راهکارهای سازنده و موثر در محیط خانواده جهت ترغیب فرزندان به نماز

چکیده:
خانواده از ارکان عمده و از نهادهای اصلی هر جامعه بشمار می رود. خانواده نخستین محیطی است که کودک در آن پا می گذارد و عالی ترین نقش را در زمینه تربیت و رشد خصوصیات طفل بازی می کند. و همین خانواده نخستین کانون تربیت کودک و معمار اولیه شخصیت اوست. در واقع هر خانواده را باید مهد پرورش فکر و اندیشه و اخلاق و تعالی روح انسانی به حساب آورد. نماز مهم ترین عامل و اصولی ترین روش تربیت در جلوگیری از انحرافات اخلاقی و موثرترین روش درمانی در اصلاح انحرافات و اختلالات رفتاری فرزندان است. نماز ساده ترین و در عین حال عالی ترین وسیله ابراز دوستی با خداست. تعلیم نماز در روایات از وظایف مهم والدین است. خانواده در انتقال باورهای مذهبی به کودکان، نقش تعیین کننده و تأثیر گذاری دارد. بنابراین یکی از رسالتهای ظریف و لطیف والدین در تربیت دینی فرزندان، بیدار سازی نیازهای فطری آنها از همان دوران کودکی می باشد، تا آنها انجام تکالیف مذهبی از جمله نماز را به عنوان یکی از نیازهای روانی و معنوی خود احساس کنند. مسئله نماز از نظر اسلام، داراي درجه اي از اهمیت و عظمت میباشد که در آثار اسلامی، معارف الهی و روایات و احادیث آمده است که فرزندان خود را چند سال قبل از تکلیف با این فریضۀ پرارزش الهی آشنا کنید و آنان را به تشویق و ترغیب در اتصال با این دریاي خروشان و رحمت حق قرار دهید. از اینرو خانواده نسبت به تربیت دینی فرزندان مسئولیت سنگینی دارد. ما در این مقاله با روش برسی ایات و روایات و با گرایش تربیتی و با هدف آگاهی بخشیدن والدین به وظایفشان در قبال نماز فرزندان در ضمن شش فصل و یک مقدمه مطالبی را ارائه می کنیم
فصل اول: آماده سازی جوّ خانه
فصل دوم: گفتن اذان و اقامه در خانه
فصل سوم: تنظیم برنامة خواب بچه ها
فصل چهارم: تدریج در آموزش مبانی دینی به بچه ها
فصل پنجم: آسان گیری در عبادت فرزندان
فصل ششم : گرفتن جشن تکلیف
کلیدواژه ها:
نماز˓ خانواده ˓ والدین ˓ فرزندان ˓ تربیت دینی ، جشن تکلیف ،
مقدمه:
مطمئناً مهمترین و موثرترین افرادی که میتوانند نسل کنونی را به بهترین شکل تربیت کنند ، پدر و مادر (یعنی خانواده) هستند ، خانواده یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی است که در شکوفایی شخصیت انسان موثر است. خانه و خانواده، اولین مکان تربیتی فرزندان هستند و بیشترین تأثیر را در امر تربیت ایفا می کنند؛ چراکه فرزندان بیشتر عمر خود را در آن به سر می برند و از آنجایی که فرزندان پدر و مادر را الگوی خود می بینند و بخش زیادی از شخصیت تربیتی انها در دوران کودکی شکل میگیرد والدین باید محیطی مناسب را فراهم نمایند . در خانه ای که در آن پدر و مادر نماز نمی خوانند و به مسجد نمی روند نمیتوان انتظار داشت که فرزندان نمازگزاری تربیت شوند. پدر و مادر میتوانند با رفتارها و اعمال خود بهترین معلم برای اولاد خود باشند و علاوه بر این که خودشان نماز بخوانند به نمازخواندن فرزند خویش نیز اهمیت دهند.
بنابراین لازم است والدین شرایطی را در خود فراهم نمایند که در جذب فرزندان به نماز، بیشترین تأثیر را بگذارند .
