معانی ذکر
الف ) ذکر یعنی قرآن کریم و کتب الهی
1- قرآن؛ یعنی کتابی که به عنوان ذکر از سوی خداوند یکتا نازل شده و خود او یعنی «الله» هر لحظه در هر زمان و مکانی نگاهبان آن است: « إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (٩) حجر».
2- و ذکر یعنی کتاب قرآن، که نازل شده تا در آن خرد ورزیده شود: « لَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَیْکُمْ کِتَابًا فِیهِ ذِکْرُکُمْ أَفَلا تَعْقِلُونَ (١٠) انبیاء».
3- و ذکر یعنی قرآن کریم که رحمت و ذکری برای مومنین است: « أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ یُتْلَى عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَرَحْمَةً وَذِکْرَى لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (٥١)» عنکبوت با توجه به آیات 50-52.
4- و نیز یعنی کتاب قرآن که ذکری برای جهانیان است: « وَمَا تَسْأَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ هُوَ إِلا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ (١٠٤) یوسف با توجه به آیات 102-108». و بدینگونه است آیه 27 تکویر با توجه به آیات 28-29. / و آیات 104 یوسف و 87 صاد و 52 قلم.
5- یعنی قرآن، کتابی که خود و آیاتش تذکره است: « إِنَّ هَذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلا (٢٩) وَمَا تَشَاءُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا (٣٠) یُدْخِلُ مَنْ یَشَاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا (٣١) انسان ». و بدینگونه است آیات 11-16 عبس/ 48 الحاقه با توجه به آیات 43-52/ آیه 3 طاها با توجه به آیات 1-5 ،
6- و قرآن؛ کتابی که در بردارنده و مشتمل بر ذکر است: « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم. ص وَالْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ (١) صاد ».
7- و ذکر یعنی قرآن، یعنی کتاب مبارکِ فرو فرستاده شده از سوی خداوند یکتا : « وَهَذَا ذِکْرٌ مُبَارَکٌ أَنْزَلْنَاهُ أَفَأَنْتُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ (٥٠) انبیاء ».
8- و قرآن یعنی کتاب عزیز که از سوی او یعنی «الله» که عزیز نیز هست نازل شده و شکست ناپذیر و رخنه ناپذیر است و در آن باطل راه پیدا نخواهد کرد و از تحریف ها و انحطاط ها و یا کج جلوه دادن ها و ... به دور خواهد ماند چرا که از سوی خدای فرزانه و ستوده فرو فرستاده شده است: « إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جَاءَهُمْ وَإِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ (٤١) لا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ (٤٢) فصلت با توجه به آیات 39-44» .
9- اینکه تورات نازل شده بر حضرت موسی ع نیز مایه هدایت و ذکر برای اولوا الالباب است: « وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْهُدَى وَأَوْرَثْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ الْکِتَابَ (٥٣)هُدًى وَذِکْرَى لأولِی الألْبَابِ (٥٤) غافر». پس باید متذکر آیات الهی شد: « وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ مِنْ بَعْدِ مَا أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ الأولَى بَصَائِرَ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (٤٣) قصص». و نیز آیات 48-49 انبیاء.
10- و قرآن؛ یعنی کتابی که به حق از سوی «الله» نازل شده و به حق فرو آمده و رسول خدا که قرآن بر او نازل شده؛ مژده و بیم دهنده است: « وَبِالْحَقِّ أَنْزَلْنَاهُ وَبِالْحَقِّ نَزَلَ وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلا مُبَشِّرًا وَنَذِیرًا (١٠٥) اسرا ».
11- و ... خلاصه اینکه قرآن یعنی کتابی که از سوی خداوند یکتا نازل شده: « وَإِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٩٢) شعراء با توجه به آیات 193- 209 »، و نه از سوی شیاطین: « وَمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیَاطِینُ (٢١٠) وَمَا یَنْبَغِی لَهُمْ وَمَا یَسْتَطِیعُونَ (٢١١) إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ (٢١٢) شعراء »، و اینکه این گفتار فرستاده گرامی و مکرم است: « إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ (١٩)تکویر با توجه به آیات 20- 24 »،و همچنین نه گفتار شیطان راننده شده از درگاه الهی می باشد: « وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ (٢٥) فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ (٢٦) تکویر با توجه به آیات 27-29 ».
