مقادیر ضریب سازگاری در فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در نمونه موردی
ضریب سازگاری در تعیین اهمیت نسبی مولفه ها 0965/0

جدول3: رتبه نهایی شاخصها
مولفه های مورد ارزیابی رتبه شاخصها و میزان اثر گذاری شاخصها مورد ارزیابی
خصوصیات رکعات و اذکار 1
با نافله یا بدون نافله 2
اول یا اخر وقت 3
مکان نماز 4
تمرکز 5
تزاحم با امور 6
موانع قبولی 7
تعداد رکعات و اذکار 8


جدول4: ماتریس مقایسه ی زوجی زیرشاخص ها نسبت به معیارها
معیارها نماز متوسط نماز مختصر نماز مفصل
نماز متوسط 1 5 5
نماز مختصر 1/5 1 2
نماز مفصل 1/5 1/2 1





شکل2-خروجی نرم افزار ماتریس مقایسه ی زوجی زیرشاخص ها نسبت به قوانین و مقررات


با تکیه بر خروجی های نرم افزاری مشخص گردید که ضریب سازگاری مدل برابر 0837/0 می باشد که چون کمتر از 1/0 است پس سازگاری سیستم اثبات می گردد.

جدول5: مقادیر ضریب سازگاری در فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در نمونه موردی
ضریب سازگاری در تعیین اهمیت نسبی مولفه ها 0837/0


جدول6رتبه نهایی مولفه ها
مولفه های مورد ارزیا رتبه مولفه و میزان اثر گذاری مولفه های مورد ارزیابی
نماز متوسط 1
نماز مختصر 2
نماز مفصل 3
.