در این مقاله ما در شش فصل به برخی از مهمترین اموری که والدین باید در خانه بکار گیرند، اشاره می کنیم :
الف - آماده سازی جوّ خانه:
محيط خانواده بر تربيت و شکل گيري شخصيت فرزند، تأثير بسزایی است. اين که محيط خانواده براي فرزند تا چه حد لبريز از عشق و محبت و سرشار از شور و نشاط باشد؛ اين که پدر و مادر تا چه ميزان نسبت به يکديگر و فرزندانشان داراي حس تفاهم، سازگاري و حرمت گذاري باشند؛ اين-که والدين و ديگر اعضاي خانواده واجد چه فضيلت ها و رذيلت هاي اخلاقي باشند؛ اين که محيط و فضاي خانواده تا چه حد معنوي و اخلاقي و مهدوي باشد... و خلاصه هر آنچه در محيط خانواده مي گذرد، نخستين و پردوام ترين آثار را در تربيت کودک بر جاي مي‌گذارد و شخصيت آيندة وي را پي ريزي مي کند. لذا اماده سازی محیط خانه می تواند نقش بسیار مهمی در گرایش فرزندان به نماز داشته باشد .
در مورد آماده سازی جوّ خانه برای واداشتن کودک به نماز، اموری را که باید رعایت کرد .
1- دقایقی قبل از نماز، والدین آمادة نماز شوند و وضو بگیرند؛
2- دعوت از فرزندان برای نماز با خوشرویی،
می توان با این جملات از انها دعوت به نماز کرد : که وقت نماز است، زمان سخن گفتن با خداست، بیایید آماده شوید که نماز بخوانیم؛یا می توان با خواندن اشعار کودکانه فرزندان را نسبت به نماز ترغیب کرد
3- تهیه کردن جانمازی قشنگ ،با مهر و تسبیحی مناسب برای فرزندان؛
4- پوشیدن لباس تمیز و زیبا در هنگام نماز و تهیة لباس زیبا برای پسران و چادر نمازی قشنگ برای دختران؛ در اینجا به نمونه ای از سیره امام معصوم اشاره می کنیم
عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ علیه السلام‏ أَنَّهُ كَانَ إِذَا قَامَ إِلَى الصَّلَاةِ لَبِسَ أَجْوَدَ ثِيَابِهِ فَقِيلَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَ تَلْبَسُ أَجْوَدَ ثِيَابِكَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ الْجَمَالَ فَأَتَجَمَّلُ‏ لِرَبِّي‏ وَ هُوَ يَقُولُ‏ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ فَأُحِبُّ أَنْ أَلْبَسَ أَجْمَلَ ثِيَابِي. - امام مجتبى علیه السلام به هنگام نماز و حضور در مسجد، بهترین لباس خود را مى‏پوشید و مى‏فرمود: خداوند زیباست و زیبایى را دوست دارد، و من لباس زیباى خود را براى پروردگارم مى‏پوشم . ( وسائل الشيعة ج‏4 ص 455)
5- تسریع در آمادگی برای نماز، بگونه ای که کودک احساس مسئولیت والدین را در مورد آن دریابد و ببیند که آنها چگونه همة کارهای خود را بخاطر نماز رها کرده و آمادة انجام فریضه شده اند چگونه فرزندان با شنیدن صدای زنگ تلفن سریعا به سمت آن حرکت می کنند چون والدین نسبت به آن عکس العمل نشان داده اند اگر نسبت به نماز هم همین طور عکس العمل نشان داده شود و نماز برای ماه امر مهمی جلوه کند فرزندان هم نسبت به آن گرایش پیدا می کنند