ب ) ذکر یعنی آیات خدا
1- آیات خدا؛ که بر رسولانش نازل شده و همه در قرآن کریم است و باید آن را برای دیگران خواند تا متذکر آن شوند. و این مهم یعنی « ذکر الله »، امری بوده که رسولان خدا نیز موظف به انجام آن بوده اند؛ یکی از جهت خواندن بر مردم قوم و امت خویش برای متذکر شدن و ایمان آوردن و دوم اینکه خودشان (پیامبران) هم ذکر خدا را بگویند: « وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی (٤١ ) اذْهَبْ أَنْتَ وَأَخُوکَ بِآیَاتِی وَلا تَنِیَا فِی ذِکْرِی (٤٢ ) اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى (٤٣ ) طاها با توجه به آیات مرتبط با رسالت حضرت موسی ع و برادرش هارون». که البته اینکه این دو رسول الهی تسبیح به حمد الهی گفته و بسیار ذکر گوی او بوده اند و این مهم را بیان کرده اند، در قرآن کریم بدان اشاره گردیده است: « کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیرًا (٣٣ ) وَنَذْکُرَکَ کَثِیرًا (٣٤ ) طاها. و این بدان معناست که مومنین باید با ذکر و تسبیح الهی، به یاد او باشند تا از برکات آن برخوردار شوند.
2- و بدینگونه است در این رابطه آیه 8 سوره ی صاد با توجه به آیات 1-16: « أَؤُنْزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنَا بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْ ذِکْرِی بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذَابِ (٨) أَمْ عِنْدَهُمْ خَزَائِنُ رَحْمَةِ رَبِّکَ الْعَزِیزِ الْوَهَّابِ (٩) صاد ».
پ ) ذکر یعنی رسالت رسولان خدا
1- و این موضوع از آن جهت مورد بحث قرار می گیرد که انبیای الهی طی رسالتشان وظیفه داشته اند که آیات خداوند را به عنوان ذکر به مردم قریه و قوم یا امت خویش برسانند، چه اینکه خدای یگانه برای هر قریه ای هشدار دهنده ای را فرستاده و می فرستد تا مردمش دست از گناهان بردارند و این خود یک تذکر و یادآوری است تا دانسته و ایمان آورده شده که خداوند یکتا برابر سنت تغییر ناپذیرش عمل می نماید، چه اینکه او نسبت به بندگانش ستمگر نبوده و نیست و پیش از نابودی قومی ستمکار با آنان با فرستادن رسول و بیم دهنده ای اتمام حجت می کند و این امری است که باید بدان ایمان داشت و متذکر آن شد که آری این سنت خداوند است و رسولان او هم فقط آیات خدا را برای مردم می خوانده و می رسانده اند و مطابق قرآن کریم، آیاتش را خواهند رساند: « وَمَا أَهْلَکْنَا مِنْ قَرْیَةٍ إِلا لَهَا مُنْذِرُونَ (٢٠٨) ذِکْرَى وَمَا کُنَّا ظَالِمِینَ (٢٠٩) شعراء». // « وَمَا کَانَ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُرَى حَتَّى یَبْعَثَ فِی أُمِّهَا رَسُولا یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِنَا وَمَا کُنَّا مُهْلِکِی الْقُرَى إِلا وَأَهْلُهَا ظَالِمُونَ (٥٩) قصص ».
2- و بدینگونه است در این رابطه آیه 5 سوره ابراهیم: «وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآیَاتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ (٥) ابراهیم »، و نیز آیات 9 اعلی با توجه به آیات تمام سوره، 25 ابراهیم، 21 غاشیه با توجه به تمام آیات سوره، 29 طور با توجه به آیات 30 و 31.
ت ) ذکر یعنی نماز و تعقیبات آن
1- که در این رابطه می توان به آیه ی 103 سوره نساء که علاوه بر وجوب نماز بر مومنین، خداوند یکتا به آنان دستور داده تا به عنوان تعقیبات نمازها، ذکر او را در حالات گوناگون ایستاده، نشسته یا بر پهلوها خوابیده بگویند: « فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْکُرُوا اللَّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَابًا مَوْقُوتًا (١٠٣) نساء با توجه به آیات 102-113». نتیجه اینکه پس از ادای فریضه نماز، باید مشغول تعقیبات مختصه و مشترکه آن نیز شد و دوم اینکه ذکر خدای یگانه یعنی همان « الله » را گفتن، تابع وضعیتی خاص نیست و از هیچ مومنی در حالات ایستاده یا نشسته و خوابیده بر پهلوها ساقط نمی شود.
2- مورد دیگر که خداوند یکتا به آن دستور می دهد همانا شتافتن مومنین به سوی نماز جمعه به عنوان ذکر الهی و همچنین ذکر حضرتش را بسیار گفتن پس از گزاردن نماز جمعه می باشد تا بدان واسطه به لطف حضرتش جل عظمته به رستگاری برسند: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (٩) فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الأرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (١٠) جمعه با توجه به آیه 11».
3- مورد دیگر در رابطه با رسالت حضرت موسی ع است که مامور شده تا نماز را برای ذکر الله به پا دارد و این یعنی اهمیت و سابقه و ضرورت فریضه ی نماز در دین اسلام: « وَأَنَا اخْتَرْتُکَ فَاسْتَمِعْ لِمَا یُوحَى (١٣) إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا أَنَا فَاعْبُدْنِی وَأَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی (١٤) طاها در رابطه با رسالت حضرت موسی ع ».
4- پس روشن می شود که نماز نیز ذکر الله است از آن جهت که اجزای آن اعم از قرائت و تسبیحات و اذکار رکوع و سجود و ...، همه دلالت بر ذکر الهی و متذکر شدن به آنها با بر پا داشتن آن می باشد.
5- اینکه نماز نه تنها یک ذکر است بلکه عمل به آن برابر دستور الهی حسناتی است که به عنوان خوبی ها، بدیها را از بین می برد؛ می شود گفت که این خود یک تذکری برای ذاکرین است تا بدانند که اهمیت و آثار نماز به عنوان یک فریضه تا چه حد می باشد، امری که بر مومنین واجب و فرض شده است و ... تا آن حد که عامل به آن در زمره ی محسنین و نیکوکاران قرار می گیرد به نحوی که در این جا به نوعی به معنایی از محسنین و کم و کیف محسن بودن پی برده می شود مبنی بر اینکه آری اینان کسانی هستند که یکی از صفات شان این است که از نمازگزاران هستند و انجام دهندگان حسنه و ...: « وَأَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَى لِلذَّاکِرِینَ (١١٤) وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ (١١٥) هود با توجه به آیات 110-123».
الف ) ذکر یعنی قرآن کریم و کتب الهی
1- قرآن؛ یعنی کتابی که به عنوان ذکر از سوی خداوند یکتا نازل شده و خود او یعنی «الله» هر لحظه در هر زمان و مکانی نگاهبان آن است: « إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (٩) حجر».
2- و ذکر یعنی کتاب قرآن، که نازل شده تا در آن خرد ورزیده شود: « لَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَیْکُمْ کِتَابًا فِیهِ ذِکْرُکُمْ أَفَلا تَعْقِلُونَ (١٠) انبیاء».
3- و ذکر یعنی قرآن کریم که رحمت و ذکری برای مومنین است: « أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ یُتْلَى عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَرَحْمَةً وَذِکْرَى لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (٥١)» عنکبوت با توجه به آیات 50-52.
4- و نیز یعنی کتاب قرآن که ذکری برای جهانیان است: « وَمَا تَسْأَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ هُوَ إِلا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ (١٠٤) یوسف با توجه به آیات 102-108». و بدینگونه است آیه 27 تکویر با توجه به آیات 28-29. / و آیات 104 یوسف و 87 صاد و 52 قلم.
5- یعنی قرآن، کتابی که خود و آیاتش تذکره است: « إِنَّ هَذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلا (٢٩) وَمَا تَشَاءُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا (٣٠) یُدْخِلُ مَنْ یَشَاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا (٣١) انسان ». و بدینگونه است آیات 11-16 عبس/ 48 الحاقه با توجه به آیات 43-52/ آیه 3 طاها با توجه به آیات 1-5 ،
6- و قرآن؛ کتابی که در بردارنده و مشتمل بر ذکر است: « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم. ص وَالْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ (١) صاد ».
7- و ذکر یعنی قرآن، یعنی کتاب مبارکِ فرو فرستاده شده از سوی خداوند یکتا : « وَهَذَا ذِکْرٌ مُبَارَکٌ أَنْزَلْنَاهُ أَفَأَنْتُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ (٥٠) انبیاء ».