6- بیدار کردن کودک هنگام صبح برای اجرای برنامة نماز، که بر طبق دستور صریح اسلام بر عهدة پدر است. او باید خود زودتر از اعضای خانواده بیدار شود و فرزندان خود را با صدای خوب، گرم و دلپذیر بیدار کند، به این صورت: علی جان من، فاطمه جان من، برخیز وقت نماز است... و آنقدر صدا کند تا آنها هشیار شوند و پس از هشیار شدن، آنان را به خود رها کند و خود بدنبال وضو ونماز برود. پس از بازگشت اگر بچه ها را در حال خواب دید، مجدداً با همان صدا و نوازش، آنها را صدا کند تا هشیار شوند. و وقتی که جواب دادند آنها را به خود رها کند و خود بالای سر آنها با صدای بلند نماز را شروع کند؛ پس از نماز اگر باز هم آنها در خواب بودند، به سر وقتشان برود، با صدای دلپذیر، با کشیدن دست بر سر و روی آنها، با نوازش بدنی، گاهی هم تحت شوخی با بچه ها به صورت بغل کردن و وایستادن آنها بیدارشان کند، به دستشویی راهنماییشان نماید و حتی صورتشان را بشوید تا کاملاً هشیار و آمادة نماز شوند. در آیة شریفه ای که خداوند متعال در آن حضرت اسماعیل(علیه السلام) را معرفی می کند و می فرماید: «و کان یأمُر أهله بالصلوة و الزکوة و کان عند ربّه مرضیّا؛ او(حضرت اسماعیل) خانواده اش را به نماز و زکات دستور می داد و خدایش از او راضی بود».(سوره مریم˓ ˓آیه ۵) از سخن قرآن کریم استفاده می شود که سرپرست خانواده این حق و ولایت را از سوی خداوند دارد تا افراد خانواده را به نمازگزاری وادارد،
از جملة «کان یأمر» نیز استنباط می شود که حضرت اسماعیل(علیه السلام) در فرمان دادن خانواده اش به نماز استمرار داشته است. این روش یک روش اساسی در تشویق و ترغیب فرزندان به نماز است چراکه خداوند متعال در همین آیة شریفه آنرا به عنوان یک رفتار پسندیده برای حضرت اسماعیل (علیه السلام) نقل می فرمایند. همچنین از جملة «و کان عند ربه مرضیا» استفاده می شود که، امر کردن فرزندان به نماز توسط حضرت اسماعیل (علیه السلام)، با روش پسندیده و مناسب روحیة آنان انجام می شده، نه آنطوری که برخی والدین با روشهای غلط و تذکرات ناپسند و با عصبانیت و توهین و تحقیر انجام می دهند
در همه حال باید سعی کرد خاطرة بیدار کردن برای نماز را برای بچه ها دلپذیر ساخت، بگونه ای که از آن صحنه ها خاطرة تلخی در ذهن نداشته باشند. اگر این کار تنها به مدت یک هفته بطور منظم تعقیب شود، بصورت عادتی مناسب در آنان باقی خواهد ماند و یا از آن احساس سنگینی نخواهند داشت.
ب - گفتن اذان و اقامه در خانه:
اذان سرودی است آسمانی و شعاری موزون، کوتاه، پر محتوا و سازنده که در بردارندة اساسی ترین پایه های اعتقادی و جهت گیری عملی مسلمانان است؛ اذان صدایی است که به آسمانیان می رسد و شیطانها را به فرار وا میدارد. با شنیدن صدای اذان، والدین، رو به قبله بنشینند و ذکر اذان را زمزمه کنند، حتی از فرزندانشان بخواهند انها اذان بگویند.
در احادیث اشاره شده در خانه هایتان اذان بگویید تا شیطان طرد شود و فرزندانتان با این نغمة ملکوتی آشنا شوند.
و در این مورد باید به مولا و سرورمان امام حسین(علیه السلام) اقتدا نماییم، آنجا که ایشان در نیمروز گرم عاشورا و در بحبوحة جنگ، به فرزند جوان خود فرمودند:
«اذان و اقامه بگوᴉ پس اذان و اقامه گفتند و آن حضرت قیام فرمودند و نماز را در میدان نبرد اقامه کردند». و این اهمیت و ضرورت تکرار اذان و اقامه را از بدو تولد تا واپسین لحظه های عمر نشان می دهد.