8- و قرآن یعنی کتاب عزیز که از سوی او یعنی «الله» که عزیز نیز هست نازل شده و شکست ناپذیر و رخنه ناپذیر است و در آن باطل راه پیدا نخواهد کرد و از تحریف ها و انحطاط ها و یا کج جلوه دادن ها و ... به دور خواهد ماند چرا که از سوی خدای فرزانه و ستوده فرو فرستاده شده است: « إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جَاءَهُمْ وَإِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ (٤١) لا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ (٤٢) فصلت با توجه به آیات 39-44» .
9- اینکه تورات نازل شده بر حضرت موسی ع نیز مایه هدایت و ذکر برای اولوا الالباب است: « وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْهُدَى وَأَوْرَثْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ الْکِتَابَ (٥٣)هُدًى وَذِکْرَى لأولِی الألْبَابِ (٥٤) غافر». پس باید متذکر آیات الهی شد: « وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ مِنْ بَعْدِ مَا أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ الأولَى بَصَائِرَ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (٤٣) قصص». و نیز آیات 48-49 انبیاء.
10- و قرآن؛ یعنی کتابی که به حق از سوی «الله» نازل شده و به حق فرو آمده و رسول خدا که قرآن بر او نازل شده؛ مژده و بیم دهنده است: « وَبِالْحَقِّ أَنْزَلْنَاهُ وَبِالْحَقِّ نَزَلَ وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلا مُبَشِّرًا وَنَذِیرًا (١٠٥) اسرا ».
11- و ... خلاصه اینکه قرآن یعنی کتابی که از سوی خداوند یکتا نازل شده: « وَإِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٩٢) شعراء با توجه به آیات 193- 209 »، و نه از سوی شیاطین: « وَمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیَاطِینُ (٢١٠) وَمَا یَنْبَغِی لَهُمْ وَمَا یَسْتَطِیعُونَ (٢١١) إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ (٢١٢) شعراء »، و اینکه این گفتار فرستاده گرامی و مکرم است: « إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ (١٩)تکویر با توجه به آیات 20- 24 »،و همچنین نه گفتار شیطان راننده شده از درگاه الهی می باشد: « وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ (٢٥) فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ (٢٦) تکویر با توجه به آیات 27-29 ».
ب ) ذکر یعنی آیات خدا
1- آیات خدا؛ که بر رسولانش نازل شده و همه در قرآن کریم است و باید آن را برای دیگران خواند تا متذکر آن شوند. و این مهم یعنی « ذکر الله »، امری بوده که رسولان خدا نیز موظف به انجام آن بوده اند؛ یکی از جهت خواندن بر مردم قوم و امت خویش برای متذکر شدن و ایمان آوردن و دوم اینکه خودشان (پیامبران) هم ذکر خدا را بگویند: « وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی (٤١ ) اذْهَبْ أَنْتَ وَأَخُوکَ بِآیَاتِی وَلا تَنِیَا فِی ذِکْرِی (٤٢ ) اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى (٤٣ ) طاها با توجه به آیات مرتبط با رسالت حضرت موسی ع و برادرش هارون». که البته اینکه این دو رسول الهی تسبیح به حمد الهی گفته و بسیار ذکر گوی او بوده اند و این مهم را بیان کرده اند، در قرآن کریم بدان اشاره گردیده است: « کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیرًا (٣٣ ) وَنَذْکُرَکَ کَثِیرًا (٣٤ ) طاها. و این بدان معناست که مومنین باید با ذکر و تسبیح الهی، به یاد او باشند تا از برکات آن برخوردار شوند.
2- و بدینگونه است در این رابطه آیه 8 سوره ی صاد با توجه به آیات 1-16: « أَؤُنْزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنَا بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْ ذِکْرِی بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذَابِ (٨) أَمْ عِنْدَهُمْ خَزَائِنُ رَحْمَةِ رَبِّکَ الْعَزِیزِ الْوَهَّابِ (٩) صاد ».
پ ) ذکر یعنی رسالت رسولان خدا
1- و این موضوع از آن جهت مورد بحث قرار می گیرد که انبیای الهی طی رسالتشان وظیفه داشته اند که آیات خداوند را به عنوان ذکر به مردم قریه و قوم یا امت خویش برسانند، چه اینکه خدای یگانه برای هر قریه ای هشدار دهنده ای را فرستاده و می فرستد تا مردمش دست از گناهان بردارند و این خود یک تذکر و یادآوری است تا دانسته و ایمان آورده شده که خداوند یکتا برابر سنت تغییر ناپذیرش عمل می نماید، چه اینکه او نسبت به بندگانش ستمگر نبوده و نیست و پیش از نابودی قومی ستمکار با آنان با فرستادن رسول و بیم دهنده ای اتمام حجت می کند و این امری است که باید بدان ایمان داشت و متذکر آن شد که آری این سنت خداوند است و رسولان او هم فقط آیات خدا را برای مردم می خوانده و می رسانده اند و مطابق قرآن کریم، آیاتش را خواهند رساند: « وَمَا أَهْلَکْنَا مِنْ قَرْیَةٍ إِلا لَهَا مُنْذِرُونَ (٢٠٨) ذِکْرَى وَمَا کُنَّا ظَالِمِینَ (٢٠٩) شعراء». // « وَمَا کَانَ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُرَى حَتَّى یَبْعَثَ فِی أُمِّهَا رَسُولا یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِنَا وَمَا کُنَّا مُهْلِکِی الْقُرَى إِلا وَأَهْلُهَا ظَالِمُونَ (٥٩) قصص ».
2- و بدینگونه است در این رابطه آیه 5 سوره ابراهیم: «وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآیَاتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ (٥) ابراهیم »، و نیز آیات 9 اعلی با توجه به آیات تمام سوره، 25 ابراهیم، 21 غاشیه با توجه به تمام آیات سوره، 29 طور با توجه به آیات 30 و 31.
ت ) ذکر یعنی نماز و تعقیبات آن
1- که در این رابطه می توان به آیه ی 103 سوره نساء که علاوه بر وجوب نماز بر مومنین، خداوند یکتا به آنان دستور داده تا به عنوان تعقیبات نمازها، ذکر او را در حالات گوناگون ایستاده، نشسته یا بر پهلوها خوابیده بگویند: « فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْکُرُوا اللَّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَابًا مَوْقُوتًا (١٠٣) نساء با توجه به آیات 102-113». نتیجه اینکه پس از ادای فریضه نماز، باید مشغول تعقیبات مختصه و مشترکه آن نیز شد و دوم اینکه ذکر خدای یگانه یعنی همان « الله » را گفتن، تابع وضعیتی خاص نیست و از هیچ مومنی در حالات ایستاده یا نشسته و خوابیده بر پهلوها ساقط نمی شود.
2- مورد دیگر که خداوند یکتا به آن دستور می دهد همانا شتافتن مومنین به سوی نماز جمعه به عنوان ذکر الهی و همچنین ذکر حضرتش را بسیار گفتن پس از گزاردن نماز جمعه می باشد تا بدان واسطه به لطف حضرتش جل عظمته به رستگاری برسند: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (٩) فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الأرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (١٠) جمعه با توجه به آیه 11».
3- مورد دیگر در رابطه با رسالت حضرت موسی ع است که مامور شده تا نماز را برای ذکر الله به پا دارد و این یعنی اهمیت و سابقه و ضرورت فریضه ی نماز در دین اسلام: « وَأَنَا اخْتَرْتُکَ فَاسْتَمِعْ لِمَا یُوحَى (١٣) إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا أَنَا فَاعْبُدْنِی وَأَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی (١٤) طاها در رابطه با رسالت حضرت موسی ع ».
4- پس روشن می شود که نماز نیز ذکر الله است از آن جهت که اجزای آن اعم از قرائت و تسبیحات و اذکار رکوع و سجود و ...، همه دلالت بر ذکر الهی و متذکر شدن به آنها با بر پا داشتن آن می باشد.
5- اینکه نماز نه تنها یک ذکر است بلکه عمل به آن برابر دستور الهی حسناتی است که به عنوان خوبی ها، بدیها را از بین می برد؛ می شود گفت که این خود یک تذکری برای ذاکرین است تا بدانند که اهمیت و آثار نماز به عنوان یک فریضه تا چه حد می باشد، امری که بر مومنین واجب و فرض شده است و ... تا آن حد که عامل به آن در زمره ی محسنین و نیکوکاران قرار می گیرد به نحوی که در این جا به نوعی به معنایی از محسنین و کم و کیف محسن بودن پی برده می شود مبنی بر اینکه آری اینان کسانی هستند که یکی از صفات شان این است که از نمازگزاران هستند و انجام دهندگان حسنه و ...: « وَأَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَى لِلذَّاکِرِینَ (١١٤) وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ (١١٥) هود با توجه به آیات 110-123».