ج - تنظیم برنامة خواب بچه ها:
در روایات آمده است، رسول خدا(صل الله علیه و آله و سلم) در تفسیر آیة:
«فَخَلف مِن بعدهم خلف اضاعوا الصلاة إتَّبَعوا الشهوات؛ پس از آنان، جانشینانی بجای ماندند که نماز را تباه ساخته و از هوسها پیروی کردند». ( مریم؛ آیة59 )
فرمودند: « بعد از من مردمانی می آیند که اسیر شهواتند، نماز جماعت را ترک می کنند، شبها دیر می خوابند و نماز صبحشان از دست می رود». ( وسایل الشیعه؛ ج15؛ ص343 )
با توجه به فرمودة رسول گرامی اسلام(صل الله علیه و آله و سلم) ، پی می بریم که والدینی که در اندیشة روح و روان و آیندة فرزند خویش هستند، باید زمان خواب بچه ها را طوری تنظیم کنند که با شادابی بتوانند نماز و مراسم دینی را انجام دهند.
د - تدریج در آموزش مبانی دینی به بچه ها: (صبر و حوصلة والدین در سفارش فرزندان به نماز)
این اصل در قرآن در سوره لقمان مورد توجه قرار گرفته است او فرزندش را قدم به قدم به نماز دعوت می کند
در آموزه های دینی داریم که در سه سالگی به فرزندت لااله الا الله را بیاموز در سه سال و هفت ماه و بیست روزگی محمدرسول الله (ص) را بیاموز در چهار سالگی صلوات را به او تعلیم بده و در پنج سالگی قبله را به او آموزش بده و ...... ودر نه سالگی نسبت به نماز او سخت گیری کن .
بسیاری از خانواده ها می گویند از بس بچه ها را به نماز سفارش کردیم خسته شدیمᴉ در پاسخ به آنها باید گفت: مسائل حیاتی را باید مستمراً و با زبانهای گوناگون و متنوع و شیوه های مختلف مطرح کرد. چطور ما از توصیه در مورد غذا هیچگاه خسته نمی شویم و حیات بچه ها را با غذا و هوا مرتبط می دانیم؟ باید باور کنیم غذای روحی بچه ها و اکسیژن جان آنان و خوشبختی دنیا و آخرتشان به رابطة آنها با آفریدگار مهربان بستگی دارد، پس با دلسوزی بدنبال راههای جدید، بیانهای جذاب و ابتکار در طرح مسئله باشیم.
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:
«و أمُر أهلَک بالصلوة وإصطبر علیها؛ ای پیامبر(صل الله علیه و آله و سلم)ᴉ خانواده ات را به نماز سفارش کن و بر انجام آن شکیبا باش...».( طه؛ آیة132 )
و ما اگر به عنوان مسلمان حقیقی، پیامبر عظیم الشّأن اسلام(صل الله علیه و آله و سلم) را بهترین الگوی خویش می دانیم، پس باید با صبری جمیل در برابر نافرمانی و ناسازگاری های اولیة فرزندان در تن ندادن آنها به تکالیف دینی، و با تفکر و تأمل برای کشف راههای مناسب و شیوه های مؤثر در برخورد با اینگونه مشکلات، راه را در هموار کردن پیدایش حس دینی آنها باز کنیم.
ه - آسان گیری در عبادت فرزندان:
یکی از نکات مهم در تشویق فرزندان به نماز، آسان گیری و سهولت در برنامة عبادی آنان است، و اگر این موضوع رعایت نشود، برنامة تربیتی موفق نخواهد بود. سیرة ائمه (علیهم السلام) هم ابتدا بر آسان گیری بوده است. به عنوان نمونه آنان به فرزندانشان دستور می دادند نماز مغرب و عشاء و نیز ظهر و عصر را با هم بخوانند، با اینکه بزرگسالان این نمازها را در چهار وقت جداگانه می خواندند.
ائمه (علیهم السلام) برای اینکه کودکان نسبت به نماز علاقة بیشتری نشان دهند و از سوی دیگر فشار نیز بر آنها وارد نشود، فرمودند:
«کودکان را مقیّد به پنج وقت نکنید و اگر خواستند نمازهای مغرب و عشاء را یکباره نخوانند، بگذارید چنین کنند، چون امکان دارد در فاصلة بین نماز مغرب و عشاء خوابشان برده ناچار باشید که آنها را از خواب بیدار کنید تا مجدداً نماز بخوانند و این امر برای کودکان سخت است. لذا جمع خواندن دو نماز برای آنها بهتر است تا اینکه بخوابند و نماز عشاء را نخوانند».
بنابراین این نکته ای مهم است که در سالهای اول و مخصوصاً در دوران خردسالی، در نماز بگونه ای عمل کنیم که کودک احساس جبر و خستگی نداشته باشد. نماز را برای او امری سنگین و کسل کننده نسازیم. به مصلحت اوست که نمازها با ذکرهای طولانی و رکوع و سجود خسته کننده نباشد. حتی مستحب است بخاطر چند کودکی که با ما به نماز ایستاده اند آن را سریع تر بخوانیم و از برخی کارهای مستحبی صرف نظر کنیم. والدینی که اصرار دارند حتی از روی جبر و اکراه، بدون توجه به حال و روحیة کودک، او را نماز خوان بار آورند، ناخودآگاه فرزندان خود را افرادی عقده ای می پرورانند. چنین افرادی در نخستین فرصتی که به قدرت و استقلالی دست یابند ترک دین و عبادت خواهند گفت، و شاهد . نمونه در این زمینه کم نیست.
و - گرفتن جشن تکلیف:
از بهترین و شیرین ترین دورانی که بر فرزندان می گذرد، دوران بالغ شدن آنهاست. بچه ها در این مرحله احساس می کنند که شور و نشاط عظیمی در روحشان دمیده می شود و گویی به جهان تازه ای گام می نهند. آنان با تحولاتی که در روح و جسم خود می یابند به خدا توجه می کنند که بر آنان منَّت نهاده و آنان را در آستانة شکوفایی و رشد و بالندگی و حرکت بسوی کمال لایتناهی و تقرب به درگاه مقدس خود دعوت کرده است.
مراسم جشن تکلیف، پاسخ مثبت و مؤثری است به حالات و عواطف درونی نوجوانان. این مراسم بر شخصیت پاک و پر انرژی نوجوانان صحّه می گذارد و آنان را در قبول مسئولیتهای دینی و انسانی، مستعد و پر توانتر می سازد. بنابراین والدین گرامی باید آن روز را جشن بگیرند. شایسته است که این جشن بخوبی برگزار گردد و مجالس عمومی و خصوصی برای آن تشکیل شود و پدر یا بزرگ خاندان، دربارة عظمت تکلیف و مکلف شدن و مسائل مربوط به آن سخن بگوید.
چه نیکوست آن هدیه ها و دسته گلها که در مراسم جشن تولد آورده می شود، برای جشن تکلیف باشد و چه خوب است که هدیه ها، کتاب های سودمند باشد. اگر به نوجوانی که به سن تکلیف رسیده بیان شود که از این لحظه خداوند به تو توجه و لطف ویژه ای دارد، و بر اثر لیاقتی که در وجود تو نهفته است این مسئولیت سنگین را بر دوشت نهاده و درهای کمال و ترقی و در نتیجه شاهراه بهشت جاودان را به رویت باز کرده است، او متحول خواهد شد.
در گذشته نیز برخی از علمای بزرگ بر این روش اهتمام داشته و دوران بلوغ و تکلیف را برای نوجوانان خود جشن می گرفتند و در این جشن بزرگان را نیز دعوت می نمودند. به عنوان نمونه، سید بن طاووس(رضوان الله علیه) که یکی از برجسته ترین علمای قرن ششم هجری می باشد و توفیق تشرف به خدمت حضرت ولیِّ عصر (ارواحنا له الفداه) را داشته، دربارة دوران بلوغ فرزندش خطاب به وی چنین می فرماید: «اگر من با عنایاتی که خداوند مرحمت فرموده زنده بمانم، روز تشرف تو به سن تکلیف را عید قرار می دهم و صد و پنجاه دینار صدقه خواهم داد